trenEnvironmental Geology of Lake Van BasinEnvironmental Geology of Lake Van Basin

Tam metin

(1)45. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi Environmental Geology of Lake Van Basin Yahya ÇFTÇ1, M. Akif IIK2, Tolga ALKEVL3, Çetin YELOVA4 1. MTA Genel Müdürlüü, 312.287 3430/1510, yahyaciftci@gmail.com MTA Kocaeli Bölge Müdürlüü, makifjeolog@gmail.com 3 MTA Genel Müdürlüü, alkevli@mta.gov.tr 4 YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü-Van, cetinyesilova@gmail.com 2. Makale Geli Tarihi. : 9 Haziran 2008,. Kabul Tarihi : 10 Eylül 2008. Received. : 9 June 2008,. Accepted. : 10 September 2008. ÖZ Van Gölü havzasnda antik dönemlerden buyana madencilik faaliyetleri yürütülmütür. Bilinen en youn hammadde üretimi ve metalürjik faaliyetler Urartu uygarlnn yüksek kalitede metal ilemecilii ve özgün seramik üretimi yapt dönemde gerçeklemitir. Bu antik uygarln bir döneme isim verecek ölçüde metal iledii göz önüne alnrsa, havzada birkaç bin yldr madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan çevresel etkilerin gündemde olduu anlalr. Bu havzadaki son alc ortam Van Gölü’dür. Dolaysyla, bu kapal havzada yürütülen her türlü iktisadi faaliyetten kaynaklanan kirlilik yükü son olarak Van Gölü’ne katlmakta ve bu gölün kimyasal bileimi, yeni katlan anyon-katyon-ar metal içeriine bal olarak deimektedir. Bu çalmada evsel ve sanayi atklarndan kaynaklanan karmalar ile tarmsal kirlenme kapsam dnda tutulmu, jeolojik çevreye odaklanlmtr. Bu kapsamda Van Gölü kapal havzasnda bulunan maden iletmeleri, endüstriyel hammadde ocaklar, iletmeye konu olmam mineralizasyon bölgeleri, doal radyasyon kirlilii ve jeotermal sahalardan kaynaklanan çevresel etkiler deerlendirilmitir. Kendi özgün jeokimyasal bileimi havzadaki youn insan yerleimleri ve sanayileme nedeniyle giderek deimeye balam olan Van Gölü’nün insan kaynakl kirleticiler dnda, uzun dönemde hangi jeokimyasal riskler altnda olduu tartlm, bu deiimde havzann jeolojik yapsnn rolü irdelenmitir. Çalma sonunda Van Gölü havzasndaki maden yataklarnn lokasyon haritas güncellenmi, maden iletmeleri ve jeolojik yapdan kaynaklanan kirleticilerin Van Gölü’ne olan etkileri deerlendirilmitir. Doal mineralizasyon ve alterasyon alanlarnn belirlenmesinde uzaktan alglama teknikleri kullanlm, bu alanlardaki erozyon potansiyeli saysal eim haritalar kullanlarak tartlmtr. Öncel çalmalarda saptanan doal radyoaktif anomali alanlarnn jeolojik ilikisi irdelenmitir. Sonuç olarak; havzada yürütülen kum-çakl, pomza, ta oca, maden iletmesi gibi faaliyetlerin doal erozyonu hzlandrd, bunun da kimyasal kontaminasyonun yan sra göle tanan malzemedeki arta neden olduu gözlenmitir. Kontrolsüz madencilik ve Van Gölü havzasnn jeolojik - jeomorfolojik yaps nedeniyle göl habitat günden güne deimekte ve kirlenmektedir. Bu nedenle, havzann insan faaliyetlerinden ve doal jeolojik çevreden kaynaklanan tüm kirletici unsurlarnn birlikte ele alnd bütüncül jeokimyasal çalmalarn yürütülmesi konusunda hzla projeler üretilmeli, bu çalmalara dayanarak havzann sürdürülebilir çevre yönetim sistemi oluturulmaldr. Anahtar Sözcükler: Van Gölü Havzas, Jeolojik Çevre, Madencilik Atklar, Çevre Jeolojisi. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(2) 46. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. ABSTACT One of the most important mining activity areas of the ancient Anatolian civilizations is Lake Van Basin. Urartians, capitalized around City of Van, has tremendous metal produced and famous Urartian ceramics for centuries. Moreover, their mastery in metal production gives the name of the Bronze Age, one of the antic epoch of Anatolian civilizations. Considering this historical background, it is clear that metal and industrial raw material production took place in the basin for couple of thousands of years, which they can also be accepted as environmental contaminants for Lake Van. The final drainage of the rivers of Lake Van Basin is the Lake Van itself. Thus, all pollutants derived from economic activities in the basin were drained to the lake and the geochemical composition of the lake has changed according to the amount of the anion-cation-heavy metal composition of drained waste waters. This study focuses on geological environment and contaminations derived from urban areas and agricultural activities are out of interest. This study aims to demonstrate the environmental impact of the mining activities, quarries, non-mined mineralization areas, natural radioactive contaminations and geothermal discharges in the basin. The special geochemical composition of the Lake Van started to change after urbanization around the lake and un-controlled industrial activities; the long-term geochemical effects of the geological composition of the basin will be discussing in this paper with the exception of the environmental impact of the humanitarian contaminants. After this study, the mineral location map of the basin was updated and the environmental impacts of mining works and natural geological contaminants on the Lake Van have been evaluated. Remote sensing techniques were used to locate the mineralization and alteration zones and dip maps were prepared to evaluate the erosion effect onto these sites. The relation between radioactive anomalies described in previous studies and geology have been examined. As a consequence, the mining works such as gravelsand production, pumice and other quarries and mines are precipitating the erosion of the basin. Afterwards, both chemical contamination and sedimentation rate were increased. As a result, Natural Habitat of Lake Van is getting polluted day after day because of these uncontrolled mining works and geological - geomorphological behavior of the Lake Van Basin. As a solution, comprehensive geochemical studies shoul be undertaken immediately in tha Basin including all pollutants derived both from civilization works and the nature fo the geological environment. These studies should be used to construct the sustainable environmental management system of the Lake Van Basin. Keywords: Lake Van Basin, Geological Components, Mining Wastes, Environmental Geology GR Bu çalma, son yllarda yaanan youn yerleim ve sanayileme sonrasnda ortaya çkan çevresel sorunlar nedeniyle ilgi oda haline gelen Van Gölü’nün, bulunduu jeolojik ortam açsndan deerlendirmesini yapmak, havzadaki madencilik faaliyetlerinden, doal mineralizasyon zonlarndan ve jeotermal boalmlardan kaynakl çevresel etkilerin deerlendirmesini yapmak amacyla yürütülmütür.. Van Gölü Havzas’nn corafik snrlar farkl olmakla birlikte, bu çalmada Van Gölü’nün çevresel deerlendirmesi yapldndan hidrolojik snrlar havza snr olarak kabul edilmitir (ekil1). Doruk a içinde kalan göl havzasnn alan yaklak 20.000 km2 olup bunun 3713 km2’sini gölün kendisi oluturur..

(3) 47. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. ekil 1. Van Gölü Havza snrlar ve ana akarsular (Köse, ve di., 2005’ten). Figure 1: The hydrological border and the main drainage system of the Lake Van Basin (From: Köse et.al, 2005). Van Gölü Havzas’nda yaklak 1 Milyon insan yaamaktadr. Bölgedeki tarmsal faaliyetler kstl olup, genel olarak mera otlatmasna dayal hayvanclk yaplmaktadr. Bu nedenle, bölgede azmsanmayacak sayda küçükba ve büyükba hayvan yetitirilmektedir. Ayrca, Van Gölü’nden ylda yaklak 15.000 ton inci kefali üretilmekte (Sar, 2000, 2001), bu gda stou da daha çok konserve haline getirildikten sonra bölgede tüketilmektedir. Yörede üretilen hububat yetersiz olmakla birlikte yine çounlukla ayn bölgede. tüketilmektedir. Bu kapal iktisadi ortam nedeniyle bölgenin doal özelliklerinden kaynaklanabilecek çevresel etkilerin hem bitkiler üzerinde, hem besi hayvanlar üzerinde hem de insanlar üzerindeki olas olumsuz etkilerinin belirlenip deerlendirilmesi, gelecekteki olas olumsuz etkiler açsndan da izlenmesi gerekir. Ancak bu konu çok kapsaml/katlml aratrma projeleri ile ortaya konabilir. 2002-2004 arasnda yürütülen ve Uranyum bileiklerinin havzadaki insan salna olas etkilerini belirlemeye yönelik. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(4) 48. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. çalmaya benzer aratrmalarn dier toksik elementler için de yürütülmesi ve havzann jeokimyasal risk haritalarnn üretilmesi, bilimsel yaklamlar benimseyen yönetimlerin ve daha önemlisi, bölgedeki bilim kurumlarnn öncelikli hedefleri arasnda yer almaldr. Bu makalede Van Gölü Havzasndaki doal çevrenin jeokimyasal çerçevesi çizilerek, doal jeolojik çevreden, havzadaki madencilik faaliyetlerinden ve jeotermal drenajlardan kaynaklanabilecek çevresel etkiler deerlendirilmi ve olas risk alanlarna iaret edilmitir.. JEOKMYASAL ÇEVRE nsan da dahil olmak üzere bitkiler ve hayvanlar balca 11 elementten oluurlar. Bunlar H, C, N, Ca, Mg, K, Na, P, S ve Cl’dir. Bunlarn yan sra, birçok element de eser miktarlarda bu canllarn yapsnda bulunurlar (Bell, 1998). Salk açsndan önemli olan iz elementler balca iki grup altnda toplanrlar. Mills’e (1996) göre hayvanlarda yaygn olarak bulunan Fe, Mn, Ni, Co, Cr, Cu, Zn, V, Mo, Sn, Se, I ve F birinci grubu oluturur. Buna karn, küçük miktarlar bile önemli fizyolojik sorunlara neden olabilecek dier grup elementler arasnda As, Cd, Pb, Hg ve U’un parçalanma ürünleri bulunur. Bunlar Çizelge 1’de sunulmutur. Alüminyum, eser miktarlarda olsa bile bitkilerde ve hayvanlarda, özellikle balklarda olumsuz fizyolojik etkilere yol açar.. Çizelge 1: z elementler ve insan (Bowen, 1966’dan). Ortalama vücut arl 70 kg ve günlük alnan kuru gda miktar 750 gr. çin miligram/gün olarak verilmitir. Table 1: Trace elements and human (From: Bowen, 1966). Values were calculated for 70 kg body-weight and for 750 gr food as mg/day) ELEMENT. Sembol. Arsenik Bor Kadmiyum Klor Krom Kobalt Bakr Flor yot Demir Kurun Mangan Civa Molibden Selenyum Gümü Sodyum. As B Cd Cl Cr Co Cu F I Fe Pb Mn Hg Mo Se Ag Na. Zararl etki alt snr. 70. 0.015. 0.015 45. Normal miktar. Toksik etki üst snr. Ölümcül snr. 0.1 – 0.3 10 – 30 0.5 2400 – 4000 0.05 0.0002 2–5 0.5 0.2 12 – 15 0.3 – 0.4 3–9 0.005 – 0.02 0.5 0.03 – 0.075 0.06 – 0.08 1600 - 2700. 5 – 50 4000 3. 100 – 300. 200 500 250 – 500 20 1000. 3000. 2000. 10.000 150 – 300 3.0 60. 1300.

(5) 49. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. gibi elenemtler organizma için gerekli olsalar da, bunlarn gereklilik-toksik snr aralklar çok küçüktür (gramda birkaç mikrogram). Yüksek bitkiler için gerekli olan B gibi elementlerin hayvanlar için gerekli olduuna dair bir bulgu henüz yoktur (Thornton & Plant, 1980).. Gerçekte, yeterince uzun süre ve belirli miktarlarn üzerinde vücuda (sindirim sistemine veya solunum sistemine) alndklarnda bütün eser elementler toksiktir. Belirli bir miktarn üzerine çktnda herhangi bir organizmann metabolizmasnn yavalatyor veya durduruyorsa, bu element toksiktir. Cd gibi baz elementler organizma tarafndan biriktirilir ve belirli bir orann üzerine çkldnda son derece tehlikeli olurlar. Bu toksik elementlerin ayr ayr etkilerinin çok düük olmas halinde bile, bunlarn etkileimli ortak etkilerinin önemli boyutlara ulaabilecei bilinmektedir. Selenyum, F ve Mo. Baz yaygn ve toksik elementlerin mobilitesi ile Eh ve pH arasndaki iliki Çizelge 2’de, bu elementlerin insan üzerindeki etkileri ise Çizelge 3’te sunulmutur. Yaygn eser elementlerin canllar üzerindeki etkileri ise Çizelge 3’te sunulmaktadr.. Çizelge 2: Baz yaygn ve toksik elementlerin mobilizasyon yeteneinin Eh ve pH ile ilikisi (yaygn elementler normal, potansiyel toksik elementler ise italik olarak yazlmtr; Plant vd. 1996’dan). Table 2: General relationships between Eh, pH and the mobility of some essential and potentialy toxic elements (essential elements are shown in normal type and potentialy hazardous elements in italic type; from Plant et.al., 1996). Çevresel Koul. Rölatif Mobilite. Çok Yüksek Yüksek. Orta Düük Çok Düük Durayl. Oksitleyici. Asit. Nötral-Alkalin. Redüktif. I. I. I Mo U Se. I. Mo U Se Fe Ra Zn. Mo U Se Fe Ra Zn Cu Co Ni Hg. F Ra. F Ra. As Cd Pb Be Bi Sb Tl Fe Mn. As Cd Pb Be Bi Sb Tl Fe Mn. Fe Mn. Al Cr. Al Cr Zn Cu Co Ni Hg. Cu Co Ni Hg As Cd Pb Be Bi Sb Tl Fe Mn Al Cr. Bu ana ve iz elementlerin kayna, yer kabuundaki kayaçlardr. Bu nedenle, canllarn yaad ortamlardaki ana ve iz element konsantrasyonlar da, bu bölgede yaygn olan. Al Cr Mo U Se Zn Cu Co Ni Hg As Cd Pb Be Bi Sb Tl. kayaç türlerinin bileiminde bulunan elementler tarafndan belirlenir. En yaygn kayaç türlerinin elementer bileimi Çizelge 4’tedir. Bu çizelgede yer alan deerler yaygnca kabul edilen. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(6) 50. deerlerdir. Gerçekte bu deerler bölgeden bölgeye büyük deiimler sunabilir. Ancak, Van Gölü Havzasn oluturan kayaçlarn kökensel dalmna bakldnda, dou ve güneyde çok büyük alanlarn bazik-ultrabazik kayaçlardan, bat-kuzeybat alanlarn geni bir volkanik araziden olutuu, arada da genç gölsel ve akarsu çökellerinden oluan havzalarn yer ald görülür. Bu litolojik dalm, metalik mineraller açsndan belirli bir zenginliin bulunduunu da göstermektedir. Çevresel açdan toksik etkiler yaratabilecek potansiyeli olan elementlerin daha çok bu metalik mineralizasyonlara elik ettikleri göz önüne alndnda genel jeokimyasal risk çerçevesi de çizilmi olur. Nitekim, Thornton ve Plant (1980)’n aratrmalar, KD skoçya’da bulunan ve ultrabazik kayaçlardan türeyen çok az drene olmu zeminlerdeki Cr ve Ni düzeyinin, tahl ürünlerinde toksik düzeye ulaabildiini; ayrca, ngiltere – Debyshire’daki siyah eylerin yer yer yüksek Mo konsantrasyonlar gösterdii ve bunun da sürü hayvanlar üzerinde baz hastalklara neden olduunu göstermitir. Bu iz elementlerin yüksek anomaliler vermesi, büyük olaslkla bu bölgelerdeki metalik mineralizazyonlar ile ilikilendirilmitir.. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. Dier taraftan, Çizelge 3 incelendiinde, Mo, U, Se, Fe, Ra, Zn, Cu, Co, Ni ve Hg gibi baz elementlerin redüktif ve nötral-alkalin ortamlarda çok düük veya düük mobilizasyon yetenei gösterdii, buna karn ayn elementlerin asit ve oksitleyici ortamlarda yüksek mobilizasyon yetenei gösterdikleri görülmektedir. Bu durum, havzann karasal alanlar ile en büyük alc ortam olan Van Gölü ve akarsularn farkl çevresel koullar oluturduklar düünüldüünde, dikkatle izlenmesi gereken bir durumdur. Özetlemek gerekirse, havzadaki kayaçlarn bünyelerinde bulunan metalik mineralizasyonlara bal toksik elementler, redüktif ve nötral-alkalin koullar altnda (ör. göl suyunda) çounlukla durayl kalacaklardr. Buna karn, drenaj koullar deitiinde ve ortamn pH’ yükseldiinde bu toksik elementler mobilize olarak önce yerüstü ve yer alt suyuna karacaklar, daha sonra ise Van Gölü suyunda birikmeye balayacaklardr. Van Gölü’nün çevresel koullarna adapte olmu tek balk türü olan inci kefalinin, özellikle yüksek Al konsantrasyonlarndan iddetle etkilenecei, dier toksik elementlerin ayr ayr ve birleik fizyolojik etkilerinin de ykc olabilecei göz ard edilmemelidir..

(7) 51. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. Çizelge 3: Yaygn eser elementlerin canllar üzerindeki etkileri (Mertz, 1987’den). Table 3: Functions of the essential trace elements (After Mertz, 1987). Yetersizlik Belirtileri nsan’daki denge bozulmas Element Flor Silis. Fonksiyon Diler ve olaslkla kemiklede büyüme etkisi Kalsifikasyon; ba dokusuna olas etki. Hayvanlar Di çürükleri; olas büyüme yavalamas Büyüme durmas; kemik deformasyonlar Büyüme durmas; ya metabolizmasnda deiiklikler, üremenin azalmas. nsanlar Artan di çürükleri; osteoporosis geliimi olasl. Eksiklii ve fazlal anlalabilir. Bilinmiyor. Bilinmiyor. Bilinmiyor. Bilinmiyor. Vanadyum. Bilinmiyor. Krom. nsülini güçlendirme. Göreli insülin direnci. Göreli insülin direnci, glukoz toleransnn zayflamas, kan yalarnn art. Beslenmede, yalanmada ve damar içi beslenmede bozulmalar. Mangan. Mucopolysaccharid metabolizmas, superoxide dismutase. Büyüme durmas, kemik deformasyonlar, -hücre dejenerasyonu. Bilinmiyor. Zarar bilinmiyor; solunumda toksik etki. Demir. Oksijen, elektron tanm. Kanszlk, büyümede yavalama. Kanszlk. Çeitli zararlar vardr: fazlas haemochromatosis riskini arttrr; akut zehirlenme. Nikel. Demir emilimi ile ilkilidir. Büyüme durmas, kanszlk, cierde doku bozulmas, üreme hznn dümesi. Bilinmiyor. Bilinmiyor. Bakr. Oksidatif enzimler; demir ile iliki; elastin’in balanmas. Kanszlk, geni kaslarda yrtlmalar, kemik geliiminde düzensizlikler. Kanszlk, kemik geliiminde deime, kanda olas kolesterol art. Beslenmede ve damar içi beslenmede bozulmalar. Çinko. Enerji metabolizmasnda, transkripsiyon ve çevirme ilevi olan birçok enzimin yapsnda bulunur,. Yetersizlii halinde önemli büyüme sorunlar, deri lezyonlar ve seksüel olgunlama yetersizlii. Büyüme düüü, seksüel olgunlama yetersizlii, deri lezyonlar, baklk sistemi zafiyeti, tad alma kayb. ran, Msr gibi ülkelerde toplam parenteral beslenmede yetersizlik, genetik hastalklar, travmatik stres. Arsenik. Bilinmiyor. Büyüme bozukluklar, üretimsizlik; üçüncü kuak emen olaklarda ani kalp ölümleri. Bilinmiyor. Bilinmiyor. Selenyum. Glutathion peroxidaz; ar metallerle etkileim. Türe bal olarak deikendir: gevi getirenlerde kas erimesi, tavuklarda pankreas küçülmesi. Endemik kardiomyopati selenyum eksiklii nedeniyle ortaya çkar. Özellikle Çin’de yetersiz ve ar yüksek durumlar yaygndr; her iki durum da beslenme bozukluklarna yol açar. Molibden. Xanthine, aldehide, sülfid oxidases. Üretimi zordur; büyüme azalmas. Bilinmiyor. BDT’nin baz bölgelerindeki gut hastalklar bununla ilikilidir.. yot. Tiroid hormonu bileenidir. Guatr, tiroid fonksiyonunun dümesi. Guatr, tiroid fonksiyonunun dümesi, kretinizm. Çok sayda olumsuzlua yol açar; bol alnmas belki de tirotoksikosis’i saaltr. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(8) 52. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. Çizelge 4: Yer kabuundaki maddelerin ortalama bileimleri (Leckie ve Parks, 1978’ten) Table 4: Average compositions of earth materials (From Leckie &Parks, 1978). Asit. Mamatik Kayaçlar Bazik Ultrabazik. eyl. Sedimanter Kayaçlar Kumta Kireçta. Ya. Hidrosfer Akarsular Okyanuslar. Zemin Litosfer Alüminyum Kalsiyum Demir Magnezyum Potasyum Silis Sodyum Titanyum Hidrojen Oksijen. Arsenik Bor Kadmiyum. Majör Element (% wt.) 8.2 7.7 8.8 0.45 8.0 3.2 0.9 4.1 1.6 6.7 0.7 2.5 2.2 27.2 5.6 2.7 8.6 9.8 4.7 1.9 0.8 2.3 0.16 4.5 25.9 1.34 0.8 4.5 2.1 3.3 0.83 0.03 2.3 1.3 0.2 28.2 32.3 24.0 19.0 23.8 35.9 0.003 2.4 2.8 1.9 0.57 0.66 0.4 0.04 0.57 0.23 0.9 0.03 0.45 0.2 0.04 0.14 E E E 3.4 E E 46.4 48.7 43.5 42.5 52.8 52.7 54.9 Seçilmi minör elementler Milyarda bir (ppb) olarak belirtilmedii sürece milyonda bir (ppm) 1.8 1.5 2 0.5 6.6 1 0.9 10 15 5 1 100 90 16 0.2 0.2 0.2 0.05 0.3 0.02 0.05. Karbon 200 300 100 100 Krom 100 4 200 2000 Bakr 55 10 100 20 Flor 625 850 400 100 Kurun 125 20 5 0.1 Mangan 950 400 1500 1500 Civa 0.08 0.08 0.08 0.01 Molibden 1.5 2 1 0.2 Azot 20 20 20 6 Selenyum 0.05 0.05 0.05 0.05 Kükürt 260 270 250 100 Uranyum 2.7 4.8 0.6 0.003 Çinko 70 40 100 30 E: Etkisiz, saptanabilirlik snrnn altnda.. 1000 100 57 500 20 850 0.4 2 60 0.6 220 3.2 80. Bir Alc Ortam Olarak Van Gölü Van Gölü, 3713 km2‘lik alan ile Türkiye'nin en büyük gölü olmasnn yan sra ayn zamanda yeryüzündeki en büyük soda gölüdür. Kapal göller arasnda da hacim bakmndan (607 km3) dördüncü sray alr. Su seviyesi, deniz seviyesine göre 1646 m kotundadr. Van Gölü’nün güneybat ucundaki Tatvan koyu ile kuzeydou ucundaki Erci körfezi arasndaki uzun ekseni 130 km, kuzeybatdaki Ahlat koyu ile güneydoudaki Geva koyu arasndaki ekseni ise 80 km kadardr. Gölün etraf dalarla çevrilidir. Gölün kenarndaki en alçak yer Readiye dousunda olup 1800 m yüksekliindedir.. 14.000 120 15 220 14 392 0.06 0.5. 114.000 7.1 4 112 16 842 0.05 0.8. 0.5 945 1 16. 0.3 4550 2.2 16. Majör element (ppm) 4.5 0.88 5.6 0.47 1.2 0.4 0.25. 0.1 0.05. 15 0.67 4.1 2.3. 0.5. 6.3. 26 0.050.5. 0.013 1>10ppb 28. 37 18 16 340 0.08 2. 11 1>10ppb 10ppb <1 1>10ppb. 0.3. 0.09ppb <10 0.23. 1. 3.7. 44. 10. 0.01 400 0.01 0.135 380 3 10.500 0.001. 0.003 0.0006ppb 0.11ppb 5.5 0.05ppb 0.003ppb 1.3 0.03ppb 0.002 0.03ppb 0.01 0.5 0.4ppb 885 0.003 0.01. Dou kesimi bati kesimine göre daha s olan gölün en s kesimi Van koyu ile Erci körfezidir. Derinlik bu kesimlerde 50 m civarndadr. Ahlat ile Adilcevaz arasnda ise 450 m derinlik ölçülmütür. Göl kimyas Van Gölü'nün suyu ac, tuzlu ve sodaldr. Bunun balca nedeni, akarsularn tad tuzlu sularn gölde birikmesi ve buharlama nedeniyle younlamasdr. Tuz tenörünün yüksek olmas, bor ve sodyum karbonatn varl, volkanik kayaçlarn yaygnlndan kaynaklanr. Tuzluluk oran %0.224'dür. Sudaki tuz bileenlerinin kendi aralarndaki.

(9) 53. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. oranlar ise; % 42 NaCI, % 34 NaCO3 , %16 Na2SO4 , %3 KSO4 ve %2.5 MgCO3 eklindedir. Bu özellii ile göl, soda üretim. kayna olarak da büyük bir potansiyele sahiptir. Sudaki iyon konsantrasyonlar Çizelge 5 ve ekil 2’de verilmitir.. Çizelge 5. Van Gölü suyunda çözünmü halde bulunan anyon ve katyonlar (Degens vd., 1978’den) Table 5: Anion and cation soluions of the water of the Lake Van (From Degens et.al., 1978). Anyonlar. Katyonlar. Bileenler. HCO3 2191. Van Gölü Suyundaki oran (mg/l) 7747 508 94.8 5 – 10 1.5 0.7 5450 3331 2344 2191 0.52. Sodyum (Na) Potasyum (K) Magnezyum (Mg) Kalsiyum (Ca) Lityum (Li) Stronsiyum (Sr) Klor (Cl) Karbonat (CO3) Sülfat (SO4) Bikarbonat (HCO3) Fosfat (P) HCO3 10.11. SO4 2344. SO4 10.82. CO3 15.37. CO3 3331. Cl 25.15. Cl 5450 K 2.345. K 508. Mg 0.4385. Mg 95. ekil 2: Van Gölü suyundaki anyon-katyon deerleri: (a) ppm olarak deerler; (b) anyon ve katyonlarn kendi içindeki bal yüzdeleri (deerler Degens ve di., 1978’den) Figure 2: Anion – cation values in the water of the Lake Van: a) values in ppm; b) relative ratios (From: Degens et.al., 1978). Na 35.76. Na 7747. (a). klim ve hidroloji Van Gölü Havzas’nda ortalama yllk ya miktar iki dönem için ayr deerler sunmaktadr. 1986 öncesi dönem için bu deer 366,9 mm, 1986’dan sonraki dönem için ise 436,6 mm’dir. Van Gölü Havzas’nda yan %45’inin aka geçtii kabul edilmektedir. Ancak baz kaynaklarda havza ak katsays 0,23 olarak verilmektedir. Bu deerler arasndaki fark, yeterli. (b). sklkta ya ve akm gözlem istasyonu bulunmamasndan kaynaklanmaldr. Yan genellikle kar eklinde olmas nedeniyle küçük derelerde bile tüm yl belirli bir yüzey ak gözlenmektedir. 1963 – 1987 periyodunda Van Gölü’ne giren yüzeysel sular ortalama olarak ylda 2.6 milyar m3 olarak hesaplanmaktadr. Ancak bu rakam, yllara göre 1.9 ile 3.8 milyar m3 arasnda deimektedir. Buna göre havza verimi 6.70 l/s/km2 olarak. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(10) 54. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. hesaplanmaktadr. Van Gölü Havzasnda bulunan ovalarda sürdürülen sulama projeleri tamamlandnda ise göle giren su miktarnda yaklak 500 milyon m3’lük bir azalma olaca beklenmektedir. Van Gölü çananda da yer yer su kaynaklar olduu saptanmtr. Ayrca göle çok sayda dere ve küçük çay ulamaktadr (ekil 1). Göl. seviyesinde yaz aylar ile k aylar arasnda 50-60 cm' lik seviye oynamalar görülmektedir. Ancak son yllarda bu oynamalar metrelerle ifade edilmektedir. Havzann toplam su potansiyeli Çizelge 6’da, göle ulaan akarsular ile ilgili bilgiler ise Çizelge 7’dedir.. Çizelge 6: Van Gölü Havzasnn toplam su potansiyeli (Kaynak: DS Van Bölge Md.) Table 6: Total water potential of the lake Van Basin (From DS Regional Directorate of Van) Yllk ortalama ya. 662,6 mm. Toplam su potansiyeli Yerüstü suyu Yer alt suyu. 12 794,19 hm3 / yl 12 397,05 hm3 / yl 397,14 hm3 / yl. Çizelge 7: Van Gölü’ne dökülen ana akarsular, uzunluk ve debileri (Kaynak: DS Van Bölge Md.) Table 7: Main rivers of the Lake Van Basin and their length and flow (From DS Regional Directorate of Van) Akarsu Ad. lçe Erci Erci Çaldran-Muradiye Muradiye-Özalp Gürpnar. Uzunluu (km) 70 55 90 148 145. Max. (m3/sn) 70,800 52,200 57,800 27,680 -. Zilan Deresi Deliçay Bendimahi Karasu Hoap Suyu-Güzelsu (Engil) Geva Suyu Memedik Suyu. Geva Saray-Özalp. 14 60. 2,140 5,600. Doal Kirleticiler Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan çevresel etkiler Madencilik ve bununla ilikili ileme veya zenginletirme faaliyetleri ne yazk ki geride olumsuz çevresel etkiler brakmaktadr (Emre vd., 2000). Madenciliin etkileri çok sayda faktöre bal olmakla birlikte madenciliin türü ve iletme boyutu balca iki faktör olarak kabul edilebilir. Madencilik faaliyetleri sonucunda saha. Debi. Min. (m3/sn) 2,000 0866 2,586 0,240 -. Debi. 0,750 0,034. bozulmakta, toporafya ve hidrojeolojik koullar deimektedir. Madencilik faaliyetlerin ayn zamanda sosyal çevreye de etkileri vardr. Maden sahalarnn çevresinde hzla yerleim alanlar oluur ancak madenler kapandktan sonra bu yerleim alanlar da genellikle hzla birer terkedilmi ehir haline dönüürler. Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan çevresel etkiler incelenirken madencilik faaliyetinin türü öncelikle belirtilir. Kapal iletme.

(11) Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. 55 Aratrma Makalesi / Research Article. ya da açk ocak iletmesi eklinde yürütülen madencilik faaliyetlerinin her birinin farkl çevresel etkileri söz konusudur. Kapal iletmelerde en önemli sorunlar, oluan yer alt boluklarnn zaman içinde çökmesi ve yüzeyde tasman türü çökme alanlar oluturmas ve yeralt su seviyesinin hzla madencilik kotlarna dümesi, buna bal olarak gözenek suyu basncnn ortadan kalkmas ve çökme-oturma türü deformasyonlarn gelimesidir. Sülfürlü minerallerin iletildii kapal iletmelerde bir dier önemli sorun, asitli sularn drenaj nedeniyle ortaya çkar. Açk ocak iletmeciliinde ise en önemli çevresel etkiler, gürültü, vibrasyon ve toz emisyonundan kaynaklanan etkiler olarak belirtilebilir. Bu tür madencilik faaliyetlerinde çok büyük miktarlarda hafriyat yaplr, krmaöütme-eleme-stoklama ve pasa döküm alanlar veya çökeltme havuzlar nedeniyle çok geni alanlar tarmsal üretimden –en azndan birkaç on yl boyunca- düer. Bu iletme art malzemeler –özellikle çökeltme havuzu çamurlarbaz durumlarda yüzyllar boyunca çevresel sorun yaratmaya devam edebilirler. Ayrca, çok geni alanlarda bitki örtüsü syrlarak ortadan kaldrldndan, bu madencilik bölgeleri ayn zamanda çok hzl erozyona da maruz kalrlar. Van Gölü Havzasnda antik dönemlerden kalma küçük maden iletmeleri bulunsa da, günümüzde genel olarak açk ocak iletmeciliine dayal madencilik faaliyetleri yürütüldüünden bu faaliyetlere dayal çevresel etkilere odaklanlacaktr. Ayrca, jeolojik yapdan kaynaklanan radyoaktif kirlilik ve iletmeye konu olmasalar da erozyon ile göle sürekli malzeme vermeleri nedeniyle alterasyon alanlar da deerlendirilecektir. Maden atklar Metalik ya da metalik olmayan madenlerin üretilmesi srasnda ve sonrasnda büyük miktarlarda iletme art, ksaca maden at ortaya çkar. Metalik maden iletmelerinde çok düük – düük tenörler söz konusu olduundan. büyük miktarlarda pasa üretilir. Bu pasa kaba veya ince taneli olabilir. Yüksek frn külleri ve termik santral atklar ile çökeltme havuzu çamurlar ince taneli atklara örneklerdir. Bu pasa ynlarnn çevresel etkileri iki balk altnda toplanabilir. Birincisi, kontrolsüz ynlarda en yaygn olarak ortaya çkan sorun, ev stabilitesi sorunu yani heyelan ve akma yaplardr. Ylan malzemenin ev kritik açlar aldnda, malzeme suya doygun hale geldiinde ya da sismik açdan tetiklendiinde bu ynlarn evlerinde büyük kütle hareketleri geliebilir. kincisi de, ylan malzemenin kimyasal bileimi nedeniyle ortaya çkan çevresel etkilerdir. Bu konuda verilebilecek en önemli örnek ise, pirit içeren atklarn atmosferik koullarda okside olarak sülfirik asit oluturmalardr. Ortamda demir sülfat veya hidroksitler bulunuyorsa bu ortamn asit koullarnn devam etmesini salayarak sülfirik asit üretimini hzlandrrlar. Bu nedenle, maden atklarnn pH’larn kontrol etmek üzere bazen bazik malzemeleri bu atklarla kartrmak gerekebilir. Bu maden pasalarnda bulunan piritin oksidasyon ürünleri yüzey sular tarafndan çözülerek tanr. Yüzey sular ayn zamanda çözünebilir tuzlar, özellikle de kloridleri bünyesine alr. Yan bol olduu Karadeniz kuanda olduu gibi kimi pasa döküm alanlarnda hektar bana bir ton klorid çözeltiye alnarak tanabilir. Kaba taneli pasa ynlar daha geçirgen olduklarndan bazen önemli miktarlarda sülfat da çözülebilir. Bu tür maden pasalarndan kaynaklanan asitli sular yer yer düük konsantrasyonlarda bakr, nikel, çinko ile birlikte bazen 0.1 mg/lt konsantrasyonlara ulaabilen dier ar metaller bulunabilir. Karbonlu bileiklerin bulunduu pasa alanlarnda, piritin oksidasyonu ile de desteklenen ani yanma olaylar geliebilir. Atmosferik koullarda oluan ekzotermik reaksiyonlar sonucu aça çkan s, bu tür yanma olaylarnn kaynan oluturur. Kömür ya da organik maddece zengin malzemeler oksijenin bol olduu. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(12) 56. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. durumda yanma scaklklarnn altndaki scaklklarda da oksitlenerek tutuabilirler. Maden yangnlar da bu tür oksitlenmelerden kaynaklanr. Bu tür pasa alanlarnda meydana gelecek ani yanmalar sonucunda karbon monoksit, karbon dioksit, sülfür dioksit ve bir miktar hidrojen sülfit aça çkar. Bu gaz emisyonu da atmosferde uzun süre durayl kalamaz ve yala birlikte yamur sularna, buradan alc ortamlara kararak bu ortamlarn jeokimyasal dengelerini deitirirler. Asitli su drenaj Bu terim, maden iletmelerindeki ya da pasa ynlarndaki sülfitli minerallerin doal oksidasyonu ile ortaya çkan drenaj tanmlamaktadr. Bu olgu, sülfürlü minerallerin yüksek oksidasyon koullarnda okside olmalar sonucunda geliir ve ortamda sulu demir varsa ve duraysz ise, bu demir, demir hidroksitleri eklinde metal olarak çökelir. Bu olgu hem kapal iletmelerde, hem de açk iletmeler, pasa ynlar, çökeltme havuzlar ve maden topuklarnda geliebilir. Asitli su drenaj büyük metalik maden iletmeleri ve kömür iletmeleri çevresindeki akarsular için önemli bir kirleticidir. Ancak, maden yatandaki sülfit mineralleri reaktif deilse ya da cevherli kayaçta, ortamn pH’n nötralize etmeye yetecek oranda alkali madde varsa asitli su drenaj gelimez. Bu tür alanlardan drene olan sularn asitliini kontrol etmek çok önemlidir çünkü bu sularn asitlii arttkça çözeltiye geçen sülfat ve ar metal miktar da artacak, bu da önemli çevre kirliliklerine neden olacaktr. Radyoaktif kirleticiler Radyoaktif kirlilik, çevre saln önemli ölçüde tehdit eden ancak gözle görülmedii için farkna varlmayan bir unsurdur. Bu konuda havza baznda yürütülen aratrmalar sonuçlanm, Van Gölü’ne boalan ana drenaj sisteminden derlenen su örneklerindeki radyoaktif madde konsantrasyonlar ortaya konmutur (Tolluolu. vd., 2004 a, b, 2005 a, b,). Bu aratrma sadece akarsu ve göl suyundan alnan örnekler üzerinde yürütülmü olmakla birlikte, havzada yaylm gösteren kayaç gruplarn temsil edecek ölçüde yüzey gama ve doz hz ölçümleri de yürütülmü, litojeokimya ile hidrojeokimya çalmalar karlatrlmtr. Erozyon ve erozyon art askda kat madde Van Gölü çevresindeki tarm arazilerinin yaklak %90'nda erozyon problemi mevcuttur. Erozyonun balca nedenini yanl arazi idaresi ve meyli yüksek arazilerin tarm alan olarak kullanlmas oluturmaktadr. Ayn zamanda yörenin balca gelir kaynan hayvanclk oluturmaktadr. Her mevsim otlatmaya açk olan meralarda ar otlatma sonucu doal örtü tahribata uramakta ve erozyon iddetlenmektedir. Ya ve buna bal yüzeysel ak srasnda, aka geçen suyun enerjisine bal olarak ince ve kaba taneli kayaç krntlar alc ortama tanrlar. Bu ortama gelen krntl malzemelerin bir ksm hemen çökelirken, ince taneli malzemeler (koloidal) bazen uzun süre askda kalarak yüzey ve dip akntlar ile birlikte tanrlar, yeterince durgun bir ortama ulatklarnda da zamana bal olarak çökelirler. Özellikle havzann dou kesimlerinde geni yaylm gösteren genç krntl ve gölsel çökeller, çounlukla tutturulmam olduklarndan (Selçuk ve Çiftçi, 2007; Çiftçi, vd. 2004) bu yüzeysel etkilere oldukça açktrlar. Alc ortamn kimyasal bileimi, bu ortama katlan krntl malzemenin bileiminde bulunan çözünebilir elementlerin de katlmasyla giderek deimeye balar. Özellikle kolloidal malzemede bulunan çözünebilir iyonlar, bu boyuttaki malzemelerin özgül yüzey alanlarnn çok geni olmas nedeniyle kolayca çözeltiye geçerler. Ortamn scaklk ve pH deerleri burada belirleyicidir. Askda kat madde, yani kolloidal malzeme, alc ortamdaki güne penetrasyonunu önemli.

(13) Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. 57 Aratrma Makalesi / Research Article. ölçüde engelledii için, bu ortamdaki fauna ve flora açsndan son derece olumsuz sonuçlara yol açar. Bu erozyon kaynakl çevresel faktör, alc ortamn kimyasal kirlenmesine yol açmasa bile, bu ortamdaki bitki ve hayvan yaamn dorudan etkilemesi nedeniyle ele alnmal, yeniden deerlendirilmelidir. Ancak, bu konuya dikkat çekmekle birlikte erozyona bal çevresel faktörler ayr bir uzmanlk alan ve makale konusudur. Endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanan egzoz ve baca gaz emisyonu da doal çevrenin jeokimyasal koullarn etkilemektedir. Bu konu makalenin kapsam dnda olsa da, serbest gaz emisyonu nedeniyle ortaya çkan asit yamurlarnn doal yaama olumsuz etkilerinin yurdumuzun birçok bölgesinde ciddi sorunlara neden olmaya balad da belirtilmelidir. Bu asit yamurlar bir taraftan dorudan floray tahrip etmekte, dier taraftan da ortamn pH’n yükselterek toksik elementlerin mobilize olmasn kolaylatrmaktadr. Jeotermal drenaj sorunu Van ilinde alt adet jeotermal alan bulunmaktadr (MTA, 2005). Bunlardan Özalp Çayba kayna ile Bakale - Çamlk kaynaklarnn drenaj Zap Suyu’na olup, dier kaynaklarn (Erci – Zilan, Çaldran – Ayranc, Çaldran – Bulu ve Gürpnar – Yurtba) drenaj Van Gölü havzasnadr. Bu jeotermal kaynaklarn yaklak debileri ve scaklk deerleri Çizelge 8’de verilmitir. Bu kaynaklardan boalan scak sularn kimyasal analizi sonuçlar ise Çizelge 9’dadr.. Çizelge 8’deki veriler kullanlarak yaplan hesaplamaya göre bu jeotermal kaynaklardan Van Gölü Havzasna, sonuç olarak da Van Gölü’ne ylda yaklak 1.4 Milyon m3 scak su dearj olmaktadr. Bu sularn kimyasal analizlerine bakldnda ise, sularn pH deerlerinin 6,3 ile 7,7 arasnda deitii, anyon ve katyon deerlerinin de oldukça deiken olduu görülmektedir. Dikkati çeken iki bileen, B ve NO3’tür. Bu kaynaklarn B konsantrasyonlar genelde yüksek olup baz kaynaklarda 77 mg/l’ye kadar yükselmektedir. Ayn ekilde, NO3 konsantrasyonu da baz kaynaklarda 20 mg/lt’ye kadar yükselmektedir. Cl- deerleri de genel olarak 500 ila 700 mg/lt deerlerinde olmakla birlikte bu deer Zilan Kuzey Kaynanda 1075 mg/l, Çaldran – Buulu kaynanda ise 1825 mg/l ölçülmütür. Dier önemli bir parametre ise scaklk anomalisidir. Dearj olan jeotermal sular alc ortamn scaklndan önemli ölçüde daha scak olduklarndan, bunlarn karm bölgelerinde önemli scaklk anomalileri oluur; bu scaklk farkllklar da ortamdaki fauna ve flora dengesinin bozulmasna yol açar. Bu olgu özellikle termik santraller ve nükleer santrallerin soutma sularn dearj ettikleri ortamlarda büyük çevresel sorunlara yol açmaktadr. Bu nedenle, jeokimyasal açdan herhangi bir önlem alnamasa bile, yllk 1.4 milyon m3 gibi azmsanmayacak miktarda scak suyun bu kapal havzaya dearj edilmesi konusu teknik açdan deerlendirilmeli, kontrollü ve soutularak dearjn koullar oluturulmaldr.. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(14) 58. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. Çizelge 8: Van Gölü Havzas’ndaki Jeotermal Kaynaklarn Yaklak Debileri ve Scaklklar (Kaynak. MTA Jeotermal Envanteri) Table 8: Geothermal springs of the Lake Van Basin: flow and temperatures (From MTA Geothermal Inventory) Jeotermal alan Erci - Zilan. Scaklk (oC) 42 – 80 34 - 65 60,8 20 – 25 26 – 50 14 - 31 37 25. Kaynak Ad orköy (Takap) Kayna Hasanabdal Kaynaklar Doal Kaptaj Doal Kaptaj KD Kaynak Gr. Ova Kaynak Grubu Ova KD Kaynak Grubu Buulu Kayna Seyhan Kayna. Çaldran Ayranc. Çaldran Buulu Gürpnar - Yurtba. Debi (l/s) 18 9 1* 1,5* 8* 1* 5* 1,5. *Toplam Debi. ZG-1 Kuyusu c(Zilan). ZG-2 Kuyusu (Zilan). ZG-3 Kuyusu (Zilan). Erci Hasanabdal Kaplca. Çaldran – Ayranc Kayna. Çaldran - Buulu Kayna. Gürpnar – Seyhan kayna. Analiz Tarihi Scaklk (oC) pH Spes. Kondüktivite mho/cm Buharlama kalnts (mg/l) K+ (mg/l) Na+ (mg/l) NH4 (mg/l) Ca++ (mg/l) Mg++ (mg/l) As (Total) B (Total) Li+ (mg/l) SiO2 (mg/l) CO2(erimi, mg/l) HCO3- (mg/l) CO3- (mg/l) SO4- (mg/l) Cl- (mg/l) I- (mg/l) F- (mg/l) NO2- (mg/l) NO3- (mg/l). Zilan Kuzey Kayna. Çizelge 9: Van ili jeotermal alanlarndaki kaynak ve kuyulardan alnan scak sularn kimyasal analizleri (Kaynak: MTA, 2005; sh. 769) Table 9: Geochemical analysis of the geothermal springs and wells (From MTa, 2005). 1981 64 6,3 7200 3100 99 838 0,31 135 14 0,0 58 2 90 360 1075 0,0 250 1075 0,0 0,5 0,0 0,0. 1988 80 7,92 3086 3086 74 830 0,5 96 56 0,9 60 4,1 109 1895 994 0,1 565 715 0,5 0,9 0,0 0,0. 2000 92 7,5 4450 110 773 <0,1 36,9 54,6 53,9 95 897 <10 470 543 <0,1 <0,1 <0,1 20,1. 2000 98 7,7 4450 108 858 <0,1 29,5 47 44,1 118 779 <10 491 560 <0,1 <0,1 <0,1 1,3. 2000 64 7,0 4350 105 738 0,4 120,6 19 76,9 31 184 1154 <10 185 878 0,16 <0,1 <0,1 1,10. 2001 43 6,72 4095 150 610 3,6 165 22,2 52,4 2,3 50 359 1478 <10 154 550 2,85 <0,1 1,92. 2000 36 7,55 1201 27,2 95 <0,1 66,4 64,9 1,8 6,9 35,7 791 <10 24,8 1825 <0,1 <0,1 12,65. 2000 25 6,7 1420 0,3 24 <0,1 164 110 <0,1 9 346 1087 <10 42,8 10 0,8 <0,1 0,37.

(15) Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. 59 Aratrma Makalesi / Research Article. Van Gölü Havzasnn Jeolojisi Van Gölü Havzas, Paleozoyik’ten güncel çökellere kadar çok geni bir ya aralnda ve farkl kökenlerdeki kayaç gruplarndan olumaktadr (ekil 3 ve 4). Bu kayaç gruplarnn jeolojik dalm görece düzenli saylabilir. Tüm bu kayaçlarn jeolojik özellikleri, çevre jeolojisi analizinin kolay anlalabilmesi açsndan ksaca anlatlacaktr. Van Gölü Havzas (metinde ksaca havza olarak anlacaktr) Paleozoyik’ten (560 Milyon Yl) günümüze kadar her ya konandan kayaçlardan olumaktadr. Ancak, arlkl kayaç gruplarna göre bir genelleme yapldnda, havzann güneyinin Bitlis Masifi’ne ait metamorfik kayaçlardan kurulu olduu; bat ve kuzeyinin genç volkanik ve volkanoklastik kayaçlarla örtülü olduu görülür. Havzann dousu ise, Mesozoyik yal okyanusal kabua ve bunun üzerinde gelimi karmak (melanj) yapl kayaç gruplarndan oluan Tepedam Metamorfitleri, Hasanda Grubu, Morda Grubu, Mehmetalan Grubu ve Yüksekova Karma ile kapldr. Senozoyik dönemindeki neotektonik olaylara bal olarak gelimi D-B uzanml küçük havzalar da genç – güncel akarsu ve gölsel krntlar ve karbonatlarla doldurulmutur (ekil 4). Van Gölü Havzas Maden Yataklar Ve Madencilik Faaliyetleri Van Gölü Havzasnda ilk madencilik faaliyetleri Nemrut stratovolkanna ait obsidiyenlerin iletilmesi ve ticarete konu olmas ile M.Ö. beinci bin yla kadar gerilere gitmektedir. Kalkolitik döneme ait Tilkitepe yerleiminde çok bol olarak bulgulanan obsidiyen el aletleri nedeniyle bu yerleimin bir obsidiyen ilii olarak deerlendirilebilecei belirtilmektedir (Korfmann, 1976). Nemrut ve Süphan dandan elde edilen ham obsidiyenler burada ilenip güneye, Mezopotamya’ya ihraç edilmekteydi. Ayn yerlekenin üst katmanlarnda bulgulanan. seramik ev aletlerinin daha sonraki döneme, erken bronz çana (M.Ö. 3. Binyllar) ait olabilecei belirtilmektedir (Kültür Bakanl Web Sayfas: www.kultur.gov.tr). Sonraki yüzyllarda, Urartu uygarl döneminde bölgede seramik içilii ve sanayisi dorua ulamtr. Tarihsel dönemlerde bölgede metalik maden iletmesi bilinmemekle birlikte, yine Urartu uygarlnn altn, gümü, bakr ve tunç’u youn olarak kulland ve bu metallerin ilemeciliinde ustalat bilinmektedir. Bu eserlere ait esiz örnekler Van Müzesi’nde sergilenmektedir. Söz konusu metallerin bölgede mi üretildii yoksa ithal mi edildii konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Urartu döneminde ta içilii de oldukça gelimi, özellikle bazalt bloklar kullanlarak heykel ve ant eserler yaratlmtr. Bunlarn yansra, yakn tarihsel dönemlerde (Roma-Bizans, Anadolu Selçuklu - lhanl ve Osmanl dönemi) bölgedeki mermerler ve ignimbritler doal yap ta olarak, özellikle de ant eserlerin (mezar ta, kitabe, kümbet, v.b.) yapmnda kullanlmlardr. Van Gölü Havzas ve yakn alanlar, hem metalik maden hem de endüstriyel mineral ve kayaç açsndan oldukça zengin saylabilir. Bölgede MTA tarafndan bulgulanan ve bildirilen oluuklarn yannda, 2001 ylndan sonra faaliyete geçen YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü aratrma faaliyetleri kapsamnda bulgulanan ve incelemeye konu olan çok sayda maden yata veya emaresi bulunmaktadr. Van Gölü Havzasnda bulunan metalik maden ve endüstriyel hammadde alanlar ile jeotermal alanlar ekil 5’te sunulmaktadr. Alterasyon bölgeleri ise ilerleyen bölümlerde sunulan uydu görüntüleri üzerinde tanmlanmtr. Havzann doal kaynak potansiyeli Çizelge 10’da topluca sunulmaktadr. Mineralizasyon çeitlilii açsndan oldukça zangin olan bu havza ve dolaynda ciddi bir üretim planlamas yaplamadndan bölgedeki madencilik faaliyetleri de mostra madencilii’nden öteye geçememitir. Bu oluuklarn çok az yatak olarak tanmlanabilmitir. Bölge, madencilik açsndan. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(16) 60. her türlü aratrmaya açk durumdadr. Bu makalede sadece bu doal kaynak potansiyeline ait ön bilgi verilecek olup, bölgenin maden. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. yataklar açsndan deerlendirilmesi ayr bir makalenin konusunu oluturmaktadr.. ekil 3. Van Gölü Havzasnn Jeoloji Haritas (Kaynak: MTA 1/500.000’lik Jeoloji Paftalar; açklamalar metin içindedir) Figure 3: The geology of lake Van surroundings (From: MTA 1:500.000 scale geology maps; explanations are in main text).

(17) 61. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. ekil 4: Van Gölü Havzas ve dolaynn genelletirilmi stratigrafik sütun kesiti. Figure 4: Generalized Stratigraphic column section of Lake Van Basin and surroundings.. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(18) ekil 5: Van Gölü havzasnn yer alt kaynaklar ve madencilik faaliyetleri. Figure 5: Natural resources of the Lake van Basin and mining activities. B. Bölükba. TATVAN. KSS. Bims. ncekaya. 42 30’. o. 0. Ahlat. Q. PATNOS. Kösele. 2 5. Bahçesaray. D. o. 43 00’. 5 0. K m. Pom. Çim.. Edremit. Tmar. 7 5. DA Kil. Et. Süt. B. 43 30’. o. Gü. Ç. ze lsu. Gölard. Q. Köeba. 1 0 0. Zernek Br.. Kil Rad. Dereköy. Rad. Kil. L. Güzelsu. Sarmehmet Br.. Uluar. Karakoç. Erçek. Kil. Küçükçaylak D.. Erçek. SEYHAN. Erçek Gölü. A.Gölalan. Muradiye. B. Per. Kil Diy. Be nd. Atadam. AYRANKLAR. i Ç. imah. Sarmehmet. ESRÜK D.. Deliçay. Meydanck. T Gürpnar. Ayazpnar. DA. KSS. OSB. Kil. Deri. B Jp Tuz. Mn DA. VAN. DA Kil. Kil. Payköy. DA Pomeker B. Kasmolu. B. ERC. L. Takap. Erci. Koçköprü Br.. KSS. Per. Yeilsu. Pom. Yarmada. DA. Gr Çatak. ZLAN Kocapnar. Pom. Mollakasm. Kavutuk. Per. Geva. Dedeli. Rad. Arin G.. Q. T. GÖLÜ. Aydnlar. Na2SO4. DA. Aydnocak. VAN. KSS. Aygr G.. SÜPHAN D. (4058). Adilcevaz. Kzlyusuf. Güvercinli. Budak. Doansu. Koçaklar. Çanakdüzü. Güntepe. Çukurtarla. Adaksu. Kulcak. Sardavut -. MALAZGRT. Pom. Per. Ab, K-F, Gr. Per Pom. Veston. Ye nik Deirmençat öp rü Ç.. Ovakla. Otluyaz. Elmakaya. Klçc. Krkgöze. Nurettin. Krkkaya. Taharman. Yumurtatepe. Nemrut Gölü. Haçl G.. BULANIK. Nazik Gölü. NEMRUT D.. D. Güzelsu. Nazik. Günyurdu. Yoncal. Advar. Kimi E. Mineraller zuhur olarak deil, potansiyel olarak belirtilmitir (Ör: NaSO4, Trona, Ab, K-F, Gr, vb. gibi). KAYNAKLAR: MTA Doal Kaynaklar Envanteri, YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü Aratrmalar;. Açklama: Zuhurlarn yerleri yaklaktr.. Ta Oca, Kum, Çakl, Pomza, Ahlat Ta, Jips, Traverten letmesi. Sanayi letmesi. Organize Sanayi Bölgesi. OSB. Jeotermal Sahalar. Küçük Sanayi Sitesi. KSS. ZLAN. Ana Drenaj A. Ana UlamA. Van Gölü Havzas Drenaj Alan. SMGELER. Arkaya. Sk. .. Yukargöemez. . N. Yahya Çiftçi MTA - Jeofizik Etüdleri Dairesi 2008. Ç Ilca. Ka ra su. Van Gölü Havzasnn Metalik Maden, Endüstriyel Hammadde ve Jeotermal Kaynaklar. DA. Akgöl. Akgöl. Emek. As T. B. Çubuklu. o. 44 00’. Çardak. Tuz. Kepir. Cr. DA. Özalp Saray Kuruçar. Mn. ÇAMLIK. Koçba. ÇAYBAI. Kapköy. o. 39 00’. Yamanyurt. Bakale. D. Kil. Dorutay. Tepedam. Çubuklu. DA. BULU. Çayr. Çaldran. DA. o. 38 00’. o. 38 30’. 62 Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi.

(19) 63. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. Çizelge 10. Van Gölü Havzas Doal Kaynak Potansiyeli (Kaynak: MTA Doal Kaynaklar Envanteri, YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü Saha Çalmalar). Table 10: Natural resources of Lake Van Basin (From MTA natural resources inventory and YYU – Geology Department Studies) Doal Kaynak Cinsi Albit Asbest Agrega, kum, çakl Bazalt Bor tuzlar Diyabaz Diyatomit K-Felsdpat. Endüstriyel Mineraller ve Kayaçlar. Grafit gnimbrit (Ahlat Ta) Jips Kalker-Dolomit. Kil (Tula-Kiremit). Kurun-Çinko Kuvarsit Kükürt Linyit Mermer Perlit Pomza Bazalt (agrega) Radyolarit Sodyum Sülfat Talk Traverten Trona Tuz Volkan Cürufu. Van Gölü Havzasndaki Yeri Bitlis Masifi Özalp Van formasyonu, güncel yataklar Tmar, Tatvan, Ahlat, Erci Havza geneli. Açklamalar Masif içindeki aplit-pegmatit dayklar, Potansiyel dere. Özalp Derköy, Muradiye Bitlis Masifi Bitlis Masifi, Çatak Tatvan, Ahlat, Adilcevaz Erci (Canik) Çatak Merkez (Bardakç Köyü), Geva, Muradiye ve Çaldran Yataklar: Van havaalan, Kuruba Köyü, Muradiye ve Çaldran ovalar Geva, Bahçesaray Bitlis Masifi Bakale (Bordere, Poyrazalan, Kirbali, Belliyurt), Çaldran, Erci, Özalp (Yukarbalçklköy) Erci-Zilan, ahmani, Hoap. Potansiyel Potansiyel Büyük Potansiyel Genç volkanitler-göl çökelleri (potansiyel) Potansiyel Potansiyel Potansiyel Masifin ist düzeyleri içinde, potansiyel Büyük rezervler-yetersiz aratrma. letiliyor. Aratrlmaldr, Potansiyel Havza genelinde birçok yatak olabilecek kil oluumu vardr ancak bunlarn nitelik aratrmas yaplmamtr. Potansiyel eyl ve ist düzeyleri ile ara tabakal, potansiyel Potansiyel. Yataklarda yaplmaldr Potansiyel Potansiyel. gelitirme. çalmalar. Van, Gürpnar, Bitlis Masifi, Tmar Erci (Pnarl, Erbeyli, Doana), Çaldran Tatvan, Ahlat, Mollakasm, Erci (Ekinciler, Krkpnar) Erci, Tmar, Muradiye Geva, Özalp, Hoap Van Gölü Özalp, Van, Geva Edremit, Gürpnar, Tatvan Van Gölü Tuzluca, Bakale. Yeni yataklar potansiyel olarak havzann B-KB kesimlerinde olabilir. Potansiyel Potansiyel Potansiyel Potansiyel Aratrlmaldr, potansiyel Potansiyel Potansiyel. Re adiye, Çaldran. Skorya konileri, büyük potansiyel. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(20) 64. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. Çizelge 10 (Devam) Altn. Enerji Kaynaklar ve Hammaddeleri. Hidrolik Kaynaklar*. Metalik Madenler. Bakr Demir Krom. Kurun-Çinko Mangan. Lisfenit oluumlar (Geva-Elmal, usanis), Bahçesaray Erci (Takap), Çaldran, Geva Berizer Tepe, Geçkinli, Karadulda, ahba, Özalp (Yamanyurt, Sugeçerköy, Mehmetalan, Yukarbalçklköy), Saray, Gürpnar (Topçudeirmeni) Geva, Bahçesaray, Bitlis Özalp (Karyaka), Erci Köyü, Kalecik. Nikel. Saray. Ilca (Zilan) Çay Deli Çay Bendimahi Çay Karasu Çay Güzelsu Çay Geva Çay Hasbey Çay Rahva Çay Harabeköy D. Jeotermal Enerji. Erci Erci Muradiye Karasu Edremit-Geva Geva Geva Tatvan Nazik Gölü-Van Gölü Zilan Vadisi - Erci. Jeotermal Enerji Jeotermal Enerji Jeotermal Enerji Jeotermal Enerji Jeotermal Enerji Linyit Linyit. Ayranc (Muradiye) Buulu (Çaldran) Çamlk (Bakale) Kapköy (Saray) Tatvan (Bitlis) Zilan Vadisi - Erci ahmans - Gürpnar. Linyit Petrol. Ortanca Köyü - Van Kürzot - Muradiye. Petrol. Van. Doal Gaz. Canik Tuz Domu, Norin-Gadir köyleri, Çarpanak adas Bitlis Masifi. U/Th. Yatak kaya jeokimyasal aratrmalar yaplmaldr (Potansiyel). Havza genelinde ayrntl arama çalmalar yaplmamtr. Rezerv belirleme tamamlanmamtr.. çalmalar. Potansiyel Potansiyel Gersdorfit, Garniyerit (Potansiyel). TOPLAM: 12 794,19 hm3 / yl MTA Rapor No: 7793, 8080, 8134, 8137, 8223, 8724) “ “ Potansiyel Potansiyel DPT 2609-ÖK 620 MTA Rapor No:319, 6846 MTA Rapor No:103, 681, 1885, 2309, 2411, 2709 istler içindedir Osmanl mp. Ve Ruslar tarafndan yüzyln banda iletilmitir. Potansiyel (2004 ylnda arama sondajlar yürütülmütür) Potansiyel. Potansiyel DPT:2587, ÖK:599) Buluntu yerinde normal yazlar MTA tarafndan bildirilen buluntular, italik yazlar ise YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü tarafndan yaplan çalmalarda elde edilen bulgular kapsamaktadr. Potansiyel olarak bildirilen buluntular için herhangi bir rezerv belirleme çalmas yaplmamtr. * Dorudan Van Gölü’ne dökülen büyük akarsular kapsamaktadr..

(21) 65. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. Van Gölü’nün Çevre Jeolojisi Maden oluuklar ve iletmelerinden kaynaklanan çevresel riskler Van Gölü Havzas içinde kalan alanlarda çok sayda madencilik faaliyeti yaplmaktadr. Bu faaliyetlerin çou doal agrega, pomza ve krmata iletmesi eklinde olup, Tatvan ve Çaldran bölgesindeki skorya konileri, Tmar bölgesindeki jips ocaklar ve Edremit’teki kalker ocaklar bunlarn dnda kalmaktadr (ekil 5). Doal agrega iletmelerinin çou Karasu nehri üzerindedir. Ancak, eski alüvyal fan çökellerinin bulunduu Beyüzümü gibi sahalardan da zaman içinde çok miktarda doal agrega üretimi yaplm, halen de yer yer üretim yaplmaktadr. Baz alanlardan da bahçe topra olarak deerlendirmek üzere Van Formasyonu’nun siltli killi kesimleri geliigüzel kazlarak alnmaktadr. Bu kontrolsüz kaz faaliyetleri, doal toporafyann dengesini bozmakta, bölgedeki erozyonun hzlanmasna neden olmaktadr. Ayrca, bu krntl istifler ayn zamanda yüzeye düen yan szmas ve yer alt suyuna katlmasn saladklarndan, bu krntl örtünün syrld alanlarda düen ya dorudan yüzeysel aka geçmekte, bu da sellenmeleri tetiklemektedir. Artan sellenme, Van Gölü’ne ulaan askda kat madde miktarnn artmasna, gölün su kalitesine olumsuz etkide bulunmasna ve göl tabanndaki sedimantasyon hznn artmasna neden olmaktadr. Bu tür erozyonal riskler, göl çevresinde yürütülen pomza, skorya konisi, traverten, Ahlat Ta ve dier ta oca iletmeleri için de geçerlidir. Metalik maden iletmesi olarak Özalp civar ile Van’n dou kesimlerinde çok sayda krom oca iletilmi olup halen baz ocaklarda üretim faaliyeti sürmektedir. Krom dnda, Geva dolaynda bulunan Pb-Zn oluuklarndan geçtiimiz yllarda birkaç bin ton üretim yaplm, bu bölgedeki rezerv. gelitirme çalmalar devam etmektedir. Ayn bölgede bulunan demir oluuklar henüz iletmeye alnmamtr. Çaldran ile ran snr arasnda kalan alanlarda bulunan krom, demir, mangan ve birkaç Pb-Zn oluuu ise zaman zaman iletilseler de, üretim miktar fazla deildir. Bu iletmelerin bulunduu alanlarda üretim art ynlar (pasa) asitli su drenaj açsndan kontrol altnda tutulmaldr. Erci’in kuzeyinde bulunan Zilan Vadisi 80’li yllardan itibaren jeolojik ve jeofiziksel (gravite, manyetik, rezistivite) açdan incelenmitir. Bu bölge, son yllarda ortaya konan Volkanojenik Masif Sülfit oluuklar nedeniyle artan bir ilgi ile aratrlmaya devam edilmektedir. Bu oluuklarn bulunduu alanlar ayn zamanda aktif Çaldran Dorultu Atml Fay sistemi tarafndan kesilmektedir. Bu derin krk sistemleri bölgede jeotermal akkanlarn da taycs olduklarndan, bu bölge, maden oluuklar kaynakl asitli su drenaj açsndan en riskli alanlar oluturmaktadr. Bu bölgedeki alterasyon zonlar, uydu görüntüleri üzerinde de kolayca saptanabilmektedir. Uydu görüntüleri üzerinden yaplan çevresel deerlendirmeler ilgili konu bal altnda verilmitir.. Doal radyoaktivite kaynakl riskler Van Gölü havzasnda sinirdim sistemi kanserlerine sk rastlanld çeitli bilimsel platformlarda dile getirilmitir. Eylül 1994 ve Haziran 2000 arasnda YYÜ Tp Fakültesi Pataloji anabilim dalna bavuran 19.130 hastann %11’ine kanser tans konmutur; hastalarn %61 erkek, %39’u kadn olup erkek/kadn hasta oran 1.59 olarak belirlenmitir. Erkeklerde en sk görülen kanser türleri mide (%18,6) ve deri (%14.4), kadnlarda ise özafagus (%17.9) ve mide olmaktadr; kadn hastalarda gastrointensital kanser vakalar oran % 40’ bulmaktadr. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(22) 66. (Kösem vd. 2001). Bölgede görülen mide, yemek borusu ve grtlak kanserlerinin younluu gda kaynaklaryla ilikili bir takm sorunlarn bulunduu kansn uyandrmaktadr. Bu sorunlar hem yiyeceklerden, hem de sulardan kaynaklanm olabilir. Yüzey sularnda U, Th, Rd gibi radyo nükleidlerle, -aktivitesinin varl önemli bir risk oluturmaktadr. Bu balamda, havza kayaçlar ve bu kayaçlar üzerinde gelien akarsu ayla ilikili doal radyo aktivite riskini belirlemek amacyla Ege Üniversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü ve YYÜ Jeoloji Mühendislii Bölümü arasnda ortaklaa yürütülen saha ve laboratuvar çalmalar dikkate deer bulgular salamtr. Van gölü havzas litojik çeitlilik açsndan oldukça zengindir, Havza güneyinde genellikle Paleozoyik ve öncesi yata migmatit, gnays, istlerden ve düük orta dereceli metamorfizmaya uram karbonatlardan oluan Bitlis Metamorfik Masifi, Havzann dousunda Üst KretasePaleosen yal ofiyolitik istif, kuzey ve bat kesimlerinde ise genellikle felsik ve mafik. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. volkaniklerin karmndan oluan alkali karakterdeki Pliyo-Kuvaterner volkanik kayaçlar egemendir (ekil 6). Yüzey

(23) deerleri açsndan en yüksek deerlerin 14.5-15 ( P R / h), 195-200 (cps saym /saniye) riyolit ve riyodasit bileimindeki felsik volkanik kayaçlardan yüzey

(24) deeri elde edilmesi bir sürpriz olmamtr. Bazik volkanik kayaçlarda ise yüzey gama ölçümleri 11 ( P R / h), 130 (cps saym /saniye) deerlerde görülmektedir (Tolluolu vd., 2004 a,b). Ölçüm deerlerinden temsilci olabilecek bazlar Çizelge 11’de sunulmutur. Havza genelinde yaplan yüzey suyu örneklemelerinde, U konsantrasyonlarnda akarsu ann gelitii kayaç tipine göre deiimler görülmektedir. Karasu rmann Nemrut volkanizmasnn ürünü olan bazaltik kayaçlar üzerinde akaçlanan kesimlerinde suda çözünmü en yüksek U deerleri (8.57 ppb) belirlenmitir (Tolluolu vd., 2005 a,b).. ekil 6: Van Gölü Havzasnn basitletirilmi jeolojisi ve yüzey gama ve doz hz ölçüm noktalar (Tolluolu vd., 2004’ten). Figure 6: Simplified geology of the Lake Van Basin and surface gamma and dose speed measurement locations (From: Tolluolu et.al., 2004 a).

(25) 67. Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. Aratrma Makalesi / Research Article. Çizelge 11. Van Gölü Havzas Kayaçlar Yüzey Gama ve Doz Hz Ölçüm Deerleri (Tolluolu ve di., 2004’ten deitirilerek). Table 11: Surface gamma and dose Speed values of the rocks in Lake Van Basin (Modified from Tolluolu et.al., 2004 a) Kayaç Tipi Ölçüm no. Yüzey (cps). Doz Hz ( μR/h). Bitlis Masifi Kayaçlar ist GEV-5. 86. 8. ist GEV-6. 125. 9. ist KUZ-1 ist KUZ-2 Gnays KÖP-1 Gnays KÜÇ-1 Albitit HZ-1. 109. 8.5. 118. 10. 116. 10. 95. 136. Kayaç Tipi ve Ölçüm No. Yüzey (cps). Ofiyolitik Kayaçlar Serpantinit 49 GEV-1 Serpantinit 69 GEV-4 Serpantinit GÜR-1 Spilitik Lav SIH-2. Doz Hz ( μR/h). 5 5. 58. 5. 97. 7. Serpantinit ER-1. 48. 4. 8. Serpantinit ER-2. 53. 5. 11. Serpantinit ER-4. 68. 5. Serpantinit ER-7. Kayaç Tipi ve Ölçüm No. Yüzey (cps). Doz Hz ( μR/h). Miyosen-Pli. Genç Çökeller Kireçta 28 3 ER-9 Kireçta 40 3 SIH-1 Kumta YAT-1 Kumta GÜR-1 Kumta. Kayaç Tipi ve Ölçüm No. Yüzey (cps). Doz Hz ( μR/h). Genç Volkanitler Riyolit 198 15 ÇAL-1 Pomza NEM-1. 122. 10. Pomza NEM-4 Bazalt ADL-1. 156. 14. 118. 10. 28. 2.5. 58. 5. 33. 3. Bazalt ERC-1. 90. 8. Alüvyon ER-6 Göl. 38. 3.5. Bazalt TIM-1. 130. 11. çökelleri. 38. 3.5. Bazalt BEND-1. 113. 10. 48. 4. Bazalt MUR-1. 88. 8. 23. 2. Bazalt (skorya) TEN-1. 40. 4. ER-5. ER-8 Göl 55. 5. çökelleri ER-10 Alüvyon GEV-3. Saha çalmalarnda genel ortalamalara göre daha yüksek deerler belirlenmi olmakla birlikte su örneklerinin analizi sonucu alnan örneklerde U konsantrasyonunun 0.29 - 8.57 ppb. arasnda deitii saptanmtr. Yerküre ortalamasnn 10-2 – 10-1 ppb arasnda deitii göz önüne alnrsa, yüzey sularndaki U konsantrasyonunun bu deerleri yüksek saylmaktadr. çme suyu olarak kullanlacak kaynan U konsantrasyonunun 10. ppb’den daha düük olmas gerekir. Ancak yüzey sularndaki radyoaktivitenin UNSCEAR, ICRP, ve BEIR gibi uluslar aras kurulular tarafndan belirlenen snr deerlerini (10 ppb) amad görülmütür. Ancak sulardaki radyoaktivitenin snr deerleriyle ilikili tam bir fikir birlii salanmamtr. Havzada yürütülen hidrojeokimyasal çalmalarn örnek dalm ekil 7’de gösterilmektedir.. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(26) 68. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. ekil 7: Van Gölü Havzasnda yürütülen hidrojeokimyasal çalmalarn örnek lokasyon dalm haritas (Tolluolu ve di., 2004’ten). Figure 7: Location map of the hydrogeochemical studies (From: Tolluolu et.al., 2004 a). Tartma A.B.D Federal Hükümetine bal EPA (Envirment Protection Agency) 30 ppb gibi son derece yüksek deerler belirlemiken, EWA (Europen Water Agency 2004 ylnda 1 ppb – 3 ppb arasndaki uranyum konsantrasyonlarnn kabul edilebilir deerler olduunu açklamtr. Ancak, çeitli ülkelerde ve farkl kurulularda, sulardaki uranyum içeriinin en üst seviyesinin ne olacana dair farkl kabuller vardr. Almanya Federal parlamentosu 2004 ylnda her türlü ielenmi mineralli su içindeki U konsantrasyonun 1 μ / lt’yi geçmemesi gerektiini belirten yasay kabul etmitir. Uranyumun içme sularndaki deerlerinin ise 1 μ / lt (= 1ppb) geçmemesini gerektiini savunan güncel bilimsel. aratrmalar da mevcuttur (Eupais, 2004). Burada ülkeden ülkeye deien U snr deerlerinden baka, snr deerlerde zamana bal deiiklikler de görülmektedir. Örnein EPA (30 ppb) açklamalarndan önce A.B.D.’de farkl kurulular genellikle 10 ppb gibi bir snr deerini benimsemekteydi. Bu nedenle söz konusu 10 ppb’lik snrn gerçek anlamda bir tehlike snr olarak kesin kabulü çok balayc deildir. Yeni saha aratrmalar ve salkl tbbi istatistiklerle karlatrlmas sonucu bu deerlerde yukar veya aa deiimler olabilir. Gerçek anlamda geçerli bir snr deerin belirlenmesi için saha çalmalarnn tüm büyük akarsu havzalar baznda tamamlanp sonuçlarnn karlatrlmas gerekmektedir (Tolluolu vd., 2005 a,b)..

(27) Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. 69 Aratrma Makalesi / Research Article. Van Gölü Kirlilii ile lgili Yaplan GIS ve RS lemleri Tanm olarak eim, iki nokta arasndaki mesafenin o noktalar arasndaki yükseklik farkna bölünmesi ile elde edilen açnn trigonometrik fonksiyonlardan biri olan tanjant’a dönütürülmesi ile bulunan yükseklikten kaynaklanan arazi terimidir. Eim yönelimleri ise eime bal olarak arazinin güne n ne oranda yanstt veya güne nn arazinin deiik kesimlerinde. görülme orandr. Van gölüne ait eim ve eim yönelimleri haritalarnn hazrlanmas aamasnda yaklak olarak, 8 adet 1/100.000 ölçekli toporafik harita kullanlmtr. Bu haritalar içinde bulunan yaklak olarak 108 adet 1/25.000 ölçekli haritalarn münhanileri veya e yükselti erileri saysallatrlmtr. Bu saysallatrma ileminden sonra özel yazlmlar kullanlarak havzaya ait TIN (Triangulated Irregular Network) bulunmutur (ekil 8).. ekil 8: Van Gölü Havzasnn TIN Modeli. Figure 8: TIN model of the Lake Van Basin.. TIN verileri esas olarak bölgeye ait toporafik veriler ile oluturulan ve yükseltileri prizmatik ekilde gösteren 3 boyutlu havza modelidir. Ancak bu model ile yaplacak olan eim analizlerinin erozyon açsndan riskli bölgeleri tam olarak yanstmas amac ile TIN. modellerinden itibaren DEM (Digital Elevation Method) modelleri oluturmak gereklidir (ekil 9). DEM modelleri havzann dijital yükseklik modelleridir ve eim ile eim yönelimleri haritalarnn oluturulmasnda çok gereklidir.. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(28) 70. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. ekil 9: Van Gölü Havzasnn Saysal Yükseklik Modeli (DEM). Figure 9: digital elevation model (DEM) of the Lake Van Basin.. Havzann DEM modeline baklarak havzadaki yükselti farkllklarnn konumlar ve bunlarn son alc ortam ile ilikisi hakknda yorum yapma olana oluur. Yüksek alanlarda yürütülecek madencilik faaliyetleri sonucunda üretilen maden atklarnn kontrolü, bu kesimlerin morfolojik özellikleri nedeniyle son derece zordur. Bu atklardan kaynaklanan çevresel kirlilik yükü, ana akarsu sistemlerine dahil olmadan, çok ksa mesafede hzla ve düzensiz bir akaçlama a ile drene olarak alc ortama katlacaklardr. Bu nedenle, bu morfolojiye sahip olan alanlarda yürütülecek madencilik faaliyetlerinden. kaynaklanacak yaplmaldr.. atklarn. kontrolü. yerinde. DEM modelinden itibaren havzaya ait eim (ekil 10) ve eim yönelimleri (ekil 11) haritalar oluturularak, havzann erozyonal yüzeyleri, güne nn yansmas ve absorbe olma miktar, yüzey sularnn ak yönleri, kar erimesinden kaynaklanan geçici yüzey aknn ak ekli, maden iletmelerinden kaynaklanan zararl akntlarn drenaj yönelimleri gibi bilgiler elde edilmektedir. Bu görüntüler üzerinden ayn zamanda havzann akaçlama snrlarn da belirlemek olanakldr..

(29) Jeoloji Mühendislii Dergisi 32 (2) 2008. 71 Aratrma Makalesi / Research Article. ekil 10: Van Gölü Havzasnn Eim Haritas. Figure 10: Dip map of the Lake Van Basin.. ekil 11: Van Gölü Havzasnn Eim Yönelimi Haritas. Figure 11. Slope aspect map of the Lake Van Basin.. Geological Engineering 32 (2) 2008.

(30) 72. Van Gölü Havzasnn Çevre Jeolojisi. Landsat ETM Görüntü Analizleri Çalma alanna ait elde edilen ve 7 bant görüntü salayan Landsat ETM (Enhanced Thematic Mapper) ve görüntüleri ilenmitir. Landsat 7 ETM görüntüleri 1999 ylnda uzaya NASA tarafndan frlatlan Landsat 7 uydusundan salanmaktadr. Bu görüntü sistemi 185 km geniliinde bir alanda görüntü salamaktadr. Pankromatik olarak 15 metre çözünürlükte görüntü salayan bu uydu sisteminde, SWIR (Shortwave Infrared) ve VNIR(Visible Near Infrared) bantlarda ise çözünürlük azalarak 30 metre, termal bantlarda ise 60 metreye kadar dümektedir. Buradaki asl amaç hidrotermal alterasyon zonlarn belirlemek, yüzey sularnda oluan deiimleri aça çkarmak, maden iletmelerinden kaynaklanan demir kirliliinin alanda meydana getirdii deiimleri izlemek, alanda bulunan bitki türleri belirlenerek, bu görüntü sistemlerine ait NDVI (Normalized. Differentiated Vegetation Index) belirleyerek bitkilerde meydana gelen deiimleri izlemektir. Bu analizler için her iki görüntü sistemine ait farkl bantlarn kompozisyonu ve oranlanmalar gerekmektedir. Öncelikle alanda meydana gelen demir içerikli yerleri belirlemek için Landsat görüntülerine ait 3, 4, 5 ve 7 nolu bantlarn ilenmesi gerekmektedir. Bunun için bugüne kadar kullanlan ve Kaufmann (1988) tarafndan türetilen algoritma kullanlmaktadr. Bu algoritma ile, 7/4 : 4/3 : 5/7 bant oranlamas yaplarak alana ait demir açsndan kirlenmi veya demir içerikli bölgeler ayrt edilmektedir, bant oranlamas sonucunda ekil 12’deki görüntü elde edilmitir. Burada krmz bölgeler demir açsndan zengin olan yerleri, yeil olan bölgeler ise youn bitki örtüsünü göstermektedir.. ekil 12: 7/4 : 4/3 : 5/7 bant oranlamas yaplarak alana ait demir açsndan kirlenmi veya demir içerikli bölgeler (Kaufmann, 1988’e göre). Figure 12: 7/4: 4/3: 5/7 band ratio shows ferric contaminations (after Kaufmann, 1988).