İlişkiler
Sibel Bozkurt, Özgül Anitaş, Serap Göncü
Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Balcalı Kampüsü, Balcalı Sarıçam/Adana 01330, Türkiye sibelbozkurt4312@gmail.com
Özet
Sığır yetiştiriciliğinde biyokimyasal kan parametreleri gerek besi sığırlarında gerekse süt sığırlarında sürdürülebilirlik ve kârlılık olarak önemli bir inceleme alanı olup genetik ıslah için de önem arz etmektedir. Sığır ırklarının biyokimyasal kan parametrelerinin çeşitli dönemlerde değişiklik gösterdiği
bilinmekle beraber ağırlıklı olarak süt sığırcılığı üzerine araştırmalar yapılmış ve besi ırkları üzerinde yapılan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Kan parametrelerinin sığırlarda yemden yararlanma, beslenme yönetimi ve bağışıklık göstergesinde kullanıldığı bilinmekle beraber et kalitesinin belirlenmesinde üzerinde durulan mermerleşmeninde ırklar arası farklılık arz ettiği çeşitli araştırmalar sonucu ortaya konulmuştur. Çalışmalarda erken seleksiyon kriteri olabilecek erken dönemde teşhis edilebilecek kan parametresi arayışı temel hareket noktasıdır. Bu nedenle kan serumlarında Glukoz (GLU), AlkalenFosfataz (ALP), Bilirubin (BIL), Kan Üre Nitrojen (BUN), Kreatinin (CRE), Albumin (ALB), Total Protein (TP), Kalsiyum (Ca), Magnezyum (Mg) düzeylerinin verimler arası ilişkilerdeki rolüne bakılmıştır. Bu çalışmalarda elde edilen sonuçların besi performansı ağırlıklı olmak üzere verim arası ilişkiler incelenmektedir. Bu çalışmanın amacı aynı besi ortamında aynı yemlerle beslenen etçi ırkların besi süresince kan parametrelerinin ve besi sonunda et kaliteleri konusunda yapılan çalışmaların bir arada değerlendirilerek sığır yetiştiriciliğinde uygulamaya aktarılacak bilgilerin derlenmesidir.
Anahtar Kelimeler: Sığır, biyokimya, kan parametreleri, besi, et kalitesi
The Relationships Between Fattening Performance and Meat Quality with Blood
Parameters in Different Beef Cattle Breeds
Abstract
Biochemical blood parameters in cattle breeding are an important field of study in terms of sustainability and profitability in cattle husband, it is also important for genetic improvement. Although biochemical blood parameters of cattle breeds are known to vary in different periods, researches on dairy cattle were carried out and studies on fattening breeds were limited. Although it is known that blood parameters are used in cattle feed, nutrition management and immune indicator, it has been revealed that the marbleization which is mentioned in determining the quality of meat varies between breeds. In the studies, the search for blood parameters that can be diagnosed in the early period, which may be the criteria of early selection, is the main starting point. Therefore, in the blood serum Glucose (GLU), AlkalenFosfatase (ALP), Bilirubin (BIL), Blood Urea Nitrogen (BUN), Creatinine (CRE), Albumin (ALB), Total Protein (TP), Calcium (Ca), Magnesium (Mg) levels in relationships between yields was investigated. In these studies, the relationships between yield and fattening performance results are examined. The aim of this study, during the fattening period of the fattening breeds of the same feed and by evaluating the studies on meat quality at the end of fattening performance of information to be transferred to the application in cattle breeding.
Giriş
Sağlıklı bir insanın vücut ağırlığının her kg’ı için günde 1 g protein alması ve bununda %42’sinin hayvansal kökenli proteinlerden olması gerekmektedir. Hayvansal protein ihtiyacının karşılanmasında kırmızı et önemli bir yer tutmaktadır. Et üretimi alanında çeşitli araştırmalar yapılmakta olup hayvanların kan biyokimya parametrelerinin, besi performans özelliklerinin karakterizasyonunda önemli olduğu önem kazanmıştır. Biyolojik bir sistem olarak vücut işlevlerinin normal seyri, dışarıdan aldığı maddeler (esansiyel amino asitler, karbonhidratlar, lipitler, vitaminler, mineral maddeler, su) sayesinde olur (Campbell, 2004). Metabolik ve inorganik iyonlar, bileşikler, enzimler ve hormonlar dâhil olmak üzere kan plazma metabolitlerinin seviyeleri, yemden yararlanma etkenliğini etkileyen sistemlerle ilişkilidir. Kolesterol kreatinin ve esterleşmemiş yağ asitleri (NEFA) gibi metabolik ürünlerin canlı hayvanlarda yem verimi ile ilişkili olduğu düşünülmektedir (Rauw ve ark., 2007; Lawrence ve ark., 2011). Çeşitli sığırlarda hematolojik ve biyokimyasal kan göstergelerindeki değişiklikler iyi bilinmektedir (Accorsi ve ark., 2005; Cavestany ve ark., 2004; Knowles ve ark., 2000; Whitaker ve ark., 1999). Nara ve arkadaşları (2018), merada bakılan düvelerin bağışıklık sistemi göstergeleri, kan enzimleri ve iyonları ile yem verimliliği açısından sınıflandırılmada kullanılabilecek kan parametreleri üzerinde çalışmıştır.
Sığır Besiciliğinde Kan Parametrelerinden Yararlanma ve Çeşitli Çalışmalar
Biyokimyasal kan parametreleri ırk, yaş, cinsiyeti, hastalık durumu ve laktasyona bağlı olarak bazı değişiklikler gösterebilmektedir (Greppi ve ark., 1989; Schroter ve ark., 1983; Roussel ve ark., 1982). Hayvanın yaşı, laktasyon evresi ile yönetimsel faktörler ve mevsim gibi çeşitli çevresel değişkenlerinde kan bileşenleri üzerinde etkileri olduğu bildirilmiştir (Payne ve ark. 1970; Rowlands ve ark., 1975,1983; Wiener ve Russel 1980; Blum ve ark., 1983). Rowlands ve ark. (1983), serum bileşenlerinde yaş ve laktasyonun etkileri olduğunu özellikle de Ca, Pi, Protein ve albuminin yaştan önemli ölçüde etkilendiğini yaptıkları çalışmada ortaya koymuşlardır.
Altıntaş ve Fidancı (1993), klinik bulguları tamamlayarak destekleyen incelemeler arasında biyokimyasal analizlerin ayrı bir öneme sahip olduğunu ve bu analizler sonucunda elde edilen sonuçların; hastalıkların erken teşhisinde, besinsel veya metabolik bozukluğun gözlenmesinde araştırmacılara yardımcı olduğunu belirtmişlerdir.
Tablo 1. İneklerde bazı organik maddeler, inorganik maddeler ve enzim aktivitelerinin kandaki normal değerleraralıkları
Parametre Birim Kan Değeri
Albumin g/l 29-39 g/dl 3.0-3.5 Bilirubin mg/dl 0.01-0.47 µmol/l 0-6.5 µmol/l 0.85-6.85 Glukoz mmol/l 2.0-3.0 mg/dl 45-75 g/l 0.40-0.70 Creatinin µmol/l 44-165 mg/dl 1.0-2.0 Total Protein g/dl 6.74-7.46 g/l 60-80 Ürea mmol/l 2.0-6.6 mg/dl 42.8-64.2 Calcium mg/dl 9.7-12.4 İnorganik phosphorus Magnesıum mmol mmol/l 1.16-2.32 0.65-1.23 ALP U/L 20-28 GGT U/L 5.5-16.0 LDH U/L 692-1445
Kaynak : Altıntaş ve Fidancı; 1993
Farklı yaş ve laktasyon dönemlerinde bulunan bazı et sığırlarındaki kan parametre değerlerinin değişiklik gösterdiği ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca büyüme evrelerinin ve fertilitenin de kan parametreleri üzerinde değişimlere yol açtığı da bilinmektedir ( Doornenbal ve ark., 1985).
Tablo 2. Kan parametreleriveÖlçümbirimleri
Blood Parameters Unit
Urea nitrogen mmol/L Glucose mmol/L Calcium mmol/L İnorganik phosphorus (Pi) mmol/L Bilirubin µmol/L Alkaline phosphatase ( ALP) U/L Aspartate amiotransferase (AST) U/L Lactate dehydrogenase (LDH) U/L Creatinine µmol/L Uric acid µmol/L Protein g/L Albumin g/L Triiodothyronine (T3) nmol/L Thyroxin (T4) nmol/L Cortisol nmol/L Hemoglobin g/L Hematocrit L/L
Montofon ırkı ineklerde mevsimsel değişikliğin metabolik parametreler üzerinde etkileri olduğu saptanmıştır. Total protein, albumin, globulin, gulkoz, BUN, Ca, P ve Mg düzeylerinin mevsimsel değişiklerde farklı seviyelerde olduğu belirlenmiştir. ALT, AST, GGT, LDH, T. Bilirubin, CK, Fe, Cl, K ve Na gibi parametrelerin ise mevsimsel değişiklikten etkilenmediği ortaya konulmuştur ( Yıldız ve Kızıl, 2011).
Çetin ve Polat (2001), Süt ineklerinde laktasyonun çeşitli evrelerinde ve kuru dönemde kandaki bazı biyokimyasal parametrelerdeki değişimler belirlemek amacıyla 80 adet 4 yaşlı Holstein ırkı süt sığırı üzerinde bazı çalışmalarda bulunmuşlardır. 20 inek kuru dönemde olup, 3 ayrı laktasyon döneminde her evrede 20 inek olmak üzere yapılan çalışmada hayvanlardan bazı kan örnekleri alınmıştır. Kan örneklerinde; glukoz, toplam lipit, toplam protein, ürik asit, üre, sodyum, potasyum, kalsiyum, inorganik fosfor ve alkalen fosfataz incelenmiş olup sadece ALP, üre ve inorganik fosfor değerlerinin gruplar arasında bir farklılık arz etmediği ortaya konulmuştur.
Özdin ve Mundan (2018), Hayvanların vücut sıvı ve dokularından analiz sonucu elde edilen parametrelerin değerlendirilmesinin rutin ve klinik uygulamalarda yararlı olduğunu belirtmişlerdir. Hayvan ve insan davranışlarının biyokimyasal parametreler üzerinde değişikliklere yol açtığını da çeşitli araştırmaların incelenmesi sonucu ortaya koymuşlardır.
Aydoğdu ve Güzelbektaş (2018), Sütçü inek ve düvelerin postpartum dönemi serum IgG, makromineraller ve biyokimyasal parametrelerinin karşılaştırılmasına yönelik bir çalışma yapmışlardır. Yürütülen bu çalışmada düve ve ineklerin serum biyokimyasal parametreleri ve ıgG seviyelerinin karşılaştırıldığında; düvelerde ALP, LDH ve fosfor seviyelerinin ineklerden daha yüksek olduğu IgG ve Mg’un ise düşük olduğunu tespit ederek doğum sonrası düve ve ineklerde biyokimyasal parametrelerin önemli düzeyde farklılıklar gösterebileceğini belirtmişlerdir.
Utlu ve ark. (2004), Biyokimyasal kan parametrelerinin ırklar arası bir farklılıklarını inceledikleri çalışmalarında aynı yaşta olan ve aynı beslemeye tutulan Holstein ve Brown Swiss ırkı erkek hayvanlardan kan örnekleri almışlardır. Yürütülen çalışmada; glukoz, kolesterol, total bilirubin, direkt bilirubin, kan üre nitrojeni, kreatinin, ürik asit, total protein, albumin, globulin, ve trigliserit düzeyleri incelenmiş olup iki ırk arasında biyokimyasal parametrelerin farklılık göstermediğini tespit etmişlerdir.
Tipton ve ark. (2007), kan serum bileşenleri ile et kalitesi arasındaki önemli bir korelasyon olduğunu belirtmişlerdir.
Pavlík ve ark. (2008), et kalitesi ve kan biyokimyasal parametreleri arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla 33 adet Çek Cumhuriyetinde yetiştirilen Simental (Fleckvieh) ırkı sığırlarda çalışma yürütmüşlerdir. Deneme süresince hayvanlar aynı yemlere tabi tutularak beslemeleri yapılmıştır. Besi sırasında canlı ağırlık tartımları alınmış olup besi sonrası et örnekleri de alınarak analiz edilmiştir.
Tablo 3. Kan plazmasında bulunan üre ve glukoz konsantrasyonunun et kalitesi üzerine etkisi
Urea
Range Shearing force (N)
LS mean SD P
< 2.00 123.16 22.99 0.01
> 2.01 142.20 15.77
Glucose
Range Shearing force (N)
LS mean SD P
< 5.00 125.32 23.22 0.01
> 5.01 141.36 16.34
Kaynak: Pavlik ve ark.; 2008
Tablo 4. Besi sırasında ayrılan grupların biyokimyasal parametreleri, cinsiyet ve zaman ilişkileri
Indicator Bulls mean SEM Heifers mean SEM Steers mean SEM P
sex time sex×time WG [g·day-1] 1153.7 ± 81.4 894.8 ± 58.1 931.1 ± 114.1 < 0.001 < 0.001 0.227 TP [g·l-1] 69.46 ± 0.60 71.02 ± 0.51 69.25 ± 0.50 0.426 < 0.001 0.025 Glu [mmol·l-1] 4.80 ± 0.08 4.86 ± 0.08 4.79 ± 0.07 0.671 0.006 0.041 Chol [mmol·l-1] 2.05 ± 0.06 2.59 ± 0.06 2.06 ± 0.04 0.003 < 0.001 < 0.001 Urea [mmol·l-1] 2.82 ± 0.15 3.16 ± 0.13 2.78 ± 0.14 0.837 < 0.001 0.038 ALP [µkatl·l-1] 2.81 ± 0.23 2.06 ± 0.14 2.10 ± 0.14 0.052 0.042 0.003 ALT [µkatl·l-1] 0.49 ± 0.02 0.58 ± 0.02 0.54 ± 0.02 0.035 < 0.001 0.049 AST [µkatl·l-1] 1.67 ± 0.08 1.53 ± 0.06 1.33 ± 0.03 0.207 < 0.001 0.002 Ca [mmol·l-1] 2.42 ± 0.03 2.49 ± 0.03 2.48 ± 0.02 0.026 < 0.001 0.167 Pi [mmol·l-1] 2.50 ± 0.04 2.40 ± 0.03 2.50 ± 0.03 0.106 0.002 0.047 Mg [mmol·l-1] 0.89 ± 0.02 0.88 ± 0.02 0.93 ± 0.02 0.292 < 0.001 0.015 Cu [µmol·l-1] 10.95 ± 0.31 11.46 ± 0.31 11.03 ± 0.29 0.956 0.005 0.068
Kaynak: Pavlik ve ark.; 2008
Tablo 5. Toplam plazma protein konsantrasyonunun et kalitesi üzerine etkisi
Blood plasma indicator Qualitative meat indicators
Total protein
Range Nitrogen (%) Total protein
LS mean SD P LS mean SD P
< 70.00 3.42 0.12 0.05 21.40 0.74 0.05
> 70.01 3.35 0.15 21.04 0.89
Range Binding capacity of water (%) TPA 1* (N/cm2)
LS mean SD P LS mean SD P
< 70.00 78.47 2.46 0.05 169.67 122.87 0.01
> 70.01 76.82 1.76 239.25 149.96
Kaynak: Pavlik ve ark.; 2008
Prisacaru (2014), sığırlarda yaş, cinsiyet ve ırklara göre kan biyokimyasal parametrelerinin karşılaştırılması amacıyla yaptığı çalışmada 33 adet Fleckvieh, Pinzgauer ve Romanya Siyah beneklisi (Simmental boğalarla Gri Romanya yerli sığır ırkları arasında yapılan uzun ıslah çalışmalarıyla elde edilmiştir) kullanarak kan örnekleri almıştır. Elde edilen biyokimyasal parametreler gruplar arası farklılıklar göstermiştir.
Tablo 6. Farklı sığır ırklarında bazı biyokimyasal parametrelerin karşılaştırılması Indicators Breed F P BSR
n
6
9
11
TP (g/dL) 11.66 ± 0.90ac 9.81 ± 0.52a 12.22 ± 0.55c AL (g/dL) 48.23± 3.30 42.59 ± 1.94 42.35 ± 2.31 Tri (mg/dL) 11.47± 1.32 10.57 ± 2.16 13.85 ± 1.53 Chol (mg/dL) 89.08 ± 10.87a 99.06 ± 7.59a 133.28 ± 6.61c Glu (mg/dL) 101.57± 35.99 87.0 ± 9.50 92.31 ± 10.74 Uric acid (mg/dL) 1.11 ± 0.10 0.95 ± 0.05 1.17 ± 0.08 Urea (mg/dL) 16.05± 3.30 19.78 ± 2.59 18.09 ± 2.85 Amylase (U/L) 25.95± 3.20 24.67 ± 2.93 21.01 ± 2.76 AST (U/L) 105.10 ± 14.63a 56.60 ± 8.00c 64.02 ± 8.80b ALT (U/L) 41.10± 7.81 30.24 ± 4.07 33.42 ± 3.36ALP (U/L) 124.93 ± 15.86a 86.18 ± 13.29a.b 73.37 ± 11.11b
Ca (mg/dL) 10.26 ± 0.25b 10.55 ± 0.23d 8.94 ± 0.30a
P (mg/dL) 6.62 ± 0.58 7.63 ± 0.96 7.96 ± 0.50
Mg (mg/dL) 3.79 ± 0.41a.b 4.26 ± 0.54a 3.10 ± 0.21b
Tong ve ark. (1986), farklı etçi ırklar arasında kan kompozisyonlarının karşılaştırılması için yaptıkları iki ayrı çalışmanın ilkinde; Hereford x Angus, Charolais x British breed, Simmental x British breed ve Limousin x British breed melez hayvanlar üzerinde, ikinci çalışmada ise Shorthorn ineklerden farklı periyotlarda alınan kan örneklerinin analizlerini yapmışlardır. Çalışma sonucunda kan parametreleri arasında farklılıklar görülmüş olup bu değişimler üzerinde genetiksel faktörün etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Tablo 7.Etçiırklardakanbileşenlerininstandarthatalarıvetahminifarklılıkları Blood Component CH- HA LM- HA SM- HA CH- HA Hemoglobin 0.46 0.25 0.86 0.27*** -0.51 0.25* 1.73 0.28** PCV 1.73 0.64** 2.78 0.70** -0.60 0.63 3.25 1.06 T4 -7.97 2.46 -9.40 2.70** -6.04 2.43* 5.09 2.69 T3 -0.45 0.07** -0.49 0.08** -0.02 0.07 -0.01 0.06 Cortisol -15.36 4.73** -12.96 5.19* 4.94 4.66 -1.54 5.40 Urea nitrogen -2.66 0.29** -2.95 0.31** 0.89 0.28** 0.36 0.24 Glucose -0.20 .12 0.17 0.14 -0.29 0.12** 0.35 0.11** Calcium -0.01 .03 0.03 0.03 - 0.01 0.03 0.05 0.03 Pi 0.06 0.05 0.12 0.05 0.03 0.05* 0.30 0.06** AP -16.13 12.46 -1.40 13.65 22.39 12.27 -3.49 14.62 GOT 3.14 7.27 13.18 7.96 0.70 7.16 10.11 6.37 LDH 0.36 26.33 18.83 28.86 -12.58 25.94 -48.02 32.21 Creatinine 12.53 2.50** 13.32 2.74** 6.15 2.46* 19.21 3.51** Uric acid -2.34 1.99 -4.03 2.18 4.71 1.96* -1.99 2.11 Protein -3.49 0.89** -2.06 0.98* -0.88 0.88 0.37 0.76 Albumin -1.31 0.34** -0.91 0.37* 0.70 0.34* 0.70 0.35*
Kaynak : Tong ve ark; 1986
Sonuç
Sığır yetiştiriciliğinde hastalık etkenlerinin kan biyokimyasal parametreler değerlendirilerek belirlenmesinin yanında verim ve performans artışı için de kan bileşenleri önem arz etmektedir. Süt
sığırcılığında, süt verimini arttırmaya ve meme hastalıklarını azaltmaya yönelik çalışmalar yapılmıştır. Etçi ırklarda ise et kalitesi, besi performansı ve karkas üzerinde kan parametrelerin büyük bir etkisi
olduğu yapılan çeşitli araştırmalar sonucu ortaya konulmuştur. Yapılan çalışmalar incelendiğinde ırklar arası biyokimyasal kan bileşenlerinin değişiklik gösterdiği belirlenmiştir. Bu değişimlerden yola çıkarak besi performansı üzerinde etkili olan parametrelerde elde edilmiştir. Yapılan çalışmalardan; biyokimyasal parametrelerin besi sığırlarının genetik ıslahında birer kriter olarak kullanılabileceği sonucu çıkarılmaktadır.
Kaynaklar
Campbell TW. 2004. Mammalian hematology: Laboratory animals and miscellaneous species. Veterinary Hematology and Clinical Chemistry. 1st ed. Lippincott Williams and Wilkins.
Rauw WM, Portolés O, Corella D, Soler J, Reixach J, Tibau J, Prat JM, Diaz I, Gómez-Raya L. 2007. Behavior influences cholesterol plasma levels in a pig model. Animal, 1, 865–871.
Lawrence, P., Kenny, D.A., Earley, B., Crews, D.H., McGee, M. 2011. Grass silage intake, rumen and blood variables, ultrasonic and body measurements, feed behavior, and activity in pregnant beef heifers differing in phenotypic residual feed intake. J. Anim. Sci, 89, 3248–3261.
Accorsi PA, Govoni N, Gaiani R, Pezzi C, Seren E, Tamanini C. 2005. Leptin, GH, PRL, insulin and metabolic parameters throughout the dry period and lactation in dairy cows. Reprod. Domest. Anim., nr 40:p 217-223.
Cavestany D, Blanc JE, Kulcsar M., Uriarte G, Chilibroste P, Meikle A, Febel H, Ferraris A, Krall E. 2004. Studies of the transition cow under a pasture-based milk production system: metabolic profiles. J Vet Med A-Physiol Pathol Clin Med, nr 52p: 1-7.
Whitaker DA, Godger WJ, Garcia M, Perera BM, Wittwer F. 1999. Use of metabolic profiles in dairy cattle in tropical and subtropical countries on smallholder dairy farms. Prev Vet Med, nr 38: p 119- 131.
Greppi G, Serrentoni M, Corti M, Cavallone E, Succi G, Rossi E. 1989. Blood reference values in suckler cows. Annali Fac. Med. Vet. Pisa, 42: 351-359.
Schroter J, Liebetrau R, Oetzel H, Seidel H, Steitz G, Wittek B. 1983. Beitrag zur erarbeitung altersabhangiger physiologischer grenzwerte für einige parameter der stoffwechselkontrolle beim rin. Monatshefte für Veterinarmedizin, 38(15): 561-567.
Roussel JD, Aranas TJ, Seybt SH. 1982. Metabolic profile testing in Holstein cattle in Lousina: reference values. Am J. Vet. Research, 43(9):1658-1660.
Payne JM, Rowlands GJ, Manston R, Dew SM. 1973. A statistiacal appraisal of the result of metabolic profile test on 75 dairy herds. Br Vet Journal, 129:370-381.
Rowlands GJ, Manston R, Pocock RM, Dew SM. 1975. Relationship between stage of lactation and pregnancy and seasonal changes in management on these relationship. J Dairy Sci, 42(3): 349-362. Wiener G, Russell WS. 1980. Factors influencing the concentration of minerals and metabolites in the plasma of cattle. Journal of Agriculture Science (Camb.) 94:369-376.
Blum JW, Kunz P, Leuenberger H, Gautschi K, Keller M. 1983. Thyroid hormones, blood plasma metabolites and haematological parameters in relationship to milk yield in dairy cows. Animal Production 36:93-104.
blood metabolites and their relationships with age and liveweight gain in young British Friesian bul1s. Livestock Production Science, 10:1-16.
Altıntaş A, Fidancı UR. 1993. Evcil hayvanlarda ve insanda kanın biyokimyasal normal değerleri. A. Ü. Vet. Fak. Derg. 40(2):173-186.
Doornenbal H, Tong AKW, Murray NL. 1988. Reference values of blood parameters in beef cattle of different ages and stages of lactation. Canada Journal Veterinary Research 52:99–105.
Yıldız N, Kızıl Ö. 2011. Süt ineklerinde mevsimsel değişikliğin metabolik parametreler üzerindeki etkisi. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Veteriner Fakültesi Dergisi, 25(3):125-128.
Çetin Ü, Polat M. 2001. Süt ineklerinde laktasyonun çeşitli evrelerinde ve kuru dönemde kandaki bazı biyokimyasal parametrelerdeki değişimler. J Fac Veterenary Medicine 20:33-39.
Özdin M, Mundan D. 2018. Hayvan ve insan davranışlarının biyokimyasal, endokrinolojik ve hematolojik parametreler açısından değerlendirilmesi. Adıyaman Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 4(3):1126-1139.
Aydoğdu U, Güzelbektaş H. 2018. Sütçü inek ve düvelerde postpartum dönem serum ıgg ve biyokimyasal parametrelerin karşılaştırılması. Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 15(1):46-50.
Utlu N, Kaya N, Yücel O. 2004. Farklı Irklardaki sığırlara ait biyokimyasal kan parametreleri. Turk J. Veterinary Animal Science, 28:139-142.
Tıpton NC, Kıng DA, Paschal JC, Hale DS, Savell JW 2007: Effects of oral vitamin D3 supplementation and supplement withdrawal on the accumulation of magnesium, calcium and vitamin D in the serum, liver, and muscle tissue and subsequent carcass and meat quality of Bos indicus influenced cattle. Meat Science, 75:150-158.
Pavlík A, Fılıpčík R, Jelínek P, Bjelka M, Havlíček Z, Šubrt J. Indıcators of the ınternal environment of beef cattle during fattening and their correlation to the quality of beef. Acta Vet. 77:539-546. doi:10.2754/avb200877040539
Prisacaru AE. 2014. Effects of age, sex and breed on bıochemıcal blood parameters of cattle at slaughterhouse. University of Agricultural Sciences and Veterinary Medicine Iasi, 164-168.
Tong AKW, Doornenbal H, Newman JA. 1986. Blood composition of different beef breed types. Canada Journal Animal Science, 66:915-924.
