\
T 7 I .
TÜRKLÜK
Ölümünün üçüncü yıldönümü müanasebetiyle:Abdülhak Hâm id’e ait hâtıralar
— İsmail Hami DANİŞMEND —(F u z u lî) nin, (N ef’î ) nin, (N ed im ) in m u asırla rı bu b ü yü k a d a m la rın •şahsiyetlerini ten v ir ed ece k hususî h â tıra la r b ıra k m a d ık la rı için, biz şim di a r a d a n a sırla r g e çtik ten so n ra o n lar h a k k ın d a y a eserlerin d en , y a h u t b azı ta rih le rd e k i eh em m iyetsiz k a y ıtla rd a n v e y a h u t b azı «T e z k e re » lerin y a rım y a m a la k b ah isle rin d e n ah k âm ç ık a rm a y a ç a lış
m a k ta n b a şk a ç are b u lam ıyo ru z. B ugün b i z im için b ir (F u z u lî), b ir ( B a k î) , b ir (N e d im ) h a k k ın d a küçük b ir v esik an ın ne b ü y ü k eh em m iyeti v arsa, b izd en sonra g elecek n esiller için d e bizim ara m ız d a y a ş ıy a n (A b d ü lh a k H â m id ) h ak k ın d ak i v e s ik a la r ayn i eh em m iyeti a la c a k tır. E skilerin ih m a lk â rlı ğ ın d an d o la y ı bizim u ğ ra d ığ ım ız fik rî ve ta rih î m a h ru m iyetlere biz de k e n d i ih m al lerim izle y e n i y e k û n la r ilâ v e ed ersek , ( A b d ü lh a k H â m id )i de k en d i elim izle ( F u z u lî) - y e b en zetm iş o lu ru z! Bu b ü yü k a d a m a ait h âtıra larım ız ın neşri, işte b ilh assa bundan d o la y ı boynum uzun borcu gib i b ir şey ...
E ğer ben şim di yirm i dört sene sürm üş b ir d ostluğun bütün h âtıra la rın ı to p lam ağ a k a lk ış a c a k olsam , b e lk i y ılla r c a y a ln ız bu iş için çalışm am lâzım g elir. İşte bu im kânsızlığı m üm kün m erteb e te lâ fi etm iş o lm ak için, sırf onun şah siyetin i ten v ire y a r ıy a c a k şeyler
k a y d e tm e k le ik tifa edeceğim - Bombay’da ikenHâmid
(A b d ü lh a k H â m id ) v a rd a n h oşlanm az, y o ğ a can a ta r d ı: H oşlanm adığı, « v a r » yo k olu nca n az a rın d a k ıy m e t kesb ed er, h o şlan d ığ ı « y o k » v a r olunca
376
Abdülhak Hâmid’e Ait Hâtıralar TÜRKLÜKgö zün d en d ü şerd i. M e se lâ k ışın en şid d e tli d e v rin d e y a z sıcağın ın çileğ in i ister, b u lu p g etirsen iz a ğ z ın a b ile a lm a z d ı! B ir g ece M a ç k a - P a la s ’ d a k i d a iresin d e s a a t b ird en sonra b ird e n b ire d o n d u rm a is te d i: O sa a tte o ra la rın b ü tün d o n d u rm ac ıları k a p a lı o lu rdu. K en d isi b unu b ild iğ i v e h a ttâ o g ece d e sö y le n d iğ i h a ld e ısra r e tti; arzusunu y e rin e g etirm ek için hem en d ışarı fırla d ım ; o to m o b ille tâ P a n g a ltı’ d an b irk a ç türlü d o n d u rm a g e tird im ; k aşığ ın u c u y la b iraz ta d a r g ib i y a p tı, d u d a k büzdü, gü zel k a ş la rın ı ç a ttı:
— Bu çok so ğ u k ! B en bunu y iy e m e m ! Bu k a d a r soğuk d o n d u rm a o lu r m u h iç?
D edi v e y e m e d e n b ıra k tı.. T a b iî b en hiç b ir şe y sö y le m e d im ; y a ln ız « s ı cak d o n d u rm a» b u lam ad ığ ım için m ahcup olm uş gib i boynum u büküp o tur dum .
B ir ak şam d a k en d isi bizi ta ltif etm işti. N azan D anişm end onun bu hu yu n u b ild iğ i için a k lın a g e le b ile c e k şey le rin hep sin i h az ırlattı. S o fra y a o tu - ru ld u . (H â m id ) hem en y e m e k le ri sordu. H epsi sa y ıld ı. İçlerin d e her n asılsa m a k a rn a y o k tu : D erh al k a ş la r ç a tıld ı; n azlı b ir çocuk s e s iy le :
---- K ızım , b ir m a k a rn a d a m ı y o k ?
D edi. T a b iî « v a r !» d en ild i, çarçab u k m a k a rn a pişti, önüne g e tirild i; F a k a t elin i b ile sü rm e d i!...
B u n d an beş sene e v v e l y a z m evsim ini Y e n ik ö y ’ de k ira la d ığ ı güzel bir y a lıd a geçirm işti. S o fra d a her ih tim ale k arşı bütün y e m e k le r gib i bütün y e m işler d e h azır b u lu n d u ru lu rd u . M uhterem re fik ası a n la ttı: B ir gün m evsim in bütün m e y v a la rı so fra y ı m a n av d ü k k ân ın a d ö n d ü rd ü ğü h ald e, her n ed en se k arp u z un u tu lm u ş! (H â m id ) m a n z a ra y a şö yle b ir b a k m ış; z arif k aşların ı alelu su l ç atm ış:
---- D ü n y ad a b ir k arp u z d a m ı k a lm a d ı?
G ibi b irşe y sö y le m iş! H em en k an kırm ızı b ir k arp u z k esilip önüne g e tirilm iş; şö y le b ir göz atm ış:
— B en k ırm ızı k arp u z istem em , sarı k arp u z isterim !
D em iş. D erhal m a n a v a ad a m ko ştu ru lm u ş; b irç o k la rı b ıç a k la n d ık ta n sonra n ih a y e t içi k e h rib a r g ib i sarı b ir k arp u z bulunup getirilm iş, önüne k o nulm uş. «T ıfl-ı e k b e r» te k gözlüğünü tutup şö yle tenezzülen b ir b a k a r gib i y a p m ış :
— Bunun ç e k ird e k le ri s a r ı! Ben siyah ç e k ird e k li sarı k arp u z isterim ! D iye p eçetesin i b ırak ıp öfkesin d en ateş k esilerek hem en so frad an k alk m ış...
Z aten o hep b ö y le y d i: İstediği b u lu n m azsa k ızar, b u lu n u rsa istem ezd i! E m inim ki o gün «s iy a h ç e k ird e k li sarı k a rp u z » d a b u lu n sayd ı, ona d a bir b ah an e b ulup elin i b ile sü rm iy e c e k ti!.. L o k a n ta d a ev y e m eğ in i m eth ed er,
TÜRKLÜK Ismail Hami Danlşmend
377
Hâmid Brüksel sefiriyken
e v d e lo k an ta y e m eğ in e h asret ç e k e rd i! B irgün e v in d ek i so fra y a isyan ed ip re fik a m la b a n a lo k a n ta y a g itm e yi te k lif e tti; fa k a t h an gisin e g id ile c e k ti? « A b d u lla h E fen d i», « T o k a tlıy a n » , « P e r a -P a la s » , «S e rk l-D o ry a n » v e d ah a b ir sürü isim ler sıra la d ık : H em hiç b irin i istem iyo r, hem hepsini istiy o rd u ! T a b iî h epsine b ird en gid em iyeceğ im iz için y a ln ız birine, B e y o ğ lu n d a k i « A b d u llah E fen d i» lo k an tasın a g ittik ; ken d isi ö yle isted iği için biz d e o ra y ı tercih e ttik , fa k a t zihni hep öteki lo k a n ta la rd a k a ld ı: E ğer m üm kün olsa, a y n i b ir y e m e ğ i bütün lo k a n ta la rd a b ird en y em ek iste rd i!..
378
Abdülhak Hamid e Ait Hâtıralar TÜRKLÜKOnun bu h a li y a ln ız e ş y a y a v e h â d isa ta k a r ş ıy d ı: İn san lara k arşı b ö y le d e ğ ild i. S e v d ik le rin i d a im a özler, her zam an ister v e h a ttâ g e lm iy e c e k y ah u t g e le m iy e c e k o lu rla rsa, ken d isi k a lk ıp o n la ra g id erd i. G e ld ik leri zam an d a g itm e le rin i istem ezdi. B irk aç m isalin i sa y d ığ ım ta tlı ço cu k lu k ların ı ta b iî en ço k se v d iğ i in sa n la ra k arşı y a p a r d ı. O y a ln ız ih tiy a rla d ığ ı zam an d e ğ il, her z am an b ö y te y d i: B ir k â in a ta b en ziyen b ü yü k ruhunun y a n ın d a küçük b ir ru hu, afa c a n b ir çocuk ruhu d a v a r d ı; n ih a yet o b ü yü k ad a m ö ldü ğü zam an, o n u n la b e ra b e r seksen sekiz y a ş ın d a b ir çocuk d a ölm üş oldu.
★
(A b d iilh a k H â m id ) hem k ib irli, hem m ü tev az ı’d ı: A z am etli b ir m ah v i y e ti ve m ü tev âzı b ir aza m eti v a rd ı. (T e v fik F ik re t) in «R ü b a b -ı şik este» sin d e «Tabiatten büyük bir âlem-i külliyet-i azdâd» d iy e a ğ d a lı b ir m ısrala a n la tm a k isted iğ i gibi, (H â m id ) in ruh â le m in d e k i te z a d la r ta b ia tta k i te z ad la r k a d a r çok, b e lk i o n dan d a h a çoktu. Z aten e d e b iy a tın d a g ö sterd iği tezad d eh âsı, işte bu yaradılışının ifa d e siy d i. Ş ah siyetin d e o ld u ğu gib i şah sın d a d a bu h u su siyet m ü tem ad iye n g ö rü le b ilird i: M eselâ k en d i eserlerin i en z iy a d e k en d isi ten k id ed er, b az a n bu te n k id in i istih faf d erecele rin e k a d a r götürür, h iç b eğ en m ed iğ in i sö yler, sonra d a henüz n eşred ilm em iş b ir şiirin d e:
V e biz ki sahib-i Eşber ve sahib-i Tezer’iz, Münekkidini hatâmızla çiğneriz, ezeriz!
D iye k â in a ta m e yd an o k u rd u ! F a k a t (H â m id ) hem eserin i istih fafa k a d a r v aran m a h v iyetin d e, hem b ir h a tâ s ıy la bin m ü n ekkid ezeceğin d en b ah se d en m uhteşem gu ru ru n d a ta m am iy le sa m im iy d i! B ir gün ken d isin e bilm em h an gi b ir m ü n aseb etle « ö lü » nün en güzel b e yitlerin d en birini, H aşan - Â li Y ü c e l’in çok zarif b ir düşünce ile m ezar taşın a k a z d ırd ığ ı şu d erin b eyti o k u m u ştu m :
Bu t,aş cebinime benzer ki ayn-i makberdir Dışı sükût ile zahir derunu mahşerdir
Bu güzel söz o gün onun tevazu u n a d o k u n d u :
Ben bu b e y itte k en d ik en d im i m eth etm işim ! Bu k a d a r öğünm eğe ne h ak k ım v a r ? B ence bu b e y it fena d a d çğil, d o ğru d a d e ğ il: M ak b erin içinde m ah şer v a r am m a benim b aşım ın içinde o m uhteşem k a la b a lık ne g ez e r? T e k b ir fikir b ile y o k ! «H a c le » d ek i b eytim işte bu h a k ik a ti ifa d e ettiği için, onu d a h a çok severim .
D edi v e şiir o kum ak b ilm e d iğ i için, şu enfes b eyti fena b ir nesir gibi o k u d u :
Bir aşk-ı daimî bana mevhûbtÎur heman Y okdur serimde ayrıca bir fazl-ı mükteseb
TÜRKLÜK Ismail Hami Danişmend
379
H3mld ve Lüsiyen AbdUlhak Hâmid
« Ilhan » piyesini temsil eden talebe arasında
F a k a t b u n d an beş d a k ik a sonra, G arp şiirinin en b ü yü k d e h â la rın d a n b a h se d ilirk e n :
— O n lard a d a ince h isler v a rd ır am a, b izd ek i v ü s’at-i h a y a l o n la rd a y o k tu r!
380
Abdülhak Hâmid’e Ait Hâtıralar TÜRKLÜKD iye A v ru p a şiirin e kuş b ak ışı b ir göz g e z d iriv e rd i...
« M a k b e r» in m u k ad d im esin e b a k ın : «Bu kitabın edebiyat ile pek az
münasebeti var» cüm lesin i gö rürsün üz: « H a c le » nin m u k ad d im esin i a ç ın :
« S a h r a » d an b ah se d erk en «Bu küçük kitabın şiirimize ne büyük bir inkılâp
getirdiği üdebamızın malûmudur» d ed iğ in i d u y a rsın ız ! (H â m id ), hem o te
v a z u cü m lesin d e sam im îd ir, hem «b ü y ü k b ir in k ılâ p » y a p tığ ın d a n b ah sed en b u m a ğ ru r ifa d e sin d e .. «Ö lü » nün şu b e y ti onun bu çifte şah siye tin i ne güzel a n la tır :
Hakikaten iki şahsım ben i’tikadımca Biri hemîşe mübeşşer biri m ükedderdir
Bu gu ru rla tev azu onun şah sî m ü n aseb etlerin d e de g ö rü lü rd ü : M uhtelif d o stla rı ta ra fın d a n hiç b ir v e sile v e lüzum o lm ad ığ ı h a ld e evin e g etirilip ken d işin e h er n ed en se ta k d im e d ilen b ir tak ım m ân âsız v e şah siyetsiz h a n ım la r d a n h iç b irin e hiç b ir k elim e sö ylem ed ik ten b a şk a yü z lerin e b ile b a k m a d ı; o n la rı â d e tâ y o k s a y d ı: Y aln ız h uzuruna girip çık a rla rk e n v e rd ik le ri selâm la r a n e z ak e tle m u k ab ele etm ek le ik tifa e tti! F a k a t bu azam ete m u kab il, bir a p a n d isit a m e liy a tı g eçiren on y e d i y a ş ın d a k i yeğ en im T ü rk ân D e lilb aşı’nın h atırın ı so rm ak için b iz zat g elm ek gib i hiç u n u tm ıy acağ ım b ir tevazu d a gö s te rd i.
Hâmld’in son elyazılarından biri :
İsmail Hami Danişmend’e son tezkeresi
Ö yle tuh af b ir h ali v a rd ı ki, ona a azam et d e y a k ışırd ı, bu tevazu d a .. Ç ü n k ü a za m eti b ir m ü tevâzıın k ib ri, tevazu u d a h ak lı b ir m ağrurun m ah v i y e tiy d i.
(A b d ü lh a k H â m id ) bütün fik ir ve e d e b iy a t ad am la rın ın y a ln ız m eziyet ta ra fla r ın ı görür, k u su rların ı görm ez v e y a h u t gö rm ek v e gö sterm ek istem ezdi. H a ttâ ken d isin in ale y h in e atıp tutan b azı gen çleri b ile m ü d a fa a e d e r:
—- M ü staid ço cu klar, b ü yü k k a b iliy e tle ri v a r ; b en im h a k k ım d a sö y le d ik le r in i ben b ile h a k lı b u lu yo ru m ! N eden h aksız o lsu n lar?
■TÜRKLÜK İsmail Hami Danişmend
381
D» M A R K O İK İZ 5>Ş1J SIHHAT YURDU M ûdtırü Oitbn» >**. 29a» T****/«. •“ V D* M A R C O E Ğ R İ S E v»nkcn«>A>r »J« U <iü 5wrwT d * ChfcM* P 5 W W Mo. 5 ^ 7 4 -3 9 ? $ t«(<îv>ko-.o «*» ¿ fa ? K JÎı^ rfa ^ -* -* S Ş U ~ , j , 3 ? . < U AA
~2
' l a A t / U ^ 2 ^ . , y * %HAmid'in vefatında defnine ruhsat verilmesi için doktorun yazdığı rapor
D erdi. Y aln ız b ir d e fa k en d i h a y ra n la rın d a n b irin i hiç b eğen m ed iğin e a le lâ le t ed ece k şak am sı b ir şe y sö ylem işti: O gün çok ö k sü rü yo rd u ; y a t a k
ta y d ı; b ir h a y li sarsıld ık tan sonra, güzel b aşın ı gü lerek k a ld ır d ı:
— B enim öksürüğüm d e onun T ü rkçesin e b e n z iy o r: H erkesi rah atsız .edip d u ru y o r!
D edi. B iraz d üşündükten sonra d a m ü teessir b ir ç e h reyle şu n ları ilâ v e -etti:
— A m a şim di an laşılm ıy an pnun T ü rk çe si d eğ il, benim T ü rk çe m ! Y e n i n e sille r b eni a n la m ıy o rla rs a ben n e y a p a y ım ? F ran sızları, İngilizleri, A lm an
-382
Abdülhak Hâmid’e Ait Hâtıralar TÜRKLÜKla n tercüm e ed ip a n lıy o r la r : B en d e Ç in ce y a z d ım farzetsin ler de eserlerim i T ü rk ç e y e tercüm e ed ip ne d e d iğ im i a n la s ın la r!
★
(H â m id ) in ru h u n d ak i te zad âle m in d e b irço k (A b d ü lh a k H â m id ) 1er v a r d ı: M eselâ « M a k b e r» le « H a c le » y i b irb irin d en a y r ı iki (A b d ü lh a k H â- n ıid ) ay n i b ir m asan ın iki b a s ılıd a v e a y n i z am an d a y a z m ış tı! H er ikisi de o zam an k i R u m î ta k v im in 1 3 0 3 ta rih in d e n eşred ilen bu iki eser b ü yü k bir m asan ın iki b aşın d a y a z ılm ıştı! D efterler a y r ı, h o k k a la r a y rı, k a le m le r a y rı, y a ln ız m asa b ir d i! O m asan ın b ir u cu n d a « M a k b e r» in hüzn ün den yo ru lan çifte k a lp li a d am e lin d e k i m atem k alem in i b ıra k ıp öteki b a şa g eçiyo r ve o ra d a « H a c le » nin neş’ esin den o san m cıya k a d a r düğün k alem in i k u lla n ıy o r d u ! Z aten « M a k b e r» d ek i m atem de, « H a c le » d ek i neş’ e de onun la b era b er d o ğm uş ez elî d u y g u la rd ı: (H â m id ) in ruhu hüzünle neş’ ed en yu ğ ru lm u ştu ; o n d a k i m atem hissi hiç b ir ö lü m le a lâ k a d a r d e ğ ild i: (F a tm a H a n ım ) ın v efatı, bu ruh î v e ru h an î m atem in ifad esin e an cak b ir v e sile o la b ild i. ¡(F a tm a H a n ım ) ö lm eseyd i, (A b d ü lh a k H â m id ) ona o « M a k b e r» i gen e y a z a c a k , sev g ilisin i h a y a le n öldü rüp v ic d a n ın a d efn e d e re k o g ü z e l m e rsiyeleri gen e sö y - liy e c e k ti! Z aten sö y le m işti: «B u n la r O d u r» ism iyle n eşrettiği m ecm uanın 2 8 inci sah ifesin i açarsan ız, «B ir iğ b ira r» ism in d ek i enfes m ersiyesin in altın d a şu h â şiy e y i o kursunuz:
«Bir merhume için [vefatından iki sene evvel söylemiş olduğum mersi y e d ir» !
M u h telif y e r le r in d e :
Açmışsa da renksiz [çiçekler Gelmişse de nevbahâr muğber
V e : \
Y erden çıkıyor gibi bu bağın Sahnmdaki rüzgâr muğber
G ibi elem v e k e d e r h â rik a la rı p a rlıy a n bu güzel m ersiye y az ılırk e n z a v a llı (F a tm a H a n ım ) d a h a sa ğ d ı, sa ğ la m d ı v e h a ttâ (A b d ü lh a k H â m id ):
— S en in için b ir m e rsiye y a z d ım !
D iyerek bunu o n a d a o k u tm u ştu !.. (H â m id ) bunu b a n a d erin b ir t e e s sürle an latm ış v e (F a tm a H an ım ) ın bu m e rsiy e y i o k u d u k tan so n ra hiç b ir şey sö ylem ed iğ in i, y a ln ız güzel gö zlerin d en b ir iki d a m la y a ş ak tığım sö y le m işti. Z aten o, « M a k b e r» i d e (F a tm a H an ım ) ın ölü m ünden ev v el y a z m a ğ a b a ş la d ı! B irin ci m ısra ın d a :
TÜRKLÜK İsmail Hâmi Danişmend
383
D iye fe ry a d ed erk en d a h a y â r ı y e r in d e y d i! « M a k b e r» in h an g i sah ife- sin d e ve h an gi b e y tin d e (F a tm a H a n ım ) m A lla h 'a kavu ştu ğu n u a n c ak A l lah b ilir !...
★
(H â m id ) in ru h u n d a hüzün v e neş’e d a lg a la rı k a b a rta n te zad fırtın ası, ezelî b ir aşk ın k o p a rd ığ ı b ir tayfu n ş e k lin d e y d i: Onun için onun m atem i hep aşk m atem i, n eş’esi hep aşk ine’ esiyd i, işte b u n d an d o la y ı d ü n y a v a g eld iğ in - d en b eri k a lb iy le düşünm üş, k a fa sıy la hissetm işti. K en d in d en b ah sed en b ir şiirin d e bunu ken d isi de şö yle a n la tıy o rd u :
Kalbimi aklıma tercih ederim : Fikrimi hiss ile tashih ederim!
B ö yle y a r a tıld ığ ı için d a h a dokuz y a ş ın d a y k e n A v u stu ry a im p a ra to ru (F ran ço is - Jo s e p h ) in k arısı İm p arato riçe (E lis a b e th )e âşık oldu. Bu ilk aşk ın ı b an a k a ç k ere k a h k a h a la r la an la tm ıştı:
— O v a k it b en i P a ris'd e b ir lisey e k o ym u şlard ı. A ğ a b e y im (A b d ü lh a lik N asuhî b e y ) de o zam an o ra d a b ir a p a rtm a n d a oturduğu için ben m e k teb e n a h a ri o la ra k g id ip gelird im . B ir gün b ir y e r d e A v u stu ry a îm p arato riçesi (E li- s a b e th ) in b e y a z elb ise li b ü yü k b ir resm ini g ö rd ü m : B an a ilk aşk ım ı işte bu b e y a z resim ilh am e tti! İm p arato riçeye âşık o ld u m ! O sıra d a F ran sız larla A v u stu ry alIlar a ra sın d a İta ly a m e selelerin d en d o la y ı k ısa b ir m u hareb e o l m uş v e 1859 d a F ran sız lar ^A vusturyahları m ağlû b etm işlerdi. F a k a t A v u s- tu ryam n k ab u l ettiği bu m a ğ lû b iy e ti ben k a t'iy y e n k ab u l e tm iyo rd u m ! H a ttâ m ek tep te A v u stu ryan ın m a ğ lû b iyetin d en b ah se d en F ran sız ç o cu k ların a her gün so p a ç e k e rd im ; d a y a ğ ı y iy e n A v u stu ryan ın zaferin i k ab u l e d e rd i! F a k a t günün b irin d e ben d e bu yü zd en m ü kem m el b ir şam ar y e d im : B ir gün bizim P aris sefaretin in M ira la y rü tb esin d ek i A taşe m ilite ri a ğ a b e y im i z iy a re te g e l m işti. B enden b ah se d ilm iş o la c ak ki b ir a ra lık a ğ a b e y im b en i ç a ğ ırd ı: A taşe- m ilite r o y a ş ta b ir çocuğun a n lıy a b ile c e ğ i b ir lisa n la A v u stu ryan ın n asıl m a ğ lûb o ldu ğun u b a n a uzun u z a d ıy a an la ttı. O a n la ttık ç a ben kızd ım v e n ih ayet sözünü b itirin c e : «H a y ır, sen [yalan sö ylü yo rsu n ! A v u stu ry a g alip , F ra n s a m a ğ lû p !» d iy e h a y k ırd ım ; işte bunun üzerine a ğ a b e y im d e n h u d aî b ir sille yed im . B enim ilk aşk felâk etim işte bu s ille d ir!
Z aten b ö y le m e se le le rd e (H â m id ) in bu çocukluk m a n tık ıy la on dan so n rak i b ü yü k lü k m an tık i a ra sın d a p ek ;büyük b ir fark yo k tu . Ç ünkü o d aim a k a lb iy le düşünm üş, k a fa s iy le hissetm işti. M eselâ b ir tarih te B erlin sefareti B aşk â tip liğ in e ta y in e d iliy o r; m e m u riyetin e gitm ek üzere Istan b uldan v a p u rla h arek et ed iyo r. Y o lcu lar a ra sın d a güzel b ir A lm an kızı g ö rü yo r v e b u kızın a y a k la r ı çok iri o ld u ğu n a d ik k a t e d iy o r; k e n d ik e n d in e :
38 4
Abdülhak Hâmid’e Ait Hâtıralar TÜRKLÜK— Ben bu k a d a r iri a y a k lı -kad ın lar y e tiştiren b ir m em lek ette y a ş ıy a . m a m !
D iyo r ve P ire lim an ın d a v a p u r d eğ iştirip îsta n b u la d ö n erek B â b -ı-Â lî'y e istifasın ı v e r iy o r ! T a b iî bu işe (A b d ü lh a k H â m id ) den b a şk a herk es h a y re t e d iy o r. Onun için (H â m id ) ö lü ncü ye k a d a r, onun n a z a rın d a A lm a n y a d e m ek, iri b ir a y a k d e m e k ti!.. Z aten g en çliğ in d e ta y in e d ild iğ i « P o ti» ko n so lo slu ğu n d a da so k a k la rın d a k i ç a m u rla rd a ö rd e k le r d o la ştığ ı v e bu ö rd e k le r d en b az ıla rın ın Ş eh b en d erh an e av lu su n a girm ek gibi b ir te rb iye siz lik g ö ster d ik le ri için istifa etm işti! T a b iî bütün b u n lar, bu iri a y a k la r la çam urlu ö rd e k le*“.- (H â m id ) in estetik hissine d o ku n an şe y lerd i.
Son z a m a n la rın d a zihnini hep ölüm fikri k u rc alıyo rd u . (H â m id ) ölüm , d e n ko rkm u yo r, yo k o lm ak tan ko rk u yo rd u . R uhun b ek asın a in an d ığ ı h ald e ö lü m d en sonra yo k lu k ih tim alin i a k lın a getirm esi zah iren b ir tenakuz gibi g ö rü n e b ilirse de, h a k ik a tta ö yle d e ğ ild i:
- Ben ç ıp la k b ir ruh o la ra k e b e d iy e tle rc e y a ş a m a ğ a ¡taham m ül e d e m em . Ö teki d ü n y a d a d a m a d d î v ü cu d u m la y a ş a m a k isterim !
D erdi. İşte bu hisle ru h an î b ir h a y a t onun n az a rın d a b ir n ev i yo k lu k g ib iy d i. (A k if P a ş a ) nın « A d e m » k asid esin i işte bu hissinden d o la y ı hiç sev m ezdi. G ene ay n i h isle k a ra n lığ a tah am m ü l ed em ezd i. U ykusuz geçen son g e c e le rin d e e m ek tar ( S â f iy e ) onun o d asın d a y a t a r v e o ih tiy a r çocuk bu z a v a llı k a d ın ı k en d isin d en evvel u yu tm am ak için :
«Bir berber bir berbere bire berber beraber berbere gidelim mi demiş!»
te k erlem esin i d u rm ad an ;sö ylem ek m e cb u riyetin d e b ır a k ırd ı!..
Z ihnini k u rc a lıy a n şe y le rd e n biri de cenazesinin k a la b a lık olup olm ıya- c a ğ ı m e selesiyd i. Bu m e rak ın ı açık tan a ç ığ a itiraf etm ez, fa k a t ta n ıd ık la rı ö l d ü k çe nasıl k a ld ırıld ık la rın ı, k a la b a lık olup ¡¡olm adığını inced en in c eye soruş tu ra ra k b elli e d e r d i; m eselâ (M eh m et A k if ) le (S a m i P aşa z a d e S e z a î B e y ) - ın cen az elerin e bizzat iştirâ k edem em iş, fa k a t ed e n le rd e n uzun u z a d ıy a tah k ik a t yap m ıştı. T a b iî b ö y le su a llerin e v erilen c e v a p la rd a d a im a b ire bin k a tı lır d ı! N ihayet onu ö yle b ir k a la b a lık teşyî etti ki, eğ e r b ilse y d i, b elk i ö lü m d en o k a d a r tiksinm ezdi.
İsmail Hami DANİŞMEND
