Characterization of the Paintings of Suleymaniye Mosque
Doç. Dr. Ahmet Güleç | İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım BölümüSüleymaniye Camii
KALEMİŞİ BOYALARININ ANALİZLERİ
www.gursoygrup.com.tr
Süleymaniye Camii
Ertuğrul Tekke Camii
Okçular Tekkesi
Ortaköy Camii
Galata Mevlevihanesi
Piyale Paşa Camii
Topkapı Sarayı Dış Karakol Binası
Hızırbey Camii
İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yenikapı Mevlevihanesi İstanbul Mısır Başkonsolosluk Binası
Giriş
Kültür varlıklarının değişmeden ve sağlıklı olarak gele-ceğe aktarılması, yani korunması farklı disiplinlerin bir ara-ya gelerek oluşturduğu ve uyguladığı konservasyon bilimi-nin temel görevidir. Bir nesnebilimi-nin korunması, sadece biçi-minin değil, kökeni hakkında bilgi veren üretim
malzeme-sini ve üretim teknolojini değiştirmeden, bilgi alınabilecek her türlü özelliğinin yaşatılmasıdır. Zaman içinde geçirmiş olduğu onarımlar ve değişiklikler de, eserlerin korunması gereken özellikleridir.
Gerektiğinde iç içe girse ve/veya uygulama sıralaması değiş-se veya bazılarına gerek duyulmasa da, korumanın basamakları; Eski eserlerin koruma ve onarım (restorasyon ve konservasyon) çalışmaları belgeleme, teşhis, uygulama
(temiz-leme, yapıştırma-dolgu-tüm(temiz-leme, sağlamlaştırma-koruma) ve bakım aşamalarından oluşmaktadır.
Onarım gerektiren uygulamalarda, eserin sorunlarının teşhisi kadar eserin orijinal malzemelerinin içeriklerinin ve niteliklerinin bilinmesi de önemlidir. Özellikle cami, kilise, saray, medrese, hamam gibi binalarla kale, köprü, çeşme, heykel gibi anıtsal yapıların üretiminde kullanılmış olan taş, tuğla, harç-sıva ve diğer orijinal malzemelerinin içerik ve niteliklerinin bilinmesi, uygulamada kullanılacak onarım malzemelerinin seçimi ve üretilmesi için bir gerekli-liktir. Ancak bu bilgilerin elde edilmesiyle yan yana kullanılacak olan orijinal ve onarım malzemelerinin fiziksel, kimyasal ve mekanik özellikleri birbirleriyle uyumlu ve benzer olacaktır. Aksi takdirde sağlıklı bir onarımın yapıl-ması pek mümkün değildir. Çünkü yan yana kullanılan orijinal ve onarım malzemeleri farklı fiziksel ve mekanik özeliklere sahip olduklarında, birbirleri üzerine mekanik baskılar yaratacaklardır. Bu baskılar sonucunda da zayıf olan yapı malzemelerinin (çoğunlukla orijinal malzemelerdir) hasar görmesi kaçınılmazdır. Bunun sonucu olarak koruma ve onarımı yapılan eser, çevre koşullarının etkisine bağlı olarak kısa veya orta vadede, orijinal malzemeleri hasar göreceğinden, tekrar onarım gerektirir hale gelecektir.
Bu çalışmada, Süleymaniye Camii kalemişi boyalarının bağlayıcı ve pigment nitelikleri basit spot testler, petrografi, HPLC ve SEM-EDS analizleri ile yapılmıştır. Bu analizlerin sonucuna göre renk verici maddeler olarak değişik renklerde toprak boyaların, organik bağlayıcı olarak bezir yağı ve kazeinin, inorganik bağlayıcı olarak kirecin, dolgu olarak ta üstübeç ve kirecin kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu sonuçlara göre Süleymaniye Camii kalemişi deko-rasyonların dönemsel analizi yapılmış ve kalemişi üzerinde yapılacak koruma onarım çalışmalarında kullanılacak yöntem ve malzemeler önerilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Süleymaniye Camii, tarihi boyalar, boya analizleri, koruma, onarım
The restoration and conservation works of the monuments consist of documentation, diagnosis, remedies (such as cleaning, rendering, consolidation and protection) and maintenance steps.
The qualities and compositions of original structural and decoration materials including stone, brick, mortar-plaster, pigments and binder of paints and other repair materials of the monumental structures, such as mosques, churches, palaces, madrasas, public baths, should be analyzed, as well as the problems and the source of problems, particularly in diagnosis step of the restoration and conservation works. Having these data, the correct and the most suitable repair technique and the contents of repair materials can be designed in restoration and conservation work. This will also keeps the otanticity of the monument and its decorations by preventing the technology and material change. It also cause the similarity and compatibility, in physical, chemical and mechanical properties between the original and new repair materials. Otherwise the original and repair materials will cause stresses to each other, and the weak materials, mostly the original ones, would be damaged inevitably. As a result, the original materials of the monument will be damaged and will require re-repair in the short or medium term, depending on the impact of environmental conditions.
In this study, the composition of paint decorations of Suleymaniye Mosque, in Istanbul, was studied. To analyze the pigments, binders and additives of the paints simple spot tests, petrography, HPLC and SEM-EDS analyses were carried out. According to the results of the analysis, most of the paints have ochre with different color as pigment, linseed oil and casein as organic binder, lime wash as inorganic binder and additive, and, white lead as additive. By having these results, the decoration chronology of the Suleymaniye Mosque was also evaluated and paint com-positions, as pigments, binder and additive, were proposed for the restoration and conservation remedies. Key Words: Süleymaniye Mosque, historical paintings, Paint analysis, restoration,conservation
saptanması ve kayıt altına alınmasıdır. Belgeleme aşaması, eserin konservasyon ve restorasyon uygulamaları öncesi genel durumunun, teşhis esnasında elde edilen verilerin, konservasyon uygulamaları aşamasında yapılan işlemlerin ve uygulamalar sonrasındaki durumunun fotoğraf ve çizim ile belgelenerek sonuç raporuyla tamamlandığı tüm çalış-malar boyunca devam eden bir süreçtir. Daha sonra kar-şılaşabilecek sorunlarda konservatörlerin gerek duyacağı tüm bilgiler, yapılan araştırma ve analizler, uygulamalar ve kullanılan malzemeler tam olarak rapor haline getirilmeli, mümkünse, Venedik Tüzüğü’nde (Mayıs, 1964) belirtildiği gibi, yayınlanmalıdır. Ayrıca bu belgeler zarar görmeyecek koşullarda ve istendiğinde kolay ulaşılabilecek bir düzen içinde arşivlenmelidir.
Konservasyon ve restorasyon çalışmalarında hangi yöntem ve malzemelerin kullanılacağı, uygulamalara başla-madan önce yapılan teşhisle, yani eser malzemelerinin içe-riklerinin, fiziksel ve kimyasal özelliklerinin, bozulmanın türlerinin, boyutlarının ve nedenlerinin tespit edilmesiyle mümkündür. Uygun yöntem ve malzemelerin seçilebilmesi için bu aşamada elde edilen sonuçlar esas alınarak deneme-ler yapılmalıdır. Yeterince araştırma ve deneme yapılmadan alınan kararlar geri dönüşümü olanaksız zararlara neden olabilmektedir. Teşhis aşamasındaki görsel incelemeler, basit laboratuar analizleri veya gerektiğinde daha gelişmiş teknikler kullanılarak yapılan incelemelerle eserin niteliği ile sorunların türü, boyutları ve nedenleri doğru saptanabi-lecektir. Teşhis aşamasındaki yapılacak araştırmalar (tablo 1) eserin niteliği, problemi ve problemin niteliğine göre de-ğişmektedir.
Örneklerin Alınması ve Görsel Analizleri Asit kimyasal analizler
Petrografi ve Stereo Mikroskop ile görsel analiz Mikro doku ve Kimyasal İçerik Analizleri SEM-EDS Organik bağlayıcı Analizi HPLC, FTIR
Tablo 1 Boya analizlerinde kullanılan yöntemler.
İncelemeler ve analizler sonucunda elde edilen verilerin değerlendirilmesi (teşhis) doğrultusunda eser malzemele-rinin ayrışma prosesleri tespit edilebilir, yapılması gereken uygulamalar planlanıp projelendirilebilir ve kronolojik de-ğerlendirmeleri yapılabilir.
lıkta yapılmalıdır. Temizlik sonrasında belgeleme ve teşhis aşamasında elde edilen veriler doğrultusunda hazırlanan proje kapsamında, önerilen aktif ve pasif yöntem ve malze-melerle koruma onarım çalışmaları tamamlanmalıdır.
Koruma onarım uygulaması tamamlanan eserin yaşa-mını uzun süre sağlıklı olarak sürdürebilmesi, olası risk-lerin belirlenmesi ve alınacak tedbirrisk-lerin önerilmesi ile mümkün olacaktır. Bakım olarak adlandırılan bu aşama, koruma onarım uygulamasını projelendiren ve uygulamayı yapan veya eser üzerinde ayrıca risk analizi yapan uzmanlar tarafından olası problem yaratıcı etkenlere karşı belli aralık-larla (örneğin yaz-kış dönüşümlerinde yağmur oluklarının temizlenmesi gibi) veya problem oluştuğu (örneğin delinen kurşun kaplamanın onarılması gibi) durumlarda yapılacak inceleme ve uygulama önerilerinin sıralanmasıdır.
SÜLEYMANİYE CAMİİ
Kanuni Sultan Süleyman tarafından Mimar Sinan’a 1550-1557 yılları arasında inşa ettirilmiş olan Süleymani-ye Camii, Fatih ilçesinde, İstanbul’un merkezi tepelerinden biri olan ve adını verdiği mahallededir.
Camii ve avlusu haricinde, kervansaray, imaret, daüş-şifa, medrese ve hamam yapılarından oluşan Süleymaniye külliyesinde Kanuni Sultan Süleyman ile eşi Haseki Hürrem Sultan, kızı Mihrimah Sultan, annesi Dilaşub Saliha Sultan ve kardeşi Asiye Sultanın yattıkları türbeler bulunmaktadır. (M.Wiener, 2007). (Fotoğraf, 1).
Süleymaniye Camiinin Boyu 59 m, genişliği 58 m, ana kubbe yüksekliği 53 m ve kubbe çapı 27,25 m olup doğu ve batı yönlerden iki yarım kubbe ile desteklenmiştir. Kuzey ve güney yönlerinde ise büyük boyutlu porfir sütunlar üzerine yerleştirilen kemerlerin arasında pencerelerle düzenlenmiş timpanon duvarı bulunmaktadır. Anıtsal avlusunun revak-larını ve son cemaat yeri kubbelerini mermer, granit ve por-fir sütunlar taşınmaktadır. Avlunun 4 köşesinde bulunan 4 minaresinde, Kanuni Sultan Süleyman’ın 10. Padişah oldu-ğunu beliten, toplam 10 şerefe bulunmaktadır.
1660 yılında çıkan yangından oldukça fazla zarar gör-müş olan Süleymaniye Camiinin onarımı Sultan 4. Mehmet tarafından yaptırılmıştır. 1766 İstanbul depreminde kub-besinin çöktüğü belirtilmekle (Goodwin, 2003) beraber, bu konuda kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Ana kubbede
yapılan araştırmalarda da, kubbede, sıva ve boya haricinde, onarım yapıldığına dair bir ize rastlanmamıştır.
Abdülme-cid tarafından İstanbul’a davet edilen Fossatti kardeşler, yaptıkları onarımlarda, özellikle bezemeleri barok
tar-zında yenilenmiştir. İkinci dünya savaşı sırasında avlu silah deposu olarak kullanılmış ve camii ikinci kez yangın geçir-miştir. 1940-onarımında revaklı avluda daha evvel yıkılmış olan kubbeler onarılmış, devamında 1956 yılında ve 1959– 69 yılları arasında yapılan onarımlarda caminin bezemele-rinin bir kısmı yenilenmiştir (M.Wiener,2007).
Tarihi Eserlerde
Boya Analiz Yöntemleri
Eski eserlerde bulunan kalemişi ve diğer tipte boyalı be-zemelerde yapılacak koruma ve onarım çalışmaları için ori-jinal ve varsa sonradan ilave edilmiş boya tabakalarının ni-teliği hakkında detaylı bilgiler edinilmesini gerektirmektedir.
Eski eserlerde estetik ve süsleme amaçlı kullanılmış boyaların bağlayıcılarının analizi, döneminde kullanılan boya teknolo-jisinin açığa çıkarılması bakımından da oldukça önemlidir. Bir çok araştırma grubu, tarihi yapılarda kullanılmış olan boyaların pigmentlerini, bağlayıcılarını ve yapım teknoloji-sini tespit etmek üzere çalışmalar yapmışlardır. Taneveska ve diğerleri Scopsco kalesi (Skopje Fortress) kalıntılarında bu-lunan duvar resimleri üzerinde yaptığı çalışmalarda Mikro Raman analizi ile boyaların pigmentlerini tanımlamıştır (Ta-nevska vd., 2009). Grassi ve diğerleri Siena’daki Santa Maria della Scala Old Sacristy da bulunan duvar resimlerinin hem pigmentlerini hem de bağlayıcılarını tanımlamak üzere FTIR (Fourer Transform Infra Red Spectroscopy) ve SEM-EDS (Taramalı Elektron Mikroskopu ve Enerji Dağılımlı X-Ray Difraksiyonu, Scanning Electon Microscpy and Energy Dis-persive X-Ray Diffraction) analizlerini kullanmıştır (Grassi vd., 2007). Akyüz ve diğerleri Enez Ayasofyasına ait duvar resimlerinde bulunan pigmentlerin tanımlanmasında FTIR ve EDXRF (Energy Dispersive X-Ray Fluoresans) analiz yön-temlerini kullanmışlardır (Akyüz vd., 2009). Colombini ve diğerleri ise duvar resmi boyalarda bulunan protein ve ku-ruyabilir yağ esaslı bağlayıcıları tanımlamak için GS-MS (gas chromatography–mass spectrometry) analizini kullanmışlar-dır (Colombini vd. 1999).
Bu çalışmada da Süleymaniye Camii duvarlarının be-zenmesinde kullanılmış olan kalemişi boya tabakalarının pigment ve bağlayıcıları basit kimyasal analizleri, stereo mikroskop, petrografi, HPLC (Yüksek performanslı Sıvı Kro-motografisi - High performance liquid chromatographic) ve
Fotoğraf 1 Süleymaniye Camii genel görüntüsü ve rölövesi.
sırasında olmak üzere kısım kısım 12 boya örneği alınmıştır. Alındığı yerler camii rölövesi üzerinde işaretlenen örnekle-rin renkleri ve olası dönemleri kayıt altına alınmıştır (Plan 1 ve 2). Bu örneklerin tabakalarının tipleri (astar, boya) ve renkleri belirlenerek sonuçları tablo 2’de verilmiştir.
nicol) altında stratigrafisi, astar ve boya tabakalarının ka-lınlığı, boya yüzeylerinde kir bulunup bulunmadığı ve diğer görünür özellikleri incelenmiş ve sonuçları değerlendiril-miştir (Tablo 2).
Tablo 2 Örneklerin görsel, stratigrafik, bağlayıcı niteliği
Ör. No Tipi Rengi Kalınlığı (µ) Yağ Protein Bağlayıcısı
45b Boya Sarımsı Kırmızı 70 + + Kaz+Bez + Ar 45c Boya Kırmızı 70 + + Bez + Ar 46b Boya Siyah 135 - + Kaz+Kireç 47b boya siyah 50 - + Kaz+Kireç 48b Boya Gri 115 - + Kireç 48c Boya Kiremit kırmızı 85 + + Kaz+Bez 49c Boya Siyah - + Kaz+Kireç 49d Boya Siyah + kırmızı 25 + + Kaz+Bez + Zey 50c Boya Mavi 75 + + Kaz+Bez + Zey 51b Boya Siyah 50 + + Kaz+Bez + Zey 51c Boya Krem 300 + + Kaz+Bez + Zey 51d Boya Bordo 25 - + Kaz+Bal 51e Boya Kiremit Kırmızısı 100 + + Kaz+Bez + Zey 51f Boya Gri 100 - + Kireç
52c Boya Gri 150 + + Kaz+Bez+Bal 52d Boya Koyu Kahve 200 + + Kaz+Bez+Bal 52e Boya Açık Kahve 200 + + Kaz+Bez+Bal 52f Boya Gri 140 - + Kaz+Bal 53b Boya Kiremit kırmızı - + Kireç 53c Boya siyah 145 - + Kireç 53d Boya Gri 75 - + Kireç 53e Boya Sarı 285 - + Kireç 53f Boya Gri 300 + + Kaz+Bez+Bal 53g Boya beyaz 40 + + Kaz+Bez+Zey+Bal 53h Boya Siyah 40 - + Kaz+Bez+Zey+Bal 53i Boya Kırmızı 40 + + Kaz+Bez+Zey+Bal 54b Boya Krem 90 + + Kaz+Bez+Bal 54c Boya Gri 160 + + Kaz+Bez+Bal 54d Boya Kiremit Kırmızısı 50 + + Kaz+Bez+Bal 54e Boya Siyah 50 - + Bez+Bal 55c Boya Kırmızı 20 - + Kaz+Zey+Bal 55d Boya Yeşilimsi Kahve 125 + + Kaz+Zey+Bal 55e Boya Kırmızı 10 - + Siloksan 55f Boya siyah 10 - + Siloksan 55g Boya Gri 10 - + Siloksan
56c Boya Siyah + gri + kırmızı 20 + + Kaz+Bez+Zey+Bal 57b Boya Yeşilimsi Kahve 360 + + Kaz+Bez+Zey+Nef 57c Boya Gri 125 + + Kaz+Bez+Zey+Silok
Spot Test ile Protein ve Yağ Analizleri
Alınmış olan örneklerden mümkün olanlar tabakaları-na ayrılmış ve her tabakanın bağlayıcı grubunu belirlemek üzere, basit spot test yöntemi ile yağ ve protein analizi ya-pılmıştır. Tabakaları birbirlerinden ayrılamayan örneklerin protein yağ analizleri birlikte yapılmıştır. Analiz sonuçları tablo 2’de verilmiştir.
HPLC Analizleri
Spot testleri yapılmak üzere hazırlanan örneklerin içe-riğindeki protein ve/veya yağları tespit etmek üzere, iki de-ğişik yöntem kullanılmıştır. Yağların niteliğinin belirlendiği 1. yöntemde, malzeme içeriğinden geri distilasyon yöntemi ile yağların ekstraksiyonunu yapmak için çözücü olarak THF (tetra hydrofuran), mobil faz olarak ta % 90 A (% 60 oranında 0,1M H3PO4 (fosforik asit) ve % 40 oranında
akri-lonitril karışımı) ile % 10 B (% 75 oranında akrilonitril ve % 25 su karışımı) kullanılmıştır. Proteinlerin niteliğinin belir-lendiği 1. yöntemde ise, malzeme içeriğinden geri distilas-yon yöntemi ile proteinlerin ekstraksidistilas-yonunu yapmak için çözücü olarak 0,01 M NaOH (sodyum hidroksit), mobil faz
olarak da % 50 metanol ve % 50 su karışımı kullanılmıştır. Örneklerden ilgili yöntemlerle ekstre edilen ve mikro flitre ile süzülerek katısından ayrılan stok çözeltiler, spot test sonucuna göre, HPLC (Thermo Finnigan Surveyor) ile protein ve/veya yağ metodu kullanılarak organic bağlayıcı-nın cinsi belirlenmiş ve sonuçları tablo 2’de verilmiştir. SEM-EDS Analizle
Doku ve stratigrafi analizi yapmak üzere hazırlanan örneklerin genel stratigrafik yapıları SEM (ZEIZZ, EVO/ LS10) ile görüntelenmiş, boya ve astar tabakalarda bulunan pigment ve dolgu malzemeleri SEM’e bağlı EDS (Bruker) ile tanımlanmıştır. Bu iki analizin biraraya getirilmesi ile örnek-lerin fazları (tabakaları), mikro yapıları, pigment ve dolgula-rının kimyasal içerikleri belirlenmiş ve tablo 3’te verilmiştir.
Sonuçların Değerlendirilmesi
Süleymaniye Camii harim bölümününde bulunan ka-lemişlerinin uygun yerlerinde, sondajlar biçiminde yapılan boya raspaları ile alt kısımlarda daha önceki dönemlere ait
Fotoğraf 2 Çamii Hünkar girişi ve doğu girişi kubbelerinde raspa ile açığa çıkarılmış olan dönemsel tabakalar.
boya tabakalarının bulunup bulunmadığı kontrol edilmiş-tir. Gerekli görülen yerlerde raspalara devam edilerek ön-ceki dönemlere ait bezemeler, motifler kısmen açığa çıkarıl-mıştır (Fotoğraf, 2 ve Plan, 2).
Süleymaniye Camii harim bölümünün raspalanarak açığa çıkarılan bölümlerden ve diğer kalemişi yüzeylerden alınan 12 adet örneğin yerleri, koruma onarım uygulaması-nı yürüten mimari grup tarafından rölöveler üstüne işlen-miştir (plan 1).
Hazırlanan çapraz (tabakalara dik) kesit örnekleri üze-rinde stereo mikroskop altında görsel olarak stratigrafik analizler yapılarak (Fotoğraf,3) örneklerin astar ve boya
tabakaları belirlenmiştir. Mikroskop altında yapılan stra-tigrafi analizlerde örnek 50’nin tek tabaka,örnek 45, 56 ve 57’nin 2 tabaka, Örnek 46, 49, 54 ve 58’in 3 tabaka, örnek 47,48 ve 55’in 4 tabaka, örnek 51’in 5 tabaka, örnek 52’nin 7 tabaka ve örnek 53’ün ise 8 tabaka olduğu tespit edil-miştir (Fotoğraf,4 ve 5). Bu tabakaların sayısı ve nitelikleri (astar veya boya tabakası olarak ve yaklaşık kalınlıkları) şematik olarak çizimleri yapıldıktan sonra tabakaların birbirlerinden ayrılabilenlerinin ayrı ayrı, ayrılamayan-ların birlikte basit spot testlerle protein ve yağ analizleri yapılmış ve sonuçları bu çizimler üstünde de verilmiştir
(Fotoğraf, 4, 5 ve Tablo 2). Spot test analizi sonucunda ör-Fotoğraf 4 Örnek 49’un stereo mikroskop resmi ve şematik çizimi.
neklerin tamamında protein bulunduğu, kuruyabilir yağın ise 21 örnekte bulunduğu tespit edilmiştir. Bağlayıcısı yağ olan örneklerin çoğunluğu astar nitelikli katman olup pro-tein bağlayıcılı örnekler boya katmanlarıdır. Birçok örne-ğin içeriörne-ğinde hem yağ hem protein bulunmasının nedeni ya astar üzerine uygulanan boya tabakasınını bağlayıcısı-nın astar içine de sızması veya örnek tabakaların birbirle-rinden ayrılamamış olmasıdır.
Spot testlerle varlığı belirlenen protein ve yağların nite-likleri HPLC analizi ile tespit edilmiş ve sonuçları tablo 2’de verilmiştir. Spot test analizlerinde örneklerin tamamında protein bulunduğu tespit edildiği için, protein analizi için düzenlenen HPLC analizi tüm örneklerde uygulanmıştır. HPLC ile yapılan analizlerde, arap zamkı içeren 45b ve 45c nolu örnekler haricindeki diğer örneklerde protein olarak kazein kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu analiz yöntemi ile örnek 51d, 52c,52d, 52e, 52f, 53f, 53g, 53h, 54b ve 54c’de az miktarda olmak üzere balmumu bulunduğu tespit edilmiş-tir. Bu örneklerde tespit edilen balmumunun, boya tabaka-larının yüzeyine koruyucu olarak uygulanmış bir malzeme olduğu düşünülmektedir.
İçeriğinde yağ bulunan ve yağ analizi için düzenlenen HPLC analizinde, genellikle yağ bağlayıcı olarak bezir
ya-ğının, buna ek olarak az miktarda zeytin yağının (linoleik asit) kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu sonuçlara göre içeri-ğinde yağ bulunan örneklerin genelinde bağlayıcı olarak bezir yağının kullanıldığı ve muhtemelen boya ve astar ta-bakasında esneklik sağlamak üzere az miktarda zeytinyağı ilave edildiği anlaşılmıştır.
Bu örneklerin dışında 48b, 51f, 53c, 53 d ve 53e nolu örneklerin, bağlayıcısı renklendirilmiş kireç badana oldu-ğu tespit edilmiştir. 55e, 55f, 55g ve 57c nolu örneklerde tespit edilmiş olan siloksanın, bu tabakalarda kullanılan son katmanlarının (55e, 55f, 55g ve 57c) siloksan esaslı modern boya olmasından kaynaklanmaktadır. 55 nolu üç örnekte de siloksan bağlayıcının tespit edilmesinin nede-ni, bu üç örneğin aynı katmandaki siloksan bağlayıcılı mo-tif olmasıdır (Fotoğraf, 7). Ayrıca 56 c nolu örnekte tespit edilen neft yağının nedeni, bu tabakadaki bağlayıcı yağı çözmek için kullanılan petrol ürünü çözücü kalıntısı ol-malıdır.
Ayrıca bu örneklerde spot testle tespit edilen proteinin niteliği konusunda HPLC analizinde bir sonuç elde edile-memiştir. Bunun nedeni, çok duyarlı olan spot testleri yap-mak üzere hazırlanan örneklere, az da olsa protein bağlayı-cılı diğer katmanlardan karışmaların olması, bu örneklerde HPLC anlizinde araştırılan kazein, boncuk tutkal vd prote-in esalı bağlayıcıların bulunmamasıdır.
Görsel nitelikleri ve bağlayıcıları belirlenen boya ve as-tar tabakalarının dokusal özellikleri ile içeriklerinde bulu-nan renk verici pigmentleri ve dolgu maddeleri SEM-EDS analizi ile araştırılmıştır (Fotoğraf, 8 ve Tablo 3). Bu analiz sonuçlarına göre hem astar hem de boya örneklerinin he-men hehe-men tamamında kireç (CaO) dolgu olarak kullanıl-mışken, özellikle astar nitelikli katmanların önemli bir kıs-mında ek olarak beyaz kurşun (lead white) olarak bilinen kurşun karbonat (PbCO3) kullanılmıştır. Kurşun karbonat
kullanılmış olan örneklerden 49c, 53i, 57b ve 57c nolu ör-nekler hariç diğer örkullanılmış olan örneklerden 49c, 53i, 57b ve 57c nolu ör-neklerde bizmut (Bi) bileşiği bulundu-ğu tespit edilmiştir.
Fotoğraf 6 Örnek 55’in stereo mikroskop resmi ve şematik çizimi.
tir. Herhangi bir inorganik pigmentin kullanılmadığı 46b, 47b, 51b, 53c, 53h, 54c, 54e ve 55f nolu örneklere siyah rengi karbon isinin verdiği anlaşılmıştır. 48b, 51f, 52c, 52f, 53d, 53f, 55g ve 57c nolu örneklerin gri rengini kireç – üstübeç dolgu içeriğine yeterli miktarda ilave edilen isin, 51c ve 54b nolu örneklerin krem rengini ise kireç içeriğine az miktarda ilave edilen isin verdiği düşünülmektedir. Sayı olarak daha
örneğinde kırmızı rengin de cıva sülfür (zincefre, HgS) ta-rafından verildiği tespit edilmiştir.
Tüm bu sonuçları değerlendirdiğimizde,
1. Beyaz veya sarımsı beyaz renkli olan astar tabakala-rının büyük bir kısmının kil katkılı beyaz kurşun dolgu olduğu ve bağlayıcı olarak beziryağının kul-lanıldığı, bir kısmında ek olarak kireç kulkul-lanıldığı,
Tablo 3. Örnek katmanlarının içerikleri.
Ör. No CaO SiO2 Al2O3 FeO MnO K2O MgO SO3 TiO2 Na2O Pb ZnO Cl Bi
92.75 2.36 0.37 3.08 - - 0.47 1.61 - 2.04 - - 0.55 -45b 73 6.14 3.71 11.42 - - 2.51 3.06 - - - - 1.03 -45c 73 6.14 3.71 11.42 - - 2.51 3.06 - - - - 1.03 -46a 90.50 4.22 2.07 - - - - 2.57 - - - - 0.56 -46b 53 23.33 13.33 5.29 0.85 2.47 - 3.89 - - - - 1.16 -47b 63.57 9,07 4,73 2,55 - - - 16,26 9,75 5,93 7,45 6,68 - 0.38 48b 58,61 4,48 2,21 - - - 24,35 - - 10,36 48c 34,91 2,80 4,00 1,84 1,50 - 0,80 - - 1,23 42,88 - - 17,17 49c 90,02 - - - 9,98 - - -49d 72,09 - - - 21,11 - - 7,61 50c 47.80 2.74 1.60 - - - 0.45 47.7 - 1.74 - - - -51c 77.86 8.82 5.08 2.91 - 0.40 2.39 2.06 - 1.12 - - 0.62 -51d 71.57 5.33 4.89 5.63 - - 9.46 5.45 - 2.21 - - 1.55 -51e 71.67 3.48 - 2.84 - - 13.22 5.86 - 2.6 - - 1.73 -51f 78.25 4.22 1.73 1.06 - - 10.62 4.82 - - - - 1.26 -52c 88,49 2,88 1,07 2,10 - - 2,59 2,31 - - - - 0,51 -52d 70,58 7,67 2,95 5,12 - - 5,74 7,17 - - - - 0,78 -52e 84,11 2,44 1,23 2,02 - - 7,21 - - - 1,51 -52f 78,25 4,22 1,73 1,06 - - 10,62 4,82 - - - - 1,26 -53d 77.95 - - - 16.55 - - 5.49 53e 28.42 3.98 - 1.32 - - 2.14 - - - 44.16 - - 17.85 53f 72,24 - - 2,24 - - 6,24 - - 0,92 8,88 - - 3,09 53g 16.46 - - - 59.58 - - 23.95 53i 40.71 5.43 3.21 9.08 - - 5.87 - 15.30 - 20,41 - - -54b 75.54 1.25 - - - - 13.69 6.92 - 2.22 - - 0.75 -54c 65.35 1.56 0.91 - - - 8.58 12.72 6.56 3.62 - - 1.14 -54d 25.30 8.78 2.59 6.76 - - 4.01 - - 1.70 34.43 - - 13.04 54e 60.44 3.18 4.69 1.69 - - 16.23 7.93 10.07 1.87 - 2.37 - -55c 48,17 5,54 - 2,92 - - 13,40 - 3,42 2,67 45,77 - - 16,66 55d 37.03 18.64 13.93 6.92 1.09 2.24 4.15 - - 1.85 18.13 - - 6.09 55e 31.85 21.67 12.13 5.22 - - 4.48 - 7.12 - 17.80 1.97 - 6.56 55f 31.85 21.67 12.13 5.22 - - 4.48 - 7.12 - 17.80 1.97 - 6.56 55g 31.85 21.67 12.13 5.22 - - 4.48 - 7.12 - 17.80 1.97 - 6.56 56c* 58,63 4,18 3,13 1,42 - - - - - 1,88 25,84 - - 9,65 57b 28.87 13.93 2.96 0.94 - - 17.46 - 27.46 - 9.47 - - -57c 35.94 16.54 3.55 - - - 13.34 - 17.32 - 15.96 - -* 56C örneğinde ek olarak % 6,55 oranında Hg (cıva) bulunmaktadır.
2. Kirecin (badana) boya tabakalarının çoğunda temel bağlayı olarak kullanıldığı,
3. Erken dönem (Klasik ve Barok dönemlerde) boya ta-bakalarında kalsiyum kazeinat (kazein-kireç karışı-mı) bağlayıcı kullanıldığı,
4. Bazı erken dönem onarımlarında ve 1959 yılı onarım-larında bezir yağının bağlayıcı olarak kullanıldığı, bunlarda ayrıca az miktarda olsa da zeytin yağının katkı (boya tabakasına esneklik kazandırmak üzere) olarak kullanıldığı,
5. Bazı erken dönem boyalarında bağlayıcı veya yüzey-lerinde koruyucu olarak balmumunun kullanıldığı,
6. Orijinal (klasik dönem) kırmızı pigmentin cıva sülfür kullanıldığı, sonraki dönemlerde sülyen ve hemati-tin kullanıldığı,
7. Mavi rengin civit olduğu,
8. Kahverenginin Vandyke kahverengi olduğu, 9. Sarı rengin litharge (sarı PbO) olduğu,
10. Yeşil rengin sülyen veya hematite ile civit karışımı olduğu,
11. Yakın dönem onarımlarında yer yer modern silok-san esaslı polimerin bağlayıcı olduğu boyaların kul-lanıldığı tespit edilmiştir.
Bu değerlendirmeye bağlı olarak kalemişi boya taba-kalarında yapılacak estetik amaçlı tümlemeler ile yeni sıva yapılmış ve boyanacak yüzeylerde astar olarak beziryağı bağlayıcılı kurşun beyazının, boya tabakası olarak uygun toprak boyalarla (pigmentlerle) renklendirilmiş, kalsiyum kazeinat (kazein-kireç karışımı) bağlayıcılı boyaların kulla-nılması önerilmiş ve bezemelerin koruma onarım uygula-maları bu öneri doğrultusunda yapılmıştır.
Teşekkür
Rölöve ve diğer planların çizimin yapan Gür Yapı İnş. Taahhüt Turizm San. Ve Dış Tic. A.Ş.’ye teşekkür ederim.
Kaynakça
Akyüz, S., etal. (2009) FT-IR and EDXRF Analysis of Wall Paintings of Ancient Ainos Hagia Sophia Church, J. of Molecular Structure, Vol 924-926, pp. 400-4003
Colombini, M. P., etal. (1999) Characterisation of proteinaceous binders and drying oils in wall painting samples by gas
chromatography–mass spectrometry , J. of Chromatography A, Vol 846, No 1-2, pp. 113-124
Demir, H. ve diğerleri (1991) Fatih Câmileri ve Diğer Târihi Eserler, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı,s. 261.
Eyice, S. (1994) Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, Cilt 3, s. 267-268. Goodwin, G. (2003) A History of Ottoman Architecture. London: Thames & Hudson Ltd. ISBN 0-500-27429-0.
Grassi, S., etal. (2007) The conservation of the Vecchietta’s wall paintings in the Old Sacristy of Santa Maria della Scala in Siena: The use of nanotechnological cleaning agents, J. of Cultural Heritage, Vol 8, No 2, pp 119-125
Güleç, A. (1992) Bazı Tarihi Anıt Harç ve Sıvalarının İncelenmesi, Yayınlanmamış DoktoraTezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri
Enstitüsü
Guleç, A., A. Ersen, (1998) Characterization of Ancient Mortars: Evaluation of Simple and Sophisticated Methods, Journal of
Architectural Conservation, vol.4, no:1, March, pp.56-67
Kuban, D. (2000) İstanbul Bir Kent Tarihi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, s. 200-201. Kütükoğlu, M. (2000) XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara:Türk Tarih Kurumu, s. 177.
Müller Wiener, W. (2007) İstanbul’un Tarihsel Topografyası, (Çev.Ü.Sayın), İstanbul:Y.K.Y.Yayını,s.464-469.
Tanevska, V., etal. (2009) Micro Raman Pigment Analysis of Wall Paintings from a Churge in the Skopje Fortress, Republic of Macedonia, Horiba Raman Scientific, pp 1-3
