Van sancağı / null

Yöneten

T.C.

FlRAT ÜNiVERSiTESi SOSYAL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ

TARi H ANABiLiM DALI

....,

VAN SANCAGI

(1 548 - 1648)

(DOKTORA TEZi)

Fırat Üniversitesi . Merkez Kütüphanesı

--1P- f1R/\T

(Jt\~lVF:P.S\TcS\

'

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

*0068643* 255.07.02.03.00.00/08/0068643 TD/1 ~- ,.,ı,:····n ~ntf'lsyon ~tüı:Jh--:-,c.' ... "' ,,_;.,,-·.-· €;' D ; .ı~ aA$KANL\ -L----··~··-"- ~ 3-ı

'

Oerrı'~·~ı:-:z; No : 11--b _...---' l

-o.

Hazırlayan

Doç. Dr. MUSTAFA ÖZTÜRK ı\,..· ORHAN KILIÇ

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER

... :...

I

ÖNSÖZ ...

XV

KISALTMALAR ...

XVI

KONU VE KAYNAKLAR... XVII

GİRİŞ

I. İSLAMlYET

ÖNCES

İ V AN TARİHİ

ı.

Van

İsminin Menşei

... .

2. Urartulara Kadar V an ... .

3.

Urartular Dönemi ... .

4.

Ur artulardan Sonra Van Yöresi ... ..

I I. İSLAMi DÖNEM V ANT ARİ Hİ

ı.

Türk Hakimiyeti öncesi Van Tarihi ... .

2. Türk Hakimiyeti Dönemi ... .

a.

Ahlatşahlar(Sökmenliler)

Dönemi ... ..

b.Eyyubi

ve

Harzemşahlar

Dönemi ... .

XXVIII

XXX

XXXI

XXXI.

XXXII

XXXIII

XXXV

XXXVI

c. Anadolu

Selçukluları

Dönemi...

XXXVI

d. İlhanlı

Dönemi ...

XXXVII

e. Karakoyunlular Dönemi ... XXXVIII

f.

Akkoyunlular Dönemi ...

XLI

g.

Safeviler Dönemi ... :... XL VIII

BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLI

DÖNEMİNDE

V AN.IN StY

ASİ

T ARlHt

(1548-1639)

I.

OSMANLlLAR'IN

V AN' I FETHi ... , . · l·

:·,::,ı .. ,; '

II. OSMANLI

DÖNEMİ SİYASf

OLAYLARI ...

J.·.

;:.r~

ı. Şehzade

Bayezid'in iran'a

İlticası

... ·'.,·,.

~z

:'.

a.

Şehzadeler Kavgasının

Ortaya

Çıkışı

...

7

b.

Şehzade Bayezid'in İran·a İlticası

ve Teslimi

İçin

II

c. Bayezid'in

Osmanlı

Elçilerine Teslimi ve Öldürülmesi ... .

29

d.

·Şehzade

Bayezid'in

İran'a İlticasının Doğurduğu

Sonuçlar ..

30

e.

Şehzade

Bayezid

Olayının

Van Tarihi

Açısından

önemi ... .

32

2.

Osmanlı-İran

Siyasi Münasebetleri ve Van

Beylerbeyili~i

... .

34

a. SükOn Dönemi ... .

35

b.

İran'la

Sulhun

Bozulmasına

Sebep Olan Olaylar

ve Harp

İlan!

... ..

44

c.

İran'a

Harp

İlan

Edilmesi

(31

Arahk

1577) ... . 51

d.

İran

Seferine

Çıkacak Osmanlı

Ordusuna Serdar Tayini ... .

54

e.

İran

Seferinden önce Hudutda Meydana Gelen

Gelişmeler

... .

56

f. Osmanlı

Ordusunun Sefer

Hazırlığı

ve Serdar Lala

Mustafa

Paşa'nın İstanbul'dan

Hareketi ... ..

65

g.

Osmanlı

Ordusunun Erzurum'da

Toplanması

ve

Van Hududundaki Olaylar ... .

68

h. Gürcistan ve

Şirvan 'ın

Fethi ... .

71 ı.

Van Hududunun

Muhafazası

Tedbirleri ve

Van Beylerbeyiliğine Bağlı Gelişmeler

... ..

76

k .

İran'ın Karşı Harekatı

... .

79

1. İran'ın

Sulh

Teşebbüsleri

ve

Osmanlı

Ordusunun

Yeniden

Toplanması

... .

82

m.

Kırım Han'ı

Mehmed

Giray'ın

Sirvan Seferi

ve

Osmanlı

Kuvvetlerinin

Revan'ı

Tahribi ... _

... .

84

n. Koca Sinan

Paşa'nın Serdarlığı

ve Gürcistan Seferi ... .

86 p.

Sulh

Teşebbüslerinin

Sonuçsuz

Kalması

ve

Ferhad

Paşa 'nın Serdarlığı

... ..

89

r.

özdemiroğlu

Osman

Paşa'nın Serdarlığı

ve Tebriz'in Fethi .

100

s. Perhad

Paşa'nın İkinci Serdarlığı

ve Tebriz'in

Muhafazası. 106 t.

Sulh un

Sağlanması

ve

İstanbul Anlaşması

... ..

109

u. Sulhun Yeniden

Bozulması

ve

İran

Seferlerinin

İkinci Safhası

... .

v.

İran

Seferlerinin Üçüncü

Safhası

ve

Kasr-ı Şirin Anlaşması

... {

:1"

~>-İKİNCİ BÖLÜM

İDARi THŞX:İLATLANMA

I.

V AN' IN OSMANLlLAR T ARAPINDAN FETHiNDEN SONRA

-lLK

YİLAYET TEŞEKKÜLÜ

...

138

II. İDARi TAKSiMAT ... 139

1. Van Eyaleti'nin İdari Taksimatı ... 139

a. Genel Olarak Eyalet (Beylerbeyilik, Vilayet) ve

ve

Osmanlı

1

dar

i

Sistemi Içerisindeki Yeri ...

139

b. V an Ey aleti ... ... ... ... ... 1 41 2. Van Sancağı'nın ldari Taksimatı ... ı 60 a. Genel Olarak Sancak ve Osmanlı İdari Sistemi İçerisindeki Yeri ... 160

b. Van

Sancagı

...

162

c. Van Sancağı'na Bağlı Nahiyeler ... ı 62

3.

Van Eyaletine

Baglı

Hükümetler,

Yurtluk-Ocaklıklar ve M ir Aşiretlikler ... .... ... ... 16 S

III. EY ALET VE SANCAK

YÖNETİMİ

(GÖREVLiLER) ...

175

1. Ehl-i örf (Ümera) ...

175

a.

Beylerbeyi

(Mir-i

miran, Vali) ...

175

b.Yeniçeri Ağası ... 192

c. Kap u Kethüdası (Paşa Kethüdası) ... 19

3

d. Sübaşı ... 194

e.

Mal

Defterdar

ı ... 19

5

f. Kapıcıbaşı ... . 200 g. Çavuşlar ... . ::20 ı h. Defter kethüdası ... · 205 · ı. Tımar kethüdası

...

~.

·

---~206-

.

j. Tımar defterdarı

...

~

. · 207

~ ·. . k. Alaybeyi ... ... ... 2:11 ..

1.

Çeribaşı ... 213 m. Müteferrikalar ... 214

n. Şehir Kethüdası (Şehir Emini) ... ..

p. Defter Emini ... .. r. Hazine Görevlileri ... .

ra. Ruznamecı

... ..

rb. Sağ ve Sol Bölük Katibliği ... .. re. Mukabeleci (Muhasebeci) ... .

rd.

Mukataacı

... ..

s.

Göherçile

Emini ... ..

ş. Gü mr ük

Emini ... .

t. Nüzu1 Emini ... .

u.

Van Anbarı Emini ... . ü. Mübaşir-i Gılal ... . v. Gemi Kaptanı (Gemi Reisi) ... ..

y. Muhtesib Ağa ... .. z. Mir-i Ab Bey (Su ağast) ve Çöplük Subaşısı ... . 2. Ehl-i ilm (Ulema) ... .

a.

Kadı ... . b.Toprak kadıları ... . c. Müftü ... .. ç. Nakibü'l-eşraf ... . d. Vakıf Görevlileri ... ..

3.

Diğer Görevliler ... .

a. Mimar (Üstad, Halife) ... .

b. Hazarbaşı ... ..

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ŞEHRiN

FiZiKi DURUMU

218

219

220

220

221

222

223

223

224

225

226

226

227

228

228

229

229

239

240

241

242

242

242

247

I. ŞEHRiN KONUMU VE

GENEL

GÖRÜNÜŞÜ ... · 24.9

II. V AN

KALESİ

... 250

' \ ;

1. İç Kale ...

'·zs·o

IV

···.··:.:···

a. Surlar ... .

254

b. Kapılar ... ..

259

ba.Tebriz

Kapısı

... ..

259

bb. Orta

Kapı

... ..

260

be.

Oğrun Kapı

... .

260

bd.

Yalı Kapısı

... .

260

c. Kuleleri ... .

261

ca. Sultan

Veled

Kulesi ... .

261

cb. Ali

Paşa

Kulesi ... ..

261

cc. Tophane Kulesi ... ..

261

cd.

Yalı Kapısı (İskele Kapısı) Tarafındaki

Kuleler ... .

261

ce.

Orta

Kapı Tarafındaki

Kuleler ... .

262

cf. Tebriz

Kapısı Tarafındaki

Kuleler ... ..

262

III. RESMi YAPILAR ... .-... ..

262

1. Paşa Sarayı ... .. 262

2.

Diğer Devlet Görevlilerinin Sarayları ... . 264

3. Yeniçeri

Ağ ası Konağı

... .

264

4. Yeniçeri

Başçavuşu,

Yeniçeri

Katibi,

Yeniçeri

Kethüdası ve Kale Dizdarlarının Konakları ... 264

S.

Yeniçeri, Topçu ve Cebeci Kışlaları ve Cephanelik ... 265

6. Hisareri ve

Azapların Bulunduğu

Yerler ... 265

III.

DİNİ

VE SOSYAL YAPILAR ...

265

ı. Camiler ... 265

a. Süleyman Han Camii ...

26

S

b.UluCamii ...

267

c.

Kızıl Camii ( Sinan Bey Camii, Tebriz Kapısı Camii) ... ~?~4\:::~j." d.

Hüsrev

Paşa

Camii

(Kurşunlu

Camii) ...

,i·~~ifi

·

• A • #o ~ • );~~:.: '·.·~~~~~' ı~~:--~:·:.·,

e.

Kaya

Çelebı Camıı

...

9_:::l?:Zö~'·;·:··

f. Hürrem

Bey

Camii ...

-::~.~2:~·7>:

..

~

··

·~:.:~~~ .. ,}.. ·;:<.:;)•

g. Mustafa Paşa Camii ... ·.:.,'2;?·8~.·" ·;·

VI

2. Mescitler ... ..

279

a.

İskender Paşa

Mescidi ... .

279

b. Yukarı Kale

Mescidi ... .

279

c.

Şah Pınarı Namazgahı

... ..

280

e. Abdulmecid Mescidi ... .

280

f.

Süleyman Bey Mescidi ... ..

280

g.

Sultaniye Mescidi ... .

281

h.

Can Ahmed Mescidi ... .

281

ı.

Koci Bey Mescidi ... .

281

3.

Medreseler ... .

281

a. Ulu Camii Medresesi ... ..

281

b. Bicaniye Medresesi ... .

282

c.

Hacı İzzedin Şir

Medresesi ... ..

282

d. İskender Paşa

Medresesi ... ..

284

e. Hüsrev

Paşa

Medresesi ... .

285

f.

Tebriz

Kapısı

Medresesi ... .

285

g.

Horhor Medresesi ... ..

286

h.

Abbas

Ağa

Medresesi ... .

286

4. Sıbyan Mektepleri (Muallimhaneler) ... ..

286

a. Hüsrev

Paşa Vakfı İçindeki

Muallimhane ... ..

287

b. Kaya Çelebi-zade Koci Bey Muallimhanesi ... ..

287

5.

Kiliseler ... : ... .

287

6.

Zaviyeler ... ..

290

a.

H üsrev

Paşa

Zaviyesi ... : ... ..

292

b.

Şeyh

.l\1evlana Zaviyesi ... .

292

c. Hac1

Ağa Ş

ir Zaviyesi ... .

292

d.

Şeyh

Kara Zaviyesi ... ..

292

e.

Şeyh

Mehmed Hor as ani Zaviyesi ... , ... ..

293

f. Şeyh

Abdurrahman Horasani Zaviyesi ... ..

29~.

7. Kümbetler ... ·

··294;

a. Hüsrev

Paşa

Kümbeti ...

~

.. ·. 295

8. Hamamlar ... :·· · ·.

296

a. Çifte Hamam ... z'ı;r6

b. Rüstem

Paşa'nın Yaptırdıgı

Hamam ...

297

d. Sultan

Hamarnı

... ..

e.

İskele Kapısı

Mahallesi

Hamarnı

... ..

f.

Evliya Çelebi 'nin

Zikrettiği

Hamamlar ... ..

9.

İmarethaneler

... .

1 O. Su

Kaynakları

ve

Çeşmeler

... .

a. Hüsrev

Paşa Çeşmesi

... ..

b. B are k

Çeşmesi

... ..

c. Matur

Çeşmesi

... ..

d. Horhor

Çeşmesi

... .

e. Dört Gözlü

Çeşme

... .

11. Müslüman ve

Zımmi Ivlezarlıkları

... ..

IV. TiCARET VE ZANAAT ERBABININ BULUNDUGU YERLER ... .

1. Hanlar ve Kervansaraylar ... .

a.

Rüste m

Paşa

H

anı

... .

b. lskender

Paşa Hanı

... ..

c. Sinan

Bey Hanı

... .

d.

Karbansaray~

... .

VIII

e.

Şirehane

··· 311 f. Macunhane ... 311 V. MAHALLELER ... 312 1. Müslüman Mahalleleri ... 312 a. Paşa Mahallesi ... 312 b. Horhor Mahallesi ...

3

ı 2 c. Cami-iKebir (Ulu Camii) Mahallesi ... 313

d. Suluk Mahallesi ...

313

e. İskele Kapısı Mahallesi ...

313

f. Orta Kapı Mahallesi ...

3

ı

3

g. Tebriz Kapısı Mahallesi ... 312

h. Çadırcı Mahallesi ...

313

ı. Kavak Pınarı (Aynü'l-Kavak) Mahallesi ...

313

2. Ermeni Mahalleleri ... 314

VI. BAG VE

BAHÇELERİ 316 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

NÜFUS

I.

İSKAN

DURUMU ...

320

II. NÜFUSU ETKiLEYEN FAKTÖRLER VE NUFUS

HAREKETLERİ

...

322

III. ŞEHİR

NtlFUSU ...

324

1. Şehir Nüfusunun Teşekkülü ... 324

2. Van Şehrinin Tahmini Nüfusu ... 325

IV. SANC .. AK NÜFUSU ... 329

I. SANCAK GELİRLERİ BEŞINCİ BÖLÜM iKTiSAT

.331

1. Kırsal Alan Gelirleri ...

332-a. Köy ve Mezra'a Hasılları ... .. b. Adet-i agnam ... . c. Kilise MahsOlü ve Mukataaları ... · d. Çayırlık Mahsülü ... .. 2. Şehir Gelirleri ... .

a. Van Gümrügü Ve Kassabiyesi ... ... b. Kapan-ı ArsaveTamga-yı Siyah Mahsulü ... .. c. Nefs-i Şehir ... .

d. Bac-ı ubur ... .

e. Şehirdeki Bazı Küçük Sanayii Kuruluşlarının Gelirleri ... .

f. Kazzaziyye Mahsulü ... .. g. Bac-ı Bazar veTamga-yı A~nam ... . h. Asesiyye ... .

ı. Keyyaliyye ... .

3.

Müteferrik Gelir Kaynakları ... . I I. SANCAK GEL1RLER1N1N BÖLÜŞÜMÜ ... .

ı.

Hasslar

a. Padişah Bassları (Hassha-i Hümayun)

b. Beylerbeyi H assları ... .. c. Diğer Hasslar ... .. 2. Ze'ametler ... ..

333

335

336

336

336

336

337

338

338

338

340

340

340

341

341

344

346

348

350

351

3.

Tırnarlar ...

353

4. Ocaklıklar ... 353

III. V AN SANCAGI'NDA ÜRETİM ...

353

1. Zirai Üretim ...

354

a. Hububat Üretimi ...

354

b. Bağcılık ve Meyve üretimi ... 358

2. Maden Üretimi ...

35 ..

9

a.

Güherçile üretimi ... 3·60 .·

.b. Demir üretimi ... · ·36.1

X

I. Harp Sanayii ... .

363

a.

Top

Dökümhanesi ... ; ... .

363

b. Yuvarlak (top güllesi) ve Fındık (tüfek güllesi) Dökümü ...

364

c. Barut Üretimi ... ..

367

2. Gemi Yapımı ... ..

368

3.

Şehirsel Sanayii ... ..

369

V. TİCARET

... .

370

1. Ulaşım

ve Ticaret

Yolları

... ..

370

2. Ticari Faaliyetler ... .

372

VI. VERGİLER ... .

374

1 .

Zir ai

V

ergiler ... .

376

a.

Öşür

... ..

376

aa.

Hububat Öşrü ... .

379

ab.

Ba~ öşrü ... ..

379

2. Ş ah sa Bağlı V ergiler ... ..

380

a. Res m -i Çift ... .

380

b.

Res

m -i İ

spençe-i Ge

b

ran ... ..

381

c.

Resm-i Bennak ... .

382

d. Res

m

-i Mücerred ... ..

382

e. Res m -i Irgadiye ... .

382

f.

Cizye ve Harac ... ..

383

3.

H

ayvancılıkla İlgili

V ergiler ... ..

387

a. Adet-i

Ağnam

... ..

387

b. Res m -i Ağıl

... .

388

c. Yay

1ak ve Kışlak Res mi ... .

388

d.

Res m

-i

Mu

şte

... .

388

4. Maktu'

Vergiler

ve Mukataalar ... ..

389

a. Ba~ Öşrü ... .. _38~.

b. Kilise

Mukataaları

... ..

:389

c. Çayırlık Mukataaları ... .

.39f··

:·i

d. Resm-i Asiyab ... .. 391

f.

Res m

-i Berberhane ... .

S.

Arızi

Vergiler ... .

a.

Bad-ı

Heva ... .

aa. Cürü m ve Cinayet ... ..

ab. Resm-i ArOs ... ..

ac. Adet-i

Deşt-bani

... .

ad. Resm-i Tapu ... ..

ae. Resm-l

Tapu-yı

Zemin ... .

af.

ihzariye ... .

b.

Resm-iKısmet

... ..

6.

Hizmet ve Muamehlt ile

İlgili

Vergiler ... .

a. Sipahi Tezkeresi Rüsumu ... .

b. Asesiyye ... ..

7.

Ticari Vergiler ... .

a.

Bac-ı

Ubur ... .

b. Van

Gümrüğü

... .

c. Kapan-ı Arsa

ve

Tamga-yı Siyah ... .. d.

Kazzaziyye ... .

e. Keyyaliyye ... .

f. Bac-ı

Bazar

veTamga-yı Ağnam

... ..

"\[[PARA VE

FİYATLAR

... ..

1.

Para ... .

2.

Fiyatlar ... .

a. Hububat

Fiyatları

... ..

b. Yiyecek ve

Bazı

Maddelerin

Fiyatları

... ..

3.

Kiralar ... .

ALTINCI BÖLÜM

ASKERiLER

392

392

392

393

393

394

394

395

395

396

396

396

396

397

397

398

399

399

399

400

400

400

403

404

406

407

I.

EYALETE BAGLI ASKERLER ... .410.

ı. Yerli Yeniçeriler ... 41 O

XII

a. Yeniçeri Ağası ... 420 b. Yeniçeri Kethüdası ... 422 c. Yeniçeri Katibi ... 422 d. Merdan Cemaati ... 423 e. Çavuşlar ... 425 f. Müteferrikalar ... 427 g. Mütekaidler ... 428 h.Tüfenkçiler ... 430 ha.Tüfenkçiler Ağası ... 430 hb. Tüfenkçiler Kethüdalığı ... 431

he Yaya ve Atlı Tüfenkçiler ... 432

ı. Bevvablar (kapıcılar) ...

43 3

j. Meşaleciler ... 434 k. Mehteran Cemaati ... 436 2 . Dizdarlar ... 437 3. Yerli Cebeciler ... 439 a.Cebecibaşı ... 439 b.Cebeci Cemaati ... 440 4. Yerli Topçular ... 441 a.Topçubaşı (Sertopi) ... 441 b.Topçu Kethüdası ... 442 c. Topçu Cemaati ... 442 5.

Van

Gılmanı

...

444

a.Sağ ve Sol Kol Ağalığı (Van Gılmanı Ağalığı) ... 446

b. Van Gılmanı Kethüdalığı ... 447

c.

Sağ ve Sol Bölük KatibHği ... 447

d. Van

Gılmanı

Cemaati ...

448

6. Mülazımlar ... 450 7. Azebler ... 45.1 .. .. a. Azeb Ağası ... 45"3,:)> . _{.. : <! .~'} b. Azeb Kethüdası ... :454: .-:'>.· A b h

c

·

~·~s~':;··.· c. ze an emaatı ... \,,.;, ._·}·.~.·~·:<.;>~··

9. Martaloslar ... 461

ı O. Tımarlı Sipahiler ... 462

II. GEÇİCİ OLARAK VAN MUHAFAZASINA GÖNDERiLEN ASKERLER ... 472

ı. Van Muhafazasına Gönderilen Dergah-ı Ali Yeniçerileri ... 472

2. Dergih-ı Mua11a Cebecileri ... 481

3.

Dergih-ı Ali Topçuları ... 481

4. Tebriz Gılmaru

...

482

5. Tebriz lVIüteferrikaları ... 484

6. Nahcivan Gılmanı ... 484

7. Nahcivan Yeniçerileri ... 486

III. VAN'DAKI ASKERlLERIN MEVACIBLERl ... 486

1. Mevacib Defterlerinin Tanzimi ve Mevacib Ödeme Prosedürü ... 486

2. Van Kalesi'ndeki Askerlerin Mevacib Kaynakları ... 492

a. Diyarbekir Hazinesi ... 493

b. Van Kullarının Mevacib Bedelleri İçin Bağlanan Ocaklıklar ... .. ... ... ... ... ... 4 9 4 ba. Murad ve Nasuh Paşa Zamanında Bağlanan Ocaklık Gelirleri ... ~ ... :... 496

bb. Diyarbekir Gümrüğü ... 499

c. Van Kalesi

Gümrüğü ve

Kassabiyesi ...

5

O

1 d. Harput'taki Miri Zahire Bedeli ve Mukataaları ... SO 1 e. Der-sa'adet'ten Gönderilen Nakit Akçe ... 502

·~ı..-.

f. Diğer Kaynaklar ... ~?"<~i-.::':5 0,3 •c. -,,

3.

Van

Kullarının UlCıfelerine

Bedel Olarak Verilen Erzak ...

{~~t~ıt

',

1

4. Van Muhafazasındaki Dergah-ı Ali Yeniçerilerinin \., .. ~:// "~;i;~~ .. ~ı:~;,:;ı,;;'"r,:,t.;;i'';>':i,; ,.••'

Nafakaları

... 505

IV. VANKALESi'NDEKi

ASKERİLERİNYÜKÜMLÜLÜKLERİ

...

512

YEDINCI BöLOM

VAKlFLAR

I. GENEL OLARAK V AKIP ... S 1 S

I

I.

V AN SANCAGI V AKIPLARI ...

S

16

I I I. V AKIF GÖREVLİLERİ ...

522

SONllÇ ...

530

BİBLİYOGRAFY A ...

535

EK I V AN SANCAGI'NA BAGLI KÖYLER VE HASlLLARI ...

548

EK II V AN SANCAGI'NA BAGLI MEZRA'ALAR VE HASlLLARI ... 560

EK II I

ULAŞIM

HAR iT ASI ...

S66

EK

IV VAN

EY ALETİ

HARiTASI ...

567

EK V V AN SANCAGI HAR iT ASI ...

568

XIV

ÖN SÖZ

Bu araştırmamız ile Van Sancağı'nın 1548-1648 yılları arasındaki siyasi, idari, iktisadi, askeri ve sosyal tarihi incelenmiştir.

Büyük ölçüde arşiv vesikalarına dayandırılan bu çalışma ile son zamanlarda Osmanlı sancakları üzerinde yoğunlaşan araştırma faaliyetlerine. katkıda bulunmak amaçlanmıştır. Bundan dolayı inceleme konusu olarak, Osmanlı­ iran hududunda bulunan ve aynı adla anılan beylerbeyiliğin merkezi durumundaki Van Sancağı inceleme konusu olarak seçilmiştir.

Bugüne kadar Van Sancağı'na ait mufassal bir tahrir defterinin bulunamaması sebebiyle konunun diğer XVI. yüzyıl sancak çalışmalarından farklı bir metodla ele alınıp incelenmesi icabetmiştir. Bu sebeple tahrir defterlerinin dışındaki diğer arşiv kaynaklarına müracaat edilmiş ve zaman olarak da bu tür çalışmalardaki temayülden farklı olarak sadece XVI. yüzyılla sınırlı kalınmayarak, XVII. yüzyılın ilk yarısını da içerisine alan bir sancak incelenmesi ortaya

konulmuştur.

Araştırmamız sırasında büyük bir çeşitlilik arzeden arşiv vesikaları ve diğer kaynakların belirli bir ilmi disiplin içerisinde değerlendirilmesi hususunda birçok mesele ile karşılaşılmıştır. Ancak bu meselelerin çözülmesinde hacarn Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK'ün büyük yardımlarını ve desteğini gördüğümü ifade etmek· isterim. Bu sebeple kendisine burada teşekkür etmeyi bir borç biliyorum.

Tezin yazımı sırasında ve çeşitli konularda yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Ahmet HALAÇOGLU, Yrd. Doç. Dr. !brahim YILMAZÇELiK ve Arş. Gör. Ahmet Aksın ile haritaları çizen Arş. Gör. Selçuk HAYLi'ye de ayrıca teşekkür ederim.

Orhan KILIÇ

,• ,-··

XVI

K:ISALTMALAR

A.DVN: Ba~bakanlık Devlet Ar~ivleri Genel fvitıdurlü~u Osmanlı Ar~ivi Daire

Ba~kanlığı Bab-ı Asafi Kalemleri Kataloğu Divan-ı Hümayün Kalemi. B. Kütükoğlu, Osmanlı-İran Münasebetleri: Bekir Kutükoğlu, Osmanlı-/ran

.S'iy .. asi Afünasebetleri 1

(1578-1590), istanbul, 1962.

Bkz., bkz. : Bakınız

C. :Cilt

D.BSM :Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire

Başkanlığı Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Tasnifi. D.T.F.C.F.D.: DH ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi.

D.YNÇ: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire

BaşkanhğJ Bab-1 Defteri Yeniçeri Kalemi Defter KataJoğu.

Hanınıer. Büytik Osmanlı Tarihi: Baron joseph Von Hammer Purgstall;

Bii),~lJ.A.·· Osmmılı Taıilıi, C. 3-4-5, (Hazırlayan: Mü min Çevik, Erol Kılıç),

İstanbul, 1990.

LU.E.F.T.D.: Istanbul Vniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. LtlJ.F.M. : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası.

Kepeci: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire

Başkanlığı Kamil Kepeci Tasnifi.

Kuyud-ı Kadiıne: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime. Maliyeden l\1üdevver: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü

Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Maliyeden Defterler Tasnifi

Daire Başkanlığı Muhimme Defterleri Tasnifi

Naima 2-3: l\1ustafa Naima Efendi, Tarilı-i Naima, (Çeviren: Zuhuri

Danışman), C. 2-3, istanbul, 1968.

Peçevi I: Peçevi İbrahim Efendi, Peçer·i Tari/ıl!, (Hazırlayan: Bekir Sıtkı Baykal), Ankara, 198 1.

Ruznamçe: Başbakanlık Devlet Arşivteri Genel Müdürlü~ü Osmanlı Arşivi

Daire Başkanlığı Ruznamçe Kataloğu.

S.: Sayı

s.: Sayfa

SeHtniki I- I I: Se laniki Mustafa Efendi, Talilı-i ... t.,eJiilıi.k.l (Hazırlayan Mehmet

İ pşirli), C. I- I I, İ stanbul 198 9.

Solak-zade II :Solak-zade Mehıned Hamdeıni Çelebi, Solak-ziide Tmilıi, (Hazırlayan: Vahid Çabuk), Ankara, 1989.

$. Turan, Şehzade Bayezid: Şerafettın Turan, li"mıuııiiıiıı t)ğ/u .,s~elı.zide

Bavezid _.. i"iık 'ası, Ankara, 1961 .

Tapu-Tahrir: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlü~ü Osmanlı Arşivi

Daire Başkanh~ı Tapu-Tahrir Defterleri Tasnif i. V.G.l\1.A. : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi

XVIII

KONU VE KAYNAKLAR

Araştırmamızın konusunu 1548 yılında Osmanlı hakimiyetine geçen serhat şehri Van 'ın 1 548-1648 yılları arasındaki fiziki, idari, iktisadi, askeri, demografik ve siyasf tarihi teşkil etmektedir.

Son zamanlarda, arşiv kaynaklarına dayalı olarak Osmanlı sancakları üzerinde yoğun bir araştırma faaliyeti sQrdürülme.ktedir. Bu

calışmaların neticelenmesi sonucunda devletin iktisadi ve sosyal tarihinin çok daha objektif olarak değerlendirileceği şüphesizdir.

Şimdiye kadar yapılan sancak araştırmalarında Anadolu 'nun muhtelif bölgelerindeki sancaklar konu olarak seçilmiştir. Bugünkü

sınırlarımız dışında kalan Osmanlı sancakları ile ilgili çalışmalar ise yok

denecek kadar azdır.

Doğu ve Güney-Doğu Anadolu sancaklarından XVI. yüzyıla ait olarak Afardin, Harput, Ç"'eoıjşgezel:, Brzinc311-J.:eoıalı ve lfria sancakları

üzerindeki çalışmalar tamamlanarak bunlardan bir kısmı yayınlanmıştır!.

Diyarbakır şehri ile ilgili olarak da İbrahim Yılmazçelik tarafından

XIX.

yüzyıla ait bir doktora tezi hazırlanmıştır2.

Doğu ve Güney-Doğu Anadolu sancakları üzerine yapılan bu

çalışmalar arasına Van Sancağı'nın da ilave edilmesi gerektiği inancını taşıyarak araştırmamızın konusunu Van sancağı olarak tesbit ettik. İncelememizin tarihini ise Van'ın Osmanlı hakimiyetine girdiği 1548 yılından başlatarak bir asırlık bir zaman dilimini ihtiva edecek şekilde

l 548-1648 olarak belirledik.

ı. Bkz. Nejat GöyUnç, IVl Yo.zyı1da Martlin Saııcajı, Ankara, 1991 ; Mehmet Ali

Unat IVl Yozyı1da Harput S/JOcajı (1518-1.566). T.T.K., Ankara, 1989 (Yazarın

Çemişgezek Saııcajı ile ilgili çalışması Tor.k. Tarih Kurumu'nca basılmaktadır); Ismet

Miroğlu, Kemalı S8.11caÇ1 ve Erzi.oc/JO KIJZIJSL1520-1.566), Ankara, 1990 ; Ahmet Nezihi

Turan. IVl Asırda Hulıa (Urfa) Saııcajı, (Ankara üniversitesi Sosyal Bilimler

Ensti to so Tarih Bölomu, Basılmamış Doktora Tezi). Ankara. 1993. ·

2. Bkz. İbrahim Yılmaıçeli.k. III. Yo.zyıl1o 11.k Ya.rıs.ıoda..Oiyarha.lar (1790-18-llJ)

I-ll (Fırat üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitoso Tarih Anabilim Dalı Basılmamış

Sancak çalışmalarından XVI. yüzyıl ile ilgili olanları tahrir defterlerine, XIX. yüzyıl ile ilgili olanları ise büyük ölçüde şer'iyye

sicillerine dayandırılmaktadır.

Tahrir geleneğinin XVI. yüzyılın sonlarından itibaren yavaş yavaş

terkedilmeye başlanması sebebiyle XVII. yüzyıl sancak çalışmalarına da tarihçiler tarafından pek itibar edilmemiş bu yüzyıla ait yapılan çok az

sayıda çalışma da şer'iyye sicillerine dayanılarak hazırlanmıştır3.

Şer'iyye sicili veya tahrfr defterlerinin bulunamadığı sancaklar üzerinde ise şu ana kadarki mevcut bilgiterimize göre, hiçbir araştırma

yapılmamıştır.

Bu temayül noktayı nazarından hareket etmemiz icabettiğinde,

gerek konu gerekse incelenen dönem olarak bu araştirmayı seçmememiz gerekirdi. Zira Van Sancağı ile ilgili olarak Osmanlı arşivlerinde bugüne kadar oıufassal bir tahrir defteri veya şer'iyye siciline tesadüf

edilememişti. Ancak, Osmanlı arşivlerinde tahrir defterleri ve şer'iyye

sicillerinin dışında daha birçok defter ve belgenin b ulunması sebebiyle b u zengin kaynaklara müracaat ederek bugüne kadar yapılan araştırmalardan farklı olarak, mufassal tahrfr defterlerine ve şer'iyye sicillerine dayalı

olarak yapılmayan bir XVI -XVII. yüzyıl sancak çalışması ortaya konulmuş,

böylelikle bundan sonra yapılacak çalışmalara bir örnek teşkil etmesi

amaçlanmıştır.

Van Sancağı'nın aynı zamanda beylerbeyilik merkezi olması

sebebiyle, birçok konuda sadece sancak ile sınırlı kalınınayıp beylerbeyiliğe müteallik değerlendirmeler de yapılmıştır.

Van'ın Osmanlı dönemi tarihi ile ilgili olarak bugüne kadar yapılan

en ciddi çalışmalar, Taner Tarhan ve Veli Sevin tarafından eski Van

şehrinde yürütülen kazı çalışmaları sonunda elde edilen bulguların yayınlandığı makalelerdir4. Bu makalaterin dışında, Osmanlı dönemini de ihtiva eden ve Van tarihi ile ilgili olarak yapılan araştırmalar ise amatör

3. Mesel! bkz. Yusuf Oğuzoğlu, XVII. rozyıhıı lldııci Ya.rısı.ndaf(oııya .)eliir

Muesseseleri ve Sosyo-.Ekooooıik Yapısı uzerinde Araştırma, D.T.C.F., (Basd.m.amış .·· ··

Doktora Tezi), Ankara, 1980.

4. Bkz. M. Taner Tarhan. Veli Sevin Veli,"Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıla~ı.

1988 (Ön Rapor)", Böyo.t S. L Ankara, 1988, s. 65-70 ; M. Taner Tarhan, "Van

Kalesi'nin ve Eski Van Şehrinin Tarihi-Milli Park Projesi Uzerinde On Çalışmalar: ; ·•

xx

kalıpların dışına çıkamamıştır5. Osmanlı dönemi öncesi Van tarihi ile ilgili olarak ise Muhammet Beşir Aşan tarafından XIV. Yüzyılda Van

ve Jioresi

adlı bir doktora tezi hazırlanmıştır6.

Eski Van şehrinin Ermeniler tarafından yakılması sebebiyle, bugün eski şehrin kurulu olduğu alanda birkaç yıkık eserden başka bir yapı bulunmamaktadır. Bundan dolayı saha araştarınası ile şehrin fiziki yapısı hakkında değerlendirmelerimiz oldukça kısır kalmıştır. Ancak muhtelif bilgi ve belgelere müracaatla şehrin fiziki yapısı hakkında imkanların elverdiği ölçüde bilgi vermeye gayret edilmiştir.

I. [(AYNAKLAR

Araştırmamızın kaynaklarını geniş ölçüde arşiv kaynakları teşkil

etmektedir. Arşiv kaynaklarının yanısıra klasik kaynaklar ve tedkik eserlere müracaat edilmiştir.

1. Arşiv Kaynakları

Araştırmamızda, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı

(İstanbul), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi

(Ankara), Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (Ankara), Topkapı Sarayı

Müzesi Arşivi Ostanbul)'lerindeki muhtelif vesikalardan istifade edilmiştir. Bu kaynaklar tahrir defterleri, ruznamçe defterleri, mühimme defterleri, mevacib defterler!, sancak tevcih de.fterleri, şer'iyye sicilleri, ruus defterleri, ahkam defterleri, tahvil defterleri, vakfiye defterleri, emir . ve fermanlar, minyatürler ve zahire tevzii defterleridir.

5. Bu araştırmalardan bazıları şunlardır: Faiz Demiroğlu'nun Van'daki mahalli gazetelerde yayınlanan makaleleri .: Aydın Talay, .Bizim Eler Vao. İstanbul. 1988 ; Cavit Torkoğlu. Tarifıle Va.ıı. Van, 1969 ; Cengiz Alper'in Çeşitli Yönleriyle Plı.ıı,

Ankara, 1983 ; Turhan Doğan'ın XVI Asırdil Vao. (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakoltesi Tarih Bölüm o Basılmamış Lisans Tezi). Istanbul. 1964 ; Va.ıı Ta.rilıi ve Kurtler

Ha.K.Kmdll Tete!Jbullt. Matbaa-i Ebuzziya, Istanbul. 1928. Bu eserlerden Faiz Demiroğlu

ve Aydın Talay'ın eserleri kısmen arşiv belgelerine dayandırılmış diğerleri ise amatör bir çalışma olmaktan ileri gidememiştir. Turhan Doğan'ın tezi ise. Başbakanlık Arşivindeki mohimme defterlerinden alınan bazı hokomlere göre hazırlanmıştır.

6. B.kz. Muhammet Beşir Aşan. I/V YtJZyılda Va.a ve YiJresı: (Fırat Univeriitesi

Tezin sonundaki bibliyografyada bu kaynakların künyesi

verildi~inden burada sadece tarutımlarını yapmakla yetineceğiz.

11. Tllbr.lr Defterleri

Osmanlı Devleti'nin hakimiyet kurduğu toprak üzerinde sık sık

tahrir yaptığı bilinmektedir. Bu tahrirler sonunda tanzim edilen t/1./ırir

dellerleri sayesinde, ilgili yerin iktisadi potansiyelini, üretimini, vergi

çeşitlerini, tahmini nü.fusunu, nüfusun teşekkülünü ve iskan yerlerini tesbit etmek mümkün olmaktadır. Yeni fetbedilen her bölgede iktisadi potansiyeli anlamak için tahrir yapılır ve tahrirler gerekli görüldüğü hallerde ve umumiyetle saltanat değişikliği sıralarında yenilenirdi. MulassaL icoı;Uve

ev.ka[ talırir dellerleri gibi çeşitleri bulunan bu defterler, tertib edildikleri

tarihler in eskiliğine ve yeniliğine göre,

del'ter-i kohne, del'ter-i

atıl· ve

delier-i cediaolarak da adlandırılır1ardı7.

Van Eyaleti'nin 1548 'de Osmanlı hakimiyetine geçmesinden sonraki

yıllar içerisinde çeşitli kez tahrir edildiğini arşiv kaynaklarından tesbit etmek mümkün olmaktadır8. Ancak bu tahrir defterlerinden oıulassaf olanları bugüne kadar bulunamamıştır.

Muhtelif zamanlarda yapılan bu tahrir sonuçları ile ilgili olarak sadece 1577-1578 (985) tarihli bir

ev.kal tabrir delteri

9 ile 1604-1606 tarihli olduğunu tesbit ettiğimiz bir tımu

icm;)J delleri

bulunmaktadır lO. Bunların dışında Başbakanlık Arşivi Tapu-Tahrir Tasnifi'nde Van sancağına

ait gibi gösterilen

5

defterin tahrir defteri olmadıkları 4'ünün ruznamce.

7. Osmanlı Devleti'nde tahrir geleneği ve tahrir defterleri hakkında geniş bilgi için bkz. ömer Lotfi Bar kan, "Torkiye' de Imparatorluk Devirlerinin Boyu k Nufus ve

Arazi Tahrirleri ve HakanaMahsus Istatistik Defterleri", JU.IFM., C. 2, S. 1-2, Istanbul

1941. s. 20-)9, 214-247 ; L. Fekete, "Tork Vergi Tahrirleri", Belleten, XI/42, Ankara,

1947, s. 299-325; Halil lnalcık, Suret-i ./Jefter-i Sa.ııca.K-ı Arv~Mid, 2. Baskı, Ankara,

1987.

8. Van'ı tahrir eden muharrirleri gönderilen hokomlerden, Van'ın 1553',den ···

önce, 15)7, 1)71, 1577, 1)79 ve 1596 ve 1604-1606 yıllarında tahrir edi1di~i

anlaşılmaktadır. Bkz. Maliyeden Aludevver 1764'2, s. 384; Kepet..i 293. s. %-97; iapu-·

ialırir JJJ, s. 358; Molıi.mme2, 207/1872; Molıimme 12. 71/1)7; KuytJd-ıKadi.oıe 202; .· ·.

Muiıimoıe 36. 363/937: .Molıioıme 74'. hokom no: 124; iapu-ia.Jırir 730. ·

9. K uytJd-ı Klldime 202. . ,

ı o. Ta.pu-Ta.lı.rir 730; Kuyud-ı J(;uJJ.oıe J-13. Bu iki defte.r oze.rinde yaptığım12

inceleme sonucunda her iki defterin de çok az farklılık göstermekle beraber aynı'··"·~,·/

XXII

l'inin

ise

Perhad Paşa'nın m ülkü olan Gevaş nahiyesine bağlı Pilo köyünün

hasılatını gösteren defterler olduğu tesbit edilmiştir.

Bu zaruretten dolayı tahrir defteri olarak sadece, ı 577-ı 578 tarihli evkaf tahrir defteri ile 1604-1606 tarihli tırnar icmal defterlerinden istifade etmek zorunda kaldık.

b. Kuznamçe Oefterler.i

İki tahrir arasında meydana gelen değişiklikler ve tırnar tevcihlerinin kaydedildiği defterlerdir. Bu defterler Başbakanlık Arşivi T.!oıu-Tevcilı

.Pel!erleri Tasn.illnde

kayıt11dır1ar. Ancak bu tasnifin

dışındaki diğer tasniflerde de ruznamçe defterlerine tesadüf edilmektedir. Mesela, Tapu-Talırir Taso.ülndeki 313 numaralı defter bir ruznamçe defteridir.

Ruznamçe defterlerinden tırnar tevcih değişikliklerini, yeni tevcihleri, köy hasıliarını tesbit etmek mümkün olmaktadır. incelediğimiz döneme ait ve Van sancağı He alakab olan 1 O adet ruznamçe defterinden

faydalanılmıştır.

c..

S;uıcllk Tevcib .Defter.leri

Osmanlı Devleti bünyesindeki eyaletler, bu eyaletlere bağlı

sancaklar ile beylerbeyi ve sancakbeyilerinin yıllık gelirlerinin

kaydedildiği de.fterlerdir. Bu defterler sayesinde devletin idari taksimatını

ve dolaysıyla Van Eyaletinin idari taksimatını öğrenmek mümkün

olmaktadır.

İstifade ettiğimiz

3

sancak tevcih defterinden ikisi Başbakanlık

Arşivi Kamil Kepeci Tasnifi'nde1 J 1 'i ise Maliyeden Müdevver Defterler

Tasnifi'ndel2 bulunmaktadır.

1 1. f{ept.:i 262. 266.

d. .Hübimme Defterleri

Divan-ı hümayundan çıkan hüküm ve fermanların toplandığı

defter ler dir.

incelediğimiz dönemle alakalı olan 89 mühimme defteri tek tek

taranarak Van beylerbeyiliği ile alakah hükümler incelenmiştir. Bu defterlerdeki bilgilerin Van beyJerbeyiliğinin idari ve siyasi tarihi açısında

önemi büyüktür.

e. Sipllbi Tokla.mas.ı Defterleri

Bu defterlerde İlgili sancakların tırnar tasarruf eden sİpahilerinin

tımar gelirleri ve isimleri mevcuttur.

Bu defterler sayesinde tımarlı sipahi sayısı, tırnar gelirleri içinde bulunan köyler ve hasıllarını tesbit etmek mümkün olmaktadır.

Kamil Kepeci Tasnifi'ndeki 1566 (974) tarihli van· Livası 5'.ipaiııleri

J'o.l:faoıa .!Je11erisayesindeı3, 1604-1606 tarihli icma1 defterdeki bilgiler ile bir mukayasa yapma imkanımız olmuştur.

f. Ab.kıi.m Defterleri

Bu defterler de çeşitli hükümleri ihtiva etmektedir. Kamil Kepeci ve Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi'nde bulunan ahkam defterlerine müracat edilerek Van beylerbeyiliği ile ilgili ahkam kayıtlarından isifade

edilmiştir.

g. Divıi.o-.ı Hüm:iylis# Ofv;uı ve ./luus .Ca/emi Defterleri

Günlük olarak tutulan b u defterlerde tayinler ve çeşitli konular He ilgili buyruldu kayıtları mevcuttur.

XXIV Kamil Kepeci Tasnifi'ndeki Divan-ı Hümayun Divan ve Ruus Kalemi Defterlerinden incelediğimiz dönemle alakah olan

85

defter taranmış ve Van beylerbeyiliğini ilgiendiren bilgilerin bulunduğu 18 defterden

faydalanılmıştır.

lı.

Nevacib

Defterleri

Kalelerde b ulunan askerlerin sınıflarıf isimleri ve yevmiyyelerinin

kayıtlı olduğu defterlerdir.

Maliyeden Müdevver Tasnifi'ndeki bu defterler sayesinde Van Kalesi'ndeki askeri sınıflar, bunların mevcutları ve yevmiyyeleri hakkında

çok önemli bilgiler elde edilmiştir14.

XVII. yüzyılın başlarından itibaren tanzim edelen bu defterlerden dönemimizle alakah olan 1 00 'e yakını taranmış ve Van Kalesi'ndeki askerlerle alakah bilgi bulunan 48 tanesinden istifade edilmiştir .

.ı. Teaiçeri Defterleri

Başbakanlık Arşivi Bab-ı Defteri Yeniçeri Kalemi Defter

Kataloğu'nda bulunmaktadırlar IS.

Daha çok merkezdeki yeniçerilerle alakah olan bu defterlerden Van Kalesi'ne muhafazaya gönderilen yeniçerilerle alakah olan

3

defter

araştırmamızda kullanılmıştır.

j. .Em.ir ve Fer.mhılar

Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi ve Başbakanlık Arşivi Ali Emiri, İbnü'l- Emin ve Bab-ı Asafi Divanı Hümayun Kalemi (A.DVN) kataloglarında bulunan emir ve fermanlar taranarak Van beylerbeyiliği ile il~ili olanlarından istifade edilmiştir.

1 i. Mavacib defterleri hakkında geniş bilgi için bkz. bu tezin

bölomo.

lt:. Yakfiye Defterleri

Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde bulunan vakfiye defterlerinden Van Sancağı ile ilgili olanları taranmış ve ilgili olanlarından faydalanılmıştır.

Bu defterlerdeki vakfiyeler sayesinde, 1577-1578 tarihli evkaf tahrir defterinde bulunmayan veya daha sonra kurulan vakıfları tesbit etmek mümkün olmuştur.

1 Alioyatürler

Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde XVII. yüzyıla ait olduğu sanılan

bir Van Şehri minyatürü bulunmaktadır16.

Bu minyatür sayesinde şehrin fiziki yapısı hakkında çok önemli

ipuçları elde edilmiş ve minyatürün arşiv belgelerindeki bilgiler ile bir mukayesesi yapılarak tarihi realiteye uygun olarak çizildiği tesbit

edilmiştir (Bkz. RES İM I).

2. Dasilc [aynaklar

11. YekllyiD4meler

Van Eyaletinin siyasi tarihi anlatılırken incelediğimiz dönemle alakah olan vekayinamelere de müracaat edilmiştir.

Bu vekayinameler şunlardır:

Tarib-i Naima, Tarılı-i S'el:iııikl Peçevi Tarılı.i, So/;ık-zide Tarihi ve

~;~ereliıamenin tJsnıaııfı -İran Taribikısmı.

XXVI

b.

Seya.batoanıeler

Araştırmamızın en önemli kaynaklarından birisi de Evliya Çelebi seyahatnamesi dir.

Evliya Çelebi 1655 yılında Van şehrini ziyaret etmiş ve Melek Ahmed Paşa ile birlikte 6 ay gibi uzun bir süre burada bulunmuştur.

Evliya Çelebi'nin Van'ı ziyaret ettiği yıHar araştırmamızın tarih

sınırını az da olsa geçmektedir. Ancak XVI. ve XVII. yüzyıllarda şehirlerdeki degişimin çok yavaş olduğu gerçeğinden hareketle oldukça önemli bilgiler veren bu seyahatnameden özellikle, şehrin fiziki yapısının

tesbiti konusunda önemli bilgiler elde edilmiştir.

Araştırmamızda bu seyahatnamenin Topkapı Sarayı Müzesi

Kütüphanesi'nde bulunan ve 1719-1720 ( 1132) tarihinde ibr;ıfıfm b.

Jlfeh.medeliyle kopye edilen elyazması nüshası kullanılmıştır.

İstifade ettiğimiz bir diğer seyahatname de ./ean-D;ıbtiste

Taverniefin seyahatnamesidir. Tavernier, 1664 yılında Van'ı ziyaret

etmiştir. Ancak bu seyahatnamesinde şehrin fiziki ve demografik yapısı hakkında bilgi vermemiştir.

Mukayese imkanı sağlamak için

XIX.

yüzyılda Van'ı ziyaret eden

bazı batılı seyyahların seyahatname niteHğindeki eserlerine de müracaat

edilmiştir.

c..

llis~eler

Devletin resmi görevlileri tarafından hazırlanan ve özellikle idari

açıdan büyük önem taşıyan risalelerin Osmanlı tarihi araştırmaları açısından önemi büyüktür.

Bu itibar la, Incelediğimiz dönemde tertip edilen, .Ayni .Ali .Blendi,

i:'Ot;iBeyve

.Salyal.t

Ali

'8vuşrisalelerinden, Van Eyaleti'nin idari taksimatı

3. Tetti.t Eserler

Van bölgesi tarihi He alakab muhtelif eserler ve imparatorlugun genel yapısı ile alakah tedkik eserlerden de ulaşılabildiği ölçüde istifade

edilmiştir.

Bunların yanısıra, bugüne kadar yapılmış olan sancak çalışmalarına

da gerek kullanılan metod ve gerekse mukayese yapmak için geniş ölçüde müracaat edilmiştir.

XXVIII

GiRiŞ

I.

İSLAMIYET

ÖNCESi V AN T

AKİHİ

1. Van Isminin

Menşei

Van isminin nereden geldigi ve menşei konusu henüz tam olarak

açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu konudaki kıt bilgiler de rivayetlerden öteye gitmemektedir.

Evliya Çelebi,

Seyahatnamesinde

Büyük İskender'in Van Kalesi'ndeki 1~"an.k adlı bir mabedden esinlenerek buraya Van adını

verdigini söyle m ektedir ı.

Bir di~er rivayete göre de, Van pek eski bir şehir olup, M.Ö. 1900'1erde . .4sur meli.kesi Afe'~~f'tbure .J'o.b Meryem (Semiram.i.~J tarafından

bina ve kendi ismine izafetle, ~~il.hmerioıel:erd şeklinde isimlendirilmişti.

Daha sonra i.:liyinya.nı.n son devrinde Jla.n isminde biri tarafından genişletHip güzelleştirilmiş ve bunun ismini a1mıştır2.

Vim isminin menşei konusunda en akla yatkın ve bilimsel görüş ise, Urartuca

Bia.ne

veya

Fia.neden

çıkmış olduğudur. Gerçekten de, Urartular kendilerine Bianili demişler ve Urartuların hakim devrinde Biane adı altında birçok şehir ve insan toplulugu Van bölgesinde toplanmışdır3.

Ermenilerin Doğu Anadoludaki bazı şehir ve dağ adlarının Ermenice oldugu iddialarının ilmen mesnedsiz olduğu ve .Araraı Viııı, Oaro.n (Alu$./,

t'Jari.n {Erzurum,}, Masis (Ararat} gibi isimterin Urartu dilinden kaldığı,

ı. Evliya Çelebi, Seyalıa.tnô.JJJe. (İbrahim b. Mehmed eliyle kopye edilmiştir),

C.3-4, Topkapı Sarayı Muzesi Kutuphanesi Bağdat No: 305, 1719-1720 (1132). Bu eser

bundan sonraki dipnotlarda Evliya Çelebi, Seyalıat.ııô.JJJe .J-4. şeklinde kısal~larak

verilecektir. -:t'·. ·'

lı··

2. Şemseddin Sami, KamusuJ-Alll.ll1, C. 6, 1stanbu1J316, s.4673. .i'· >~: .. ~,ı:·: ....

3. Kadri Perk, Ce.nup lJogu Aıııuiolu nu.o Esl:i Za.oıa..ala.rı, Istanbul. lr.943.:S'."·:·2~2; .. '·.

Afif Erzen, .Doğu Anadolu ve Urartular (l'IJSterrı Arıa.tolia. Arıd Urartilmş).: T:T.K., ·

Urartu dilinin ise, Hint-Avrupa dillerinin 5/ıtem grubuna sokulan Brmenice

ile hiçbir ortak noktası olmadığı bilinmektedir. Sabit köklere değişik ekler

ilavesiyle kelime teşkili bakımından, Urarlu dilinin aynı zamanda

llrai-.Altaydilleri ile de benzerlik gösterdiği ileri sürülmektedir4.

İslam fetihleri hakkındaki Arapça kaynaklarda Viıo ismine pek

rastlanmamaktadır. Van Gölü Araplar tarafından gölün kuzey kıyısındaki

Brc.4t; ve .Ab/ata göre adlandırılmıştır. Ancak lbn Havka.t .Artsruni

hanedanından Zavaz/Jll, Yan ve ViJst/Jll hakimi

J/Jo

.Oayr/Jlll den

bahsetmektedir. Bunun yanısıra

13./:ut ,

Van Kalesi'nden bahsederse de,

onu Brzurum'a bağlı olarak .Ab/iıtve T.ülisarasında göstermektedir5.

Viıo isminin Arap kaynaklarında ve IsHimiyet öncesi devirlerde geçmemesinin sebebi, Van'ın kaleden ayrı olarak bir şehir olarak kurulup

gelişmesinin daha sonraki dönemlerde olmasından kaynaklanmaktadır.

Urartu Krah 1 ._t.,/irdur (M.ö. 840-830) gerçek manada Urartu Devletini

kurduğu sırada başkent Tu.,'fp;ı, yani bugünkü Van Kalesi'nin de kurucusu

olmuştur. Van Kalesi Urartu başkenti Tu.ypanın özünü teşkil etmiş6 ancak daha ziyade müstahkem bir mevkii hüviyetinde kalmıştır. Nitekim XL ve

XIII.

yüzyıllarda Van bir kale ViJstli11 (JiJlst/i11) ise orta büyüklükte bir

şehir olarak tarif edilmiştir 7.

Ayrıca, İlhanlı Devleti zamanından kalma muhasebe usullerini

öğreten kitaplarda da, Van'dan basedilmeyip, Rum bölgesinin bir viHlyeti olarak vu·staıı.f.wa adının geçmesi,

XIII.

asrın ilk yarısında Van'ın pek ehemmiyetli bir yer olmadığını göstermektedir8.

4. Afif Erzen .. .Ooğu Aııa.dolu ve Ura.rtul~ s. 26 ; Halil Kemal Torközo, Torkme.n

Ulkesi (=Doğu Anadolu) Adı ve Emperyaliz.lllİ.l1 Etkıleri Tork Kolturono Araştırma

Enstitoso, Ankara, 198S, s. 3.

5. Nejat GöyUnç, "Van", lsla.ııı Ansi.klopedisı: C.l3, Istanbul1986, s.l98.

6. AfifErzen, Doğu Anadolu ve Urartula.r, s.27.

7. Nejat GöyOnç, "Van", s.198.1046 senesi sonlarında Tebriz'den Van' ve V~ta.n'a

gelen Nasır-ı Husrev , Van'ı sadece ismiyle zikretmiş ancak Vastan ç~ş~Şi·n}·,"ve

halkını tasvir etmiştir. Bu da o dönemde Van' ın pek önemli bir merke~~,;:ti,~adığ.itıı

göstermektedir. Bkz. Nasır-ı Husrev , Sefernlime, (Çeviren: Abdulvenhib:·:'.Te'fzi),

Istanbul, 1985, s. 9. f.' ,., ,, · ·

Ebü 1-.F.idlinın XIV. yüzyılın ilk çeyreği ile ilgili bilgileri ihtiva eden

Ta ...

vioıü

1-Bü/d/.111

adh eserinde,

Brmeniye, .Arran

ve A.zerbayc.ruı vilayeti içerisinde Aluş; Bitlis, Alı/at, Erciş, Vastan ve .. "ıe/mas gibi şehir isimleri zikredi1mesine rağmen, V ;m is mine rastlanılmamaktadır9.

Osmanlı dönemi vesikalarında ise Jliıo ismi (o 1 ') şeklinde yazılmış

ve her dönemde aynı şekilde kuHanılmıştır.

2. Urartulara [adar Van

Van Bölgesi civarındaki en eski medeniyet

M.ö.

4000 yıllarına

kadar gitmektedir. Van Kalesi'nin 6 km. güneyinde bulunan Tilkitepe ve Van Gölü'nün kuzeyindeki Ernis mezarlıklarındaki kazılarda K.alkolitik, Bronz ve Demir devrine ait kültürel buluntulara rastlanmaktadırto.

M.Ö. 4000 yıllarından itibaren Dogu Anadolu Bölgesi'ne Kafkasya üzerinden Hurri menşeli kavimler in b üyük kafileler halinde göç ettikleri görülür.

M.ö.

3000 sonlarında ise Anadolu topraklarına Hititler · in akın ettikleri ve

M.O.

2000 yılları civarında ise bunların Doğu Anadolu

üzerinden Orta Anadolu bozkırlarına yerleştikleri bilinmektedir. M.Ö. 2000 lerde Van Gölü'nden itibaren Kızılırmak ve Yeşilırmağın K.aradeniz'e döküldüğü yerlere kadar uzanan bölgede bir Hurrihakimiyeti vardır. M.ö.

XIII. yüzyılda Hurri-Mltani siyasi teşekkülunün merkezi otoritesi

zayıflamış ve beyliklere bölünmüştür. Asur kralları bu küçük Hurri beyliklerini hakimiyetleri altına almaya çalışmış ve bu sırada Van Gölü çevresinden Batı lran'a kadar olan bölgede Nairi ve llruatri ülkeleri ile

Asur/ular arasında mücadeleler başlamıştır tt.

Urartu ve Asur mücadelesi

M.ö.

IX. yüzyılın ortalarına kadar

sürmüş, Asur1uların bu dağlık ve zor arazi şartlarına sahip bölgeyi

9. Tuncer Baykara, A.nadolu'.au.n Ta.rilıi Cognıfyasi.na6iriş I A.nıulolu'.au.n /o'ari

Ta.ksi.matı, Ankara. 1988, s. 69.

ı o. Aydın Talay, B.tZimEUer Va.ıı, İstanbul, 1988, s. 15; Afif Erzen, .f}oJu Aniiiiolu

ve Ura.rtuis.r, s. 15. .·

ı ı. Afif E.rzen, .OOj'u A.ııadolu ve Ura.rtula.r, s. 1)-27. Hurri ve Urartu kavimlerinin koltur birliğinden hareketle , bunların sı.kı bir akrabalık bağına sahip

oldukları da kabuJ edilmektedir. Bkz. Ayn.ı eser, s. 26-27.

hakimiyet altında tutmasının zorlugu yüzünden Urartu Kralı

t-

5fı.rdur (M.Ö. 840-830) Urartu Devleti'ni kurmuş ve başşehri Tu~wa yani bugünkü Van Kalesi olmuştur12.

3.

Urartular Dönemi

I. Sardur, Van Gölü'nün dogu kıyısında başşehir Tuşpa'nın özünü

teşkil eden Van Kalesi'ni kurmuştur. Kalenin güney kısmındaki Sardur burcunun duvarlarındaki taş bloklar üzerindeki kuruluş kitabeleri Urartu tarihinin bilinen ilk yazılı kaynaklarıdır.

Urartu döneminde Van Kalesi'nin imarı geniş ölçüde tamamlanmış

ve kalenin tamamlanması i:ra/ lspuini (M.Ö.830-810) ve l l Siırdur

(M.ö.764-735) zamanında olmuştur. Urartuların vücuda getirdiği eserler bugün bile insanı hayrete düşürecek derecededir. Urartuların Van'daki hakimiyetlerinin M.Ö. VI. yüzydın başlarına kadar sürdüğü ve PvL0.609

tarihinden hemen sonra Urartu ülkesini lsJ:itlelin ele geçirdiği bazı arkeolajik buluntulardan anlaşılmaktadırt3.

4. Urartulardan Sonra Van Yöresi

Urartulardan sonra bölgeye sırasıyla /s.kitleı; Medler ve Persler

hakim olmuşlardır. Medlerle lidyalı/ar arasındaki mücadele sırasında

bölgeye Ermenilerin küçük gruplar halinde sızdıkları görülmektedir. Persler zamanında Van bölgesine uzun müddet Halde denilmiştir. Büyük

İskender'in Pers İmparatorluğunu zaptetmesiyle ve

M.ö.

323'de

İskender'in ölümünden sonra, bölge İskender'in generallerinden

5efevkiilsun idaresine geçmiştir. Bundan sonra Van yıllarca BizfJJJs He İrfJJJ

arasındaki siyasi mücadeleye sahne olm u ş ve sürekli olarak el

değiştirmiştir. Generl11 Se/eviiu .. rdan sonra yerini onun komutanlarından

ı 2. A;wı eser. s. 27.

13. AfifErıen, Doğu Arımlo/u ve Ura.rtula.r, sAl ; Veli Sevin, "Van Bolg~si Yozey.

Araştırması, 1984", J/1 A.raşl.ırma So.11uçla.rı J'op11JJ1t.ısı, Ankara, 20-24 Mayıs 198), s. 291 ; Şemseddin Gonaltay. Yaknı .fark ll Anadolu Eo Eski Çağla.rdll.ll Alı8.111e.aişler

.Artal:siyaseie almış

ve

M.ö. 66' da Van

Kooıa/ıfafın

eline

geçmiştir.

Bölge,

Roma ve

Part

Devletleri

arasında

bir tampon bölge konumunda

kalmış,

M.S.

200

yıllarına

kadar Partlar ve

Bizanslılar arasında

el

de~iştirmiştir.

Daha

sonra Van bölgesi M.S. I

I. yüzyıldan

V I

I. yüzyıla

kadar

5asmi

idaresinde

kalmış

ve

62.S

yılında

bölgeye

H/JZar Türkleri gelmiştir.

Hazarlar ve

İslam

orduları arasındaki

mücadeleler

ise

Hazarlar'ın

müslüman

olmasıyla

sona

er

miştir J 4.

II.

iSLAMİ

DÖNEM V AN

TARİHİ

ı.

Türk Hakimiyeti öncesi Van Tarihi

625

yılında

Van Bölgesine

Hazarların

gelmesiyle, bölgede Hazarlarla

İslam ordularının

sürekli mücadelesi

başlamıştır.

638'de Hz. ömer

zamanında

/.vaz bin

G1111em komutasındaki İslam orduları

Van havalisini

Hazarlardan

almış

ve bu tarihlerde bölge

müslümanlık

ile

tanışmıştır. Bu

tarihten itibaren bölgede sürekli olarak Hazar Türkleri ile

ffoıevıler arasında

mücadeleler

olmuştur.

Bu mücadeleler

esnasında

ahalinin Hazar

Türkleri idaresinde kalma

iste~i

üzerine Emevilerin buralarda fazla

bir

hakimiyet

kuramadığı görülmüştür.

Nitekim 720

yılında

Hazar Türkleri

Van havalisini tekrar geri

almış, Bınevilerden Halife fezidin Cerralı bin . .4/Jdu/Ja./ı

ve 731 'deki ve

Halile .H.i,~am zamanında Habib bin JJ!Iesleme

kumandasındaki İslam ordularının teşebbüsleri

ise

kısa

süreli

hakimiyetlerden öteye

gitmemiştir.

Hazar Türklerinin VIII.

yüzyıl

sonunda

İslamiyeti tanıyıp

Halifeyi kabul etmelerinden sonra bölgede bir

.Abbasi

idaresinin tesis

edildi~ini

görmekteyizlS. IX.

yüzyılın

ilk

yarısında

Van

bölgesinde

.Abbasl-BlZiiOsve .. 4bbasi-:Nmenimücadelesi vardır.

852

yılında

Er meniye Vilayeti Ab b asi Türk

komutanlarından

Boga

Bl-i:e/Jır tarafından fethedilmiştir. Vaspurakan

prensi

Aşot

mukavemet

edemeyeceğini

14. Aydın T alay, Bizim Eller Van, s. 20-21 ; Afif Erzen, .Dogu Anadolu ve Urartula.r,

sA0-47; Soleyman Sabri Paşa, Vll.ll Tarilıi ve Kurt Torkleri Haldmdalncelemeler, 3.

Baskı, (Yayına hazırlayan: Gamze Gayeoğlu), Ankara, 1982, s. 16-19.

15. G. Levi De11a Vıda, "Emeviler". IslilDl Ansildopedis1: C. 4, lstanbut1986, s. 245 ;

Ceng.iz Alper, ÇeşiUi Yönleriyle Va.o (Araştırma. Jl.11celeme.J, 2. Baskı, Ankara,l983, s.

24-25; Va.n Ta.rilıiveKortlerBa/darıda Teteôbuat, Matbaa-i Ebuzziya, lstanbut 1928, s.

22.

anlayınca tesJim olmak zorunda kalmış ve gönderildiği .Seoıerri' da idam

·-·-edilmiştir ı 6.

IX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Van bölgesinde yerli süJaJelerin hakim devletlere tabi olarak yarı ba~ımsız bir şekilde yaşadıkları görülür. 885 senesinde

Bagrat

hanedanından A~;f'Ot, önce Halife, daha sonra ise Bizans imparatoru tarafından Ermenistan kralı olarak

tanınmış ve Vaspurakan prensleri de bunlara tabi olmuşlardır. Vaspurakan

kralı 6/ıgi.llin

X.

yüzyılda

Va ..

ftaıı şehrini tahkimatı ve .. 4J:·daoıar adasını

muhkem bir iç kale haline getirmesi ve bu adada bulunan .. ~urp

Haç

i:JJ.isesfni yaptırması devrin önemli olaylarındandır ı?.

IX.

yüzyılın sonlarında Sacı'd hanedanından Afşin, Van'ı ve Vastan'ı işgal ederek buralara hadım kölelerini vali olarak tayin etmiştirl8_

X.

yüzyılda Van bölgesi Sacid Hanedanı, Vaspuro.kan ermeni

Prens/iğı: Mervan.i/er ve Bizanslı/arın hakimiyetinde kalmıştır. 1 02l'de

Bizansllların Van ve yöresini ele geçirmelerinden sonra 40.000 Ermeni ailesi prenslerinin arkasından Sivas ve Kayseri'ye gitmişlerdir 19.

XI.

yüzyılın başlarında artık bölgenin hakimi olarak Bizanslılar

görülmektedir. Ermeni ve Gürcü prensliklerinin vasal bir özelliği de

kalmamış, bunların prensleri Bizanslıların yönetici ve kumandanları

durumunda kalmışlardır. İşte bu yıllarda (1018)

Selçuklu

Çağrı

Beyin

akınları sonucu Van Gölü bölgesinin büyük bir kısmı Türk kuvvetlerinin kontrol ve denetimine girmiş, daha sonra Gürcülerin otur d uğu Nabcivan'a

yönelmişdir20Jşte Çagrı Bey'in bu ilk akınları ile daha sonra bölgede tesis edilecek Türk hakimiyetinin ilk tohumları atılmıştır.

2. Türk Hakimiyeti Dönemi

ı 6. Hakkı Dursun Yıldız. Js/amiyet ve Tor.kler, Istanbul, 1980, s. 154.

17. Nejat GöyUnç. "Van", s. 198 ; Hrand D. Andreasyan. "A.ktamar Kilisesi",

IU.E.F.T..D., Sayı:21. C.XVI, İstanbul, 1916. s.77. 18 N 'atGö . eJ yonç, "V " an , s. 198 .

J9. Aynı eser. s.l98 ; AH Sevim. Anadolu'.auıı Fetlıi Selçuklulur ./Jöııemi (1Jaşla.ııgıç18.11 1086ya.Kadu), A.n.karaJ988. s. 20.

XXXIV

Çağrı Bey'in bölgeye ilk akınlarından sonra, 1042-1043 yıllarında

JJ.bulbeyca Rezbiniyönetimindeki ve lfroıiyede bulunan Türkmenlerin Van

Gölü havzasına akınlar yaparak Bizans generali

Haçik

kumandasındaki

kuvvetleri mağlup ettiğini ve Haçik'in de bu çarpışmalar sırasında hayatını

k aybettiğini görmekteyiz. ı 045 yılında Tuğrul Beyin buyruğu

doArultusunda Mardin ve Diyarbakır yöresindeki Türkmen beylerinden

t)ğuzoğ/u .A.fansur,

Gökta.,r,

.Anosıoğ/u, Doğ;ı, v.s. gibi beyler Van Gölü bölgesinde Bizans kuvvetlerini yenilgiye uğratmışlardır. 1048 'de Tuğrul

Bey'in amcası Al usa fabgılnun oğlu Hasan'ın V an Gölü havzasını i stilaya

başlaması Selçuklu kuvvetlerinin

Zap ..

")"uyu yöresinde pusuya düşürülmesi

He başarısızlıkla sonuçlanmış ve Hasan Bey şehit edilmiştir2l_ Sultan

Tuğrul, bir yandan gittikçe artan Türkmen nüfusu ve buna bağlı olarak Anadolu 'yu yurt tutma zarureti, diğer yandan ise Bizans ile yapılan barıştan tam bir netice alınamaması üzerine Anadolu'nun fetih harekatına girişmiş ve 1054 yılında bizzat kumanda ettiği büyük bir orduyla harekete geçerek M uradiye (Bargirı/ ve EreıŞi feth etmiştir. Daha sonra .Afa/azgirti

kuşatan Sultan Tuğrul, burayı almaya muvaffak olamamıştır22.

Van, 1 064 yılında 5'u/tan .A/pars/an'ın oğlu k/eli.i:şa.b tarafından etrafındaki birçok kale ve şehirlerle fethedilmiştir. Sultan Alparslan bu sefer sonunda buraların yönetimini sefere katılan vasal emirlere

bırakmıştır. Van Gölü bölgesi böylelikle Nahcivan emiri Sa.K;ıroğ/u .Ebii ./)ü/eJ'

yönetimine geçmiş oluyordu23. Sultan Alparslan'ın ı 071 Malazgirt zaferinden sonra ise, Türklerin Anadolu'daki ve bölgedeki hakimiyetleri tam olarak sagıanmıştır.

Selçuklu sultanı Alubammed Tapar, 1 ı 00 yılında .Oiyo.rbekir

Jflervanileri emirlerinin elinde bulunan Ab/at ve yöresini halkın da istegi

üzerine Selçuklu emirlerinden 5öJ:oıen'e vermiş ve ll 00 yılından itibaren tarihte .)(J.koıeo/iler veya Alılat.şalı/ar adıyla anılacak b u bey lik, Ala/azgirt,

2 ı

.

Ay111 eser. s. 25-30. .· . .

22. Aynı eser, s. 33 ; Steven Runciman. Haçlı Seferleri Ta.rilıı: CI, (Çevir.eri':· '

Fikret Işılta.n), A.n.kara, 1989, s. 47.

.Ab/at, ffrci$, .. 4 di/ce vaz, Ele$.kirı Viın, Tatvan, !j'ifvan ve Mu$ il ve ilçelerini içine alan bu bölgede hakimiyet tesis etmiştir24.

a . .Alı.lal,ll.blar(Sökmeol.iler) Dönemi

5ö.koıen ef-f{utbi tarafından merkezi .Ab/at olmak üzere kurulan

.Ahltitşa.blar veya Jokmeoli JJevleti, 1100 yıhndan 1207 yılına kadar Van bölgesinde hakim kuvvet olarak kalmıştır.

Ahlatşahlar'ın Van'ı ele geçirmeleri, beyliğin kurucusu .Bmir .. tı,(}i·oıen zamanında ( 11 00-1112) olmuştur25. Kendisinden sonra tahta geçen emirler arasında en fazla iktidarda kalan torunu l l Sökmen olmuştur. II. Sö k men, ı ı 28-1185 yılları arasında 57 yıl gibi uzun bir süre beyliğin başında kalmıştır26.

Bu dönemin siyasi olaylarından ziyade, Ahlatşahların bölgedeki iktisadi ve kültürel faaliyetlerinden bahsetmek gerekir. Zira bu beylik zamanında devletin başşehri Ahlat, ıfubbetii 1-islam (islamın J.:ubbesi)

sıfatıyla vasıflandırılmıştır. Hükümdarların himayesi sayesinde tıp, felsefe, astronomi, kimya ve tasavvuf alanında birçok değerli bilim adamı yetişmiş,

imar faaliyetleri ile de birçok değerli eser vücuda getirilmiştir. Van Gölü'nde işleyen gemilerle göl kıyısındaki şehirlerlerle irtibat kurulmuş,

ticaretin gelişmesine paralel olarak da halkın refah seviyesi yükselmiştir27.

1207 yılında Selçuklu Tuğrul .)alı ile Ahlatşahlar arasındaki anlaşmazlıkdan da istifade ile EyyCıbi meliki Necoıeddin Byytib (Me/ik-El

24. Osman Turan, /)oğu Alladolu Tür.k /)ev/etleri TariJıı; İstanbul, 1980, s. 86 ; Bahaeddin Ögel,Hakkı Dursun Yıldız, Fahrettin Kırzıoğlu. Mehmet Eröz, Bayram Kodaman. M. Alıdulhaluk Çay, Tor.K MiJJl.Bütüolüğü Içerisinde /)oğu Aoadolu, 2. Baskı.

Ankara. 1986, s. 21.

25. Osman Turan. Doğu Aoadolu Tork Devletleri Ta.ri.lıı; s. 90. . '~ /

26. Osman Turan, /}oğu Aoadolu Türk /)ev/etleri Tarilıi, s. 92.

27. Bahaeddin Ögel, Hakkı Dursun YıldJz ... Tor.k .MilJJ.BottJologo lçefisi11de ./Josı/ Anadolu, s. 21 ; Osman Turan • .Doğu Anadolu Tor.K .Devletleri Ta.ri.lıı; s. 117-123. Nejat<'

XXXVI

.Ahvad.J, şehir ahalisinin de daveti ile Ahlat'a gelip yerleşmiş ve bölgedeki

Ahlatşah hakimiyeti son bulmuştur28.

b.Byyiibi ve Hirzem,a.blar Dönemi

Necmeddin Eyyüb kardeşi E.yrefi getirterek Ahiatlıların elinde bulunan Van Kalesi'ni almış29 ancak Eyyubilerin bölgedeki hakimiyeti uzun

sürmemiş ve 1229'da Ce13./eddio Harzeoı.,ralı Ahlat ve Van'ı ele geçirmiştir.

Anadolu Selçuklu hükümdarı .A/ieddio /{ey.kubidın doğuya do~ru genişleme siyaseti sonucu 1232 yılında Van'ın Selçuklu hakimiyetine

girdi~ini görmekteyiz30.

Bu yıllarda Bitlis ve .Brzen havalisinde .lliloıaçoğu/JarJnın hüküm

sürdüğü de bilinmektedir3 ı.

c..

Anadolu Selçu.klular.ı Dönemi

Alaeddin Keykubad, Celaleddin Harzemşah'ın Do~u Anadolu Bölgesi'ni kargaşa içinde bırakması üzerine Moğol akınlarını önlemek gayesiyle devlet ricalinden ıf:eoıi/eddio ıf:aoıiyarı, Ahlat ve Bitlis

taraflarına sefere memur etmiştir. Kamiyar; Ahlat, Bitlis, Van, Adileevaz ve

di~er bütün kale ve şehirleri fetbederek durumu sultana bildirmiştir.

Sultan, bölgenin idaresi, tahriri, halkın durumunu düzeltmek, kaleleri tamir ve inşa etmek gayesiyle devlet adamları ve memurlar gönderdi~ini

Kamiyar'a yazmış ve emirler bölgede geniş bir imar faaliyetine

giriş miştir 3 2.

28. Osman Turan, }}oğu Anadolu Tork JJevletleri Ta.rilıi. s. 106 ; Gregory

AbO'l-Farac (Bar Habraeus), AIJtJ'J-Farac l'arilı1: C.II. Suryancadan Ingilizeeye çeviren:

ErnestA. WallısBudge, (Torkçeye çeviren: Ömer R1ZaDoğru1), Ankara,1987. s. 490.

29. Gregory AbO'l-Farac, .Ab01-Farac l'a.ri.lıı; C. II. s. 490.

30. Steven Runcıman, Baçi1 Seferleri J'arilıı: C.III, s. 183: Nejat Göyunç,.~:vap;::., .. ,s.

ı 98. ::··~~··<·.;/.:.~·;·.~:·".: \

3 ı. Osman Turan, }}oğu Anadolu Tork .f)evletleri Ta.rilıı; s. 111-114. · .· · . ...

32. Osman Turan, J'orldye Selçuklula.r1 Haldan da. Resmi Vşsi.talar · Mei{:ı;ı,