T.C.
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
İBRAHİM SALAHOV’UN “KOLIMA XİKEYELERÉ”
VE
“KÜKÇETAV DALALARINDA” ADLI ROMANLARI
(
İnceleme-Metin-Sözlük ve Dizin)
DOKTORA TEZ
İ
Yusuf ÖZÇOBAN
200312512001
KABUL ve ONAY SAYFASI
Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında hazırlanan Yüksek Lisans / Doktora tezi jürimiz tarafından incelenerek, aday Yusuf ÖZÇOBAN .../.../200.... tarihinde tez savunma sınavına alınmış ve yapılan sınav sonucunda sunulan tezin …... olduğuna oy ... ile karar verilmiştir.
ÜYE ÜYE
ÜYE ÜYE
ÖZET
İBRAHİM SALAHOV’UN “KOLIMA XİKEYELERÉ” VE “KÜKÇETAV DALALARINDA” ADLI ROMANLARI (İnceleme-Metin-Sözlük ve Dizin)
Yusuf ÖZÇOBAN
Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Hülya SAVRAN
2008, 765 sayfa
İbrahim Salahov (1911–1998), yirminci yüzyıl Tatar edebiyatının önemli yazarlarındandır. Salahov, Stalin döneminin baskı politikaları doğrultusunda suçsuz yere on yıl hapis ve sürgün, beş yıl da vatandaşlık haklarından mahrumiyetle cezalandırılmış Tatar aydınlarının öncülerinden birisidir. Çalışmamız, İbrahim Salahov’un Kükçetav Dalalarında adlı romanı ile kendisine asıl şöhreti kazandıran şaheseri Kolıma Xikeyeleré romanı üzerinedir. Kolıma Xikeyeleré romanı sayesinde İbrahim Salahov, Tataristan Cumhuriyeti Abdullah Tukay Devlet Ödülü ve Kazakistan Cumhuriyeti’nin en yüksek nişanlarından “Parasad” nişanı ile ödüllendirilmiştir.
Çalışmamızda Kolıma Xikeyeleré ve Kükçetav Dalalarında romanları üzerine bir dil ve üslup incelemesi yapılmıştır. Çalışma, “Giriş”, “İnceleme”, “Sonuç”, “Metinler”, “Sözlük ve Dizin” olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Anlatma esasına dayalı eserler oldukları için önce kısaca roman unsurları (biçim ve muhteva) üzerinde durulmuştur. Romanları tanıtmayı amaçlayan bu tahlilden sonra çalışmanın esasını oluşturan dil ve üslup incelemesine geçilmiştir. Dilbilimsel anlamda üslup incelemelerinin kelime ve cümle olmak üzere iki yönü vardır. Yazarın kelime dünyası ve cümle üslubu üzerinde durulduktan sonra romanlarda geçen tekrarlar incelenmiştir. Bu bölümün sonunda eserlerin anlam bilimi açısından incelenmesi yapılmıştır. Metinler bölümünde her iki romanın transkripsiyonu ve Türkiye Türkçesine aktarması yapılmıştır. Çalışmanın sonuna, eserlerde geçen kültür kelimelerinin bulunduğu bir sözlük ve taranan metnin sıklık dizini eklenmiştir.
İnceleme sonuçlarına göre, Salahov, eserlerinde zengin bir dil kullanmıştır. Yazarın üslubunda bir canlılık ve hareketlilik vardır. Zengin kültür birikimini sanat yeteneğiyle birleştiren yazar, edebî bir dille yazdığı eserlerinde açık ve yalın bir üslup kullanmıştır. Zengin hayal gücüyle yarattığı orijinal benzetme ve mecazlar yardımıyla ifadesini güçlü ve etkili kılmayı başarmıştır.
Anahtar Kelimeler: Tatar, Tatar Türkçesi, İbrahim Salahov, Kolıma Hikeyeleri, Kükçetav Dalalarında, Dil ve Üslup.
ABSTRACT
İBRAHİM SALAHOV’S NOVELS OF KOLİMA HİKEYELERİ AND KUKCETAV DALALARİNDA (Analyses-Texts-Dictionary and index)
Yusuf ÖZÇOBAN
Thesis of Ph.D., Turkish Language and Literature Department Supervisor: Doç. Dr. Hülya SAVRAN
2008, 765 pages
İbrahim Salahov is one of the important writers of twentieth century Tatar literature. Salahov who was put in prison and exiled for ten years and deprived from citizenship rights for five years during Stalin’s oppression period was a leading figure among Tatar intellectuals. This study focuses on his novels called Kukcetav
Dalalarinda and Kolima Hikeyeleri which gave him his real fame. İbrahim Salahov was
awarded with Abdullah Tukay Reward of Tatar Republic and “Parasad” decoration the highest award of Kazakhstan Republic.
In this study an analyses of language and style on Kolima Hikeyeleri and
Kukcetav Dalalarinda has been carried out. The work consists of five chapters called
“introduction”, “analyses”, “conclusion”, “texts”, “dictionary and index”. Since the novels are based on story telling novel features such as style and contents have been firstly touched upon. After this review language and style analysis which constitutes the fundamental of the study has followed. In linguistic terms style analyses have two aspects one of which is word and the other one is sentence. After focusing on the author’s vocabulary and sentence style the repetitions in novels have been analyzed. At the and of this chapter epistemological analyses of the novels have been done. In the chapter Texts both novels have been transcript to Turkey Turkish. A dictionary consists of cultural words and an index have been added to the end of the work.
According to the results of the study it has been revealed that the language used in Salahov’s work is a very rich one. There are liveliness and dynamism in his style. Merging his rich cultural values with his talent in art used a clear and straightforward style in his literary works. By the help of original idioms and imitations created by his own rich visionary power he succeeded to make his expressions effective and powerful.
Keywords: Tatar, Tatar Turkish, İbrahim Salahov, Kolima Hikeyeleri, Kukcetav Dalalarinda, Style and Language.
ÖN SÖZ
Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra, Türk cumhuriyetlerinin birer birer bağımsızlıklarını elde etmesiyle Türk lehçeleri ve edebiyatlarına yönelik araştırmalar büyük bir hız kazanmıştır. Türkiye’de yapılan çalışmalar neticesinde, Türkiye Türkçesi ile diğer Türk lehçeleri değişik açılardan karşılaştırılmış ve bu lehçelerle yazılmış edebî eserler üzerinde çeşitli incelemeler yapılmıştır. Bu çalışmaların kimisinde Türk lehçelerinin değişik açılardan incelendiği ve karşılaştırıldığı, kimisinde Türkiye Türkçesi dışındaki Türk lehçeleriyle yazılmış edebî eserler üzerinde dil ve üslup çalışması yapıldığı, kimisinde de Türk lehçelerinden Türkiye Türkçesine aktarma ve aktarma problemleri çalışmalarının yapıldığı görülmektedir. Bizim çalışmamız ikinci gruba, yani dil ve üslup çalışmaları içerisine dâhil edilebilir. İncelememizi Tatar Türkçesi ile yazılmış iki roman üzerine gerçekleştirdik.
Tatar Türkçesi, Kuzey ya da Kıpçak grubu içerisinde İdil-Ural bölgesinde konuşulan Türk lehçelerinden birisidir. Kazan Tatar Türkçesi olarak da adlandırılır. Tatar Türkçesini konuşan Kazan Tatar Türkleri, yüzyıllardır varlıklarını sürdürme ve millet olma mücadelesi vermektedirler.
Yirminci yüzyıl Tatar edebiyatının önemli yazarlarından birisi de İbrahim Salahov (1911–1998)’dur. İbrahim Salahov, Stalin dönemi repressiyaları (baskı, zulüm) doğrultusunda “karşı devrimci milliyetçi örgütün aktif üyesi olmak”, “Sovyet hükümetini yıkarak Büyük Turan devleti kurmak için hazırlıklara başlamış olmak” ve “halk düşmanı olmak”la suçlanıp on yıl hapis ve sürgün, beş yıl da vatandaşlık haklarından mahrumiyetle cezalandırılmış Tatar aydınlarının öncülerindendir. Çalışmamız, İbrahim Salahov’un 1950’li yıllarda Kazak bozkırlarındaki sovhoz oluşturma çalışmalarını anlattığı Kükçetav Dalalarında adlı romanı ve Salahov’a asıl şöhreti kazandıran önemli eseri, tutukluluk ve sürgün yıllarını anlattığı tarihî ve belgelere dayalı nitelikteki Kolıma Xikeyeleré romanı üzerinedir. Çalışmamızda, yazarın edebî kişiliğinin yanında bu iki romandan hareketle dil ve üslubu tespit edilmeye çalışılmıştır.
Türkiye dışındaki Türk edebiyatları üzerine yapılmış olan dil ve üslup çalışmalarına göz attığımız zaman çalışmaların genellikle manzum eserler üzerine yapıldığı görülmektedir. Ancak bizim ele alıp incelemiş olduğumuz eserler, birer
romandır. Bu nedenle çalışma planı oluşturulurken bizden önce yapılmış olan dil ve üslup çalışmalarından yararlanılmış olsa da planda bazı farklılıklar yapma gereği doğmuştur.
Çalışmamız yalnız bir dil çalışması değil, aynı zamanda bir üslup çalışmasıdır. Bu tür çalışmalar edebî eserler üzerinde yapılır. Bu nedenle bu tip çalışmalar hem dil hem de edebiyat alanını ilgilendirir. Dil ve üslup çalışmaları ile pek çok eser daha iyi anlaşılacak ve bu sayede eserleri meydana getiren şair ve yazarların fikir ve ruh dünyalarına bir köprü, bir bağ kurulabilecektir.
Üslup incelemeleri, edebî eserde kullanılan dil sistemine dayanmaktadır. Dilbilimsel anlamda üslup incelemelerinin kelime dünyası ve cümle olmak üzere iki yönü bulunur. Sanatçının gerçek niteliğinin ve sanat yeteneğinin ortaya konması açısından metin üzerinde yapılacak olan anlam bilimi çalışmaları da önemlidir. Bu nedenle çalışmamızda dil ve üslup incelemesi yanında anlam bilimi incelemesi de yapılmıştır. Ayrıca ele aldığımız eserlerin birer roman olması nedeniyle eserlerin muhtevasından söz etmek gerekmiştir. Bu noktada eserlerin kısaca çatısı verilmiş ve biçim özelliklerine değinilmiştir.
Çalışmamız, “Giriş”, “İnceleme”, “Sonuç”, “Metinler”, “Sözlük ve Dizin” olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. “Giriş” bölümünde yazarın hayatı ve edebî kişiliği dışında, eserleri hakkında da genel bilgiler verilmiştir. Ardından aynı ana başlık altında, üzerinde dil ve üslup incelemesi yaptığımız Kolıma Xikeyeleré ve Kükçetav
Dalalarında romanları daha ayrıntılı tanıtılmıştır.
“İnceleme” bölümünde “Romanların Çatısı”, “Dil ve Üslup İncelemesi” ve “Eserlerin Anlam Bilimi Açısından İncelenmesi” olarak üç alt başlık bulunmaktadır. “Romanların Çatısı” başlığı altında, incelediğimiz iki romanın çatısı üzerinde kısaca durulup eserlerin dil ve üslup incelemesine geçilmiştir. Çalışmamızın en kapsamlı bölümü, “Dil ve Üslup Özellikleri” kısmıdır. Bu bölümde eserlerin biçim özellikleri, kelime dünyası, cümle üslubu ve tekrarlar incelenmiştir. “Kelime Dünyası”nda yazarın eserlerinde kullandığı kelimeler, alıntı olup olmama, toplam ve çeşit olarak tespit edilmiştir. Daha sonra kelimelerin sıklıklarının yanı sıra kelime türleri ve sıklıkları, kelime grupları ortaya konulmuştur. Aynı kısmın devamında yazarın romanlarında kullanmış olduğu deyimler, atasözleri, taklidî kelimeler ve özel isimler kendi içerisinde değerlendirilmiş, bunların yazarın üslubundaki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Cümle kısmında, daha önce yapılmış olan cümle tasnifleri göz önünde bulundurularak Salahov’un cümleleri değerlendirilmiştir. Bu kısmın sonunda yazarın uzunluk kısalık bakımından ne tür cümleler kullandığı üzerinde durulmuştur. Tekrarlar kısmında yazarın ek, kelime, kelime grubu ve cümle tekrarları ele alınmış ve bunların İbrahim Salahov’un üslubunda ne derece etkili olduğu açıklanmaya çalışılmıştır.
“Eserlerin Anlam Bilimi Açısından İncelenmesi” başlığı altında ise yazarın romanlarında kullanmış olduğu edebî sanatlara değinilmiştir.
“İnceleme” bölümünün ardından “Sonuç” bölümü gelmektedir. Bu bölümde yapılmış olan çalışma özet olarak değerlendirilerek, varılan sonuçlar sıralanmıştır. Sonuç bölümünden sonra ise çalışma esnasında başvurulan kaynakların belirtildiği “Bibliyografya” bölümü yer almaktadır.
“Metinler” bölümünde, ilk olarak Kolıma Xikeyeleré ardından Kükçetav
Dalalarında romanlarının transkripsiyonu yapılmıştır. Daha sonra aynı sıra ile
metinlerin Türkiye Türkçesine aktarması verilmiştir.
“Sözlük ve Dizin” bölümünde ilk olarak sözlük kısmı bulunmaktadır. Sözlük bölümü eserlerde kullanılan bütün kelimeleri kapsamamaktadır. “Kültür Kelimeleri Sözlüğü” başlığı altında ülke, şehir, akrabalık, hayvan, bitki, yiyecek, içecek isimleri gibi alt başlıklarda romanlarda kullanılmış olan kelimelerin karşılıkları verilmiştir. Sözlük kısmının ardından metinlerde yer alan şahıs adları, her iki roman için ayrı başlıklar altında sıralanmıştır. Metinlerden örnekleme yöntemi ile tespit ettiğimiz metnin kullanım sıklığı, “Taranan Metnin Sıklık Dizini” alt bölümünde verilmiştir.
Çalışmakta olduğumuz İbrahim Salahov’un eserlerinin Tataristan’dan temin edilmesindeki yardımlarından dolayı Fatih Kutlu’ya, tez çalışmam sırasında şahsi kütüphanesinden yararlanmamı sağlayan ve beni her zaman destekleyip yönlendiren Doç. Dr. Birsel Oruç Aslan’a teşekkürlerimi ifade etmek istiyorum.
Doktora tez konusunun belirlenmesi aşamasındaki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Mustafa Öner’e teşekkür borçluyum. Çalışmam esnasında yardımlarını görüp her zaman fikir alışverişinde bulunduğum Doç. Dr. Mehmet Aça ve Yrd. Doç. Dr. Mustafa Özsarı’ya teşekkür ediyorum.
Belli bir süre tez danışmanlığımı yürüten Yrd. Doç. Dr. İsmail Ulutaş’a, her zaman destek ve yardımlarını gördüğüm danışman hocam sayın Doç. Dr. Hülya
Savran’a, maddi ve manevi destekleriyle beni yalnız bırakmayan eşim Hilmiye’ye, kızlarım Zeynep İrem ve Elifnaz’a teşekkürlerimi sunuyorum.
İÇİNDEKİLER
ÖZET... iii ABSTRACT...iv ÖN SÖZ...v İÇİNDEKİLER ...ix KISALTMALAR ... xiii GİRİŞ...11. İBRAHİM SALAHOV’UN HAYATI, ESERLERİ VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ...1
2. KOLIMA XİKEYELERÉ (KOLIMA HİKÂYELERİ) ...10
3. KÜKÇETAV DALALARINDA (KÜKÇETAV BOZKIRLARINDA) ...15
I. İNCELEME...21
1. ROMANLARIN ÇATISI ...21
1.1. VAKA (OLAY) VE OLAY ÖRGÜSÜ...21
1.2. ZAMAN ...23
1.3. MEKÂN ...24
1.4. KİŞİLER (ŞAHIS KADROSU)...26
2. DİL VE ÜSLUP İNCELEMESİ ...33
2.1. BİÇİM ...34
2.1.1. Anlatım Tarzları...34
2.1.2. Anlatıcı ve Bakış Açısı...42
2.1.3. Üslup Düzeyi ...45
2.2. KELİME DÜNYASI...47
2.2.1. Tatar Türkçesi ve Alıntı Kelimeler ...47
2.2.2. Toplam Kelime Sayısı...50
2.2.3. Farklı Kelime Sayısı...51
2.2.4. Kelime Sıklıkları...51
2.2.4.1. Tek Tek Kullanım Sıklığı...53
2.2.4.2. Kelime Ailesi (Kavramsal Sıklık)...56
2.2.5. Kelime Türleri ve Sıklıkları...58
2.2.5.1. İsimler...59
2.2.5.3. Fiiller ...61 2.2.5.4. Sıfatlar ...63 2.2.5.5. Zarflar...65 2.2.5.6. Edatlar ...67 2.2.5.7. Diğerleri...68 2.2.6. Kelime Grupları ...69 2.2.6.1. İsim Tamlamaları...69 2.2.6.2. Sıfat Tamlamaları...72 2.2.6.3. Edat Grubu...75 2.2.6.4. Sıfat-Fiil Grubu...77 2.2.6.5. Zarf-Fiil Grubu ...77 2.2.7. Deyimler ve Atasözleri...79 2.2.7.1. Deyimler ...79 2.2.7.2. Atasözleri...86 2.2.8. Taklidî Kelimeler ...89 2.2.8.1. Taklidî İsimler ...90 2.2.8.2. Taklidî Fiiller ...91 2.2.9. Özel İsimler ...91
2.2.9.1. Tarihî şahsiyetlerin İsimleri...92
2.2.9.2. Tarihî Şahsiyetlerin Dışındaki İsimler ...98
2.3. CÜMLE ...99
2.3.1. Yapı Bakımından Cümleler ...100
2.3.1.1. Basit Cümle ...101
2.3.1.2. Birleşik Cümle ...102
2.3.1.3. Bağlı Cümle...105
2.3.1.4. Sıralı Cümle ...106
2.3.2. Yüklemin Türüne Göre Cümleler ...107
2.3.2.1. Fiil Cümlesi ...107
2.3.2.2. İsim Cümlesi...108
2.3.3. Yüklemin Yerine Göre Cümleler...109
2.3.3.1. Kurallı Cümle (Düz Cümle) ...110
2.3.4. Anlamlarına Göre Cümleler ...112 2.3.4.1. Olumlu Cümle ...112 2.3.4.2. Olumsuz Cümle ...113 2.3.4.3. Soru Cümleleri...114 2.3.4.4. Hitap cümleleri ...115 2.3.4.5. Emir Cümleleri ...117 2.3.4.6. Kesik Cümle ...119 2.3.4.7. Diyalog Cümleleri...120
2.3.5. Uzunluk Kısalık Bakımından Cümleler ...122
2.3.5.1. Kısa Cümleler ...124
2.3.5.2. Orta Uzunlukta Cümleler ...126
2.3.5.3. Uzun Cümleler ...127 2.4. TEKRARLAR ...128 2.4.1. Ek Tekrarları...129 2.4.2. Kelime Tekrarları...132 2.4.2.1. İsim Tekrarları ...133 2.4.2.2. Fiil Tekrarları...134 2.4.2.3. Zamir Tekrarları...136 2.4.2.4. Sıfat Tekrarları...139 2.4.2.5. Zarf Tekrarları ...141 2.4.2.6. Edat Tekrarları ...144
2.4.3. Kelime Grubu Tekrarları ...146
2.4.4. Cümle Tekrarları...147
3. ESERLERİN ANLAM BİLİMİ AÇISINDAN İNCELENMESİ...148
3.1. ZIT ANLAMLILIK ...149
3.2. EŞ ANLAMLILIK...153
3.3. BENZETME ...158
3.4. AKTARMALAR ...166
3.4.1. Deyim Aktarmaları ...166
3.4.1.1. İnsandan Doğaya Aktarma ...167
3.4.1.2. Doğadan İnsana Aktarma ...171
3.4.1.4. Somutlaştırma...177
3.4.1.5. Duyular Arasında Aktarma...180
3.4.2. Ad Aktarmaları ...182
3.4.2.1. Bütün Yerine Parçanın Anılması ...182
3.4.2.2. Parça Yerine Bütünün Anılması ...184
SONUÇ...186
BİBLİYOGRAFYA ...191
II. METİNLER...197
1. TRANSKRİPSİYON...197
1.1. Transkripsiyonda Uyulan Esaslar ...197
KOLIMA XİKEYELERÉ...197
KÜKÇETAV DALALARINDA ...318
2. TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARMA...449
2.1. Türkiye Türkçesine Aktarmada Uyulan Esaslar...449
KOLIMA HİKÂYELERİ...449 KÜKÇETAV BOZKIRLARINDA...572 III. SÖZLÜK VE DİZİN ...704 1. KÜLTÜR KELİMELERİ SÖZLÜĞÜ ...704 2. ŞAHIS ADLARI DİZİNİ ...721 2.1. KOLIMA XİKEYELERÉ ...721 2.2. KÜKÇETAV DALALARINDA ...724
3. TARANAN METNİN SIKLIK DİZİNİ...728
KISALTMALAR
Akt.: Aktaran bk.: Bakınız çev.: Çeviren
DTCF: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ens.: Enstitü, enstitüsü
Fr.: Fransızca İng.: İngilizce
KD: Kükçetav Dalalarında KH: Kolıma Xikeyeleré MEB: Milli Eğitim Bakanlığı öl.: Ölüm tarihi
S: Sayı s.: Sayfa
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Tat.: Tatar Türkçesi
TDK: Türk Dil Kurumu
TKAE: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü t. y.: Tarih yok
Ü: Üniversite vb.: Ve benzeri vs.: Vesaire Yun.: Yunanca yy.: Yüzyıl
G
İRİŞ
1. İBRAHİM SALAHOV’UN HAYATI, ESERLERİ VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ İbrahim Salahov (İbrahim Nizami oğlu Salahov, 1911-1998), yirminci yüzyılda gelişen Tatar edebiyatının önemli isimlerinden birisidir. Salahov, hikâye, roman, tiyatro ve şiir türlerinde yazdığı eserlerle tanınmıştır. Stalin döneminin baskıcı politikalarına maruz kalan ve buna bağlı olarak haksız yere cezalandırılan Tatar aydınlarının başında gelmektedir1. Bu durum İbrahim Salahov’un edebî ve siyasal kişiliğinin sadece Tatar kültür ve edebiyatı açısından değil, aynı zamanda ortak Türk kültür ve edebiyatı açısından da dikkate değer bir isim olduğunu ortaya koymaktadır.
Salahov, 30 Ağustos 1911 tarihinde Kazakistan’ın Kükçetav şehrinde bir işçi ailesinde dünyaya gelir (Davutov ve Nurillina, 1986: 410). Yazar, ilk öğrenimine Kükçetav’daki Mortaza Mulla Medresesinde başlamıştır. 1918–1921 tarihleri arasında bu okula devam eden Salahov, Ekim devrimi sonrasında Mortaza Mulla Medresesi kapanınca, eğitimine yedi yıllık Tatar mektebinde devam etmiştir. Bu yıllarda aynı sınıfta olan 20. yüzyıl Tatar şairi ve çevirmeni Nuri Arslanov, Salahov’un 70. yılı için kaleme aldığı yazısında okulların açılması ile Tatar mektebinin şehir halkının medeniyet yurduna dönüştüğünü, Salahov’un orada her türlü organizasyonda aktif rol aldığını ifade ederken şöyle der: “…o, komsomolda, o, bizim edebî topluluğun elyazma dergisi redaktörü, o, türlü gecelerin organize işlerinde en aktif liderlerden biri…” (Arslanov, 1981: 177). Medreseden sonra 1922 yılında Tatar mektebine geçiş, Salahov için farklı bir dünyanın kapısını açar. İlk şiirlerini bu mektebin edebî elyazma dergisi Yalkın’da bastırır.
İbrahim Salahov’un Rus ve batı edebiyatı ile tanışmasında Nuri Arslanov’un belirttiğine göre yedi yıllık Tatar mektebinde hocaları olan Gabdrahman Aga Yahin’in büyük rolü olmuştur. Şekspir, Şiller, Puşkin, Tolstoy ve başka pek çok büyük yazarı onlara tanıtan Gabdrahman Aga olmuştur (Arslanov, 1981: 177).
Kükçetav’da yedi yıllık Tatar mektebini bitirdikten sonra Salahov, 1928 yılında büyük ümit ve hayallerle Kazan’a gelir. Kazan Pedagoji Tehnikumuna girebilmek için
1
Stalin döneminde baskı ve zulüm görmüş, bunun sonucu ölmüş veya hayatta kalabilmiş diğer Türk yazar, şair, sanatçı ve aydınlarla ilgili geniş bilgi için bk.: Bünyadov, 1993; Kasenoğlu-Törehanoğlu, 1996; Mostafin ve Davutov, 1997; Galiullin, 1998.
sınava girer ancak bir dersten başarılı olamayınca bir süre beklemek zorunda kalır. İki ay sonunda okulda öğrenci olmaya hak kazanıp 1931 yılına kadar Pedagoji’ye devam eder. Salahov, bu Pedagoji’de, “büyük hocalar” olarak nitelediği, harf sırasıyla, Camal Velidi, Gabdulla Şınasi, Garif Bogdanov, Gasıym Seydeşev, Huca Bediygi, Möhetdin Korbangaliyev ve Soltan Gabeşi gibi hocalardan ders almıştır (Salahov, 1990b: 143).
Pedagoji Tehnikumunda okuduğu yıllarda Yeş Leninçı (sonraki adıyla “Sabantuy”) (gazete-Kazan), Kızıl Yeşler (gazete-Kazan) ve Pioner Kalemi (sonraki adıyla “Yalkın”) (dergi-Kazan) gibi süreli yayınlarda şiir, hikâye ve makaleler yayımlamıştır. Aynı zamanda bu yıllarda Yeş Leninçı gazetesinde bölüm müdürü olarak görev yapmıştır. Edebî tecrübesi gittikçe artan Salahov, 1931’de Yeş Leninçı gazetesinden ayrılarak Kızıl Yeşler gazetesine bölüm müdürü olur. O yıllarda, Ebüzer Türey, Esgat Aydar, Fatih Kerim, Gabdrahman Minskiy, Hadi Taktaş, Kavi Necmi, Sibgat Hekim, Server Edhemova, Söbbuh Rafikov gibi beraber yaşadığı yazarlar, onu Tatar yazar ve fikir adamı Şerif Kemal (1884–1942)’e benzetirler (Minhaceva, 1999: 14–15).
1932 yılında orduya alınıp Birinci Tatar Okçu Alayı’nda altı ay er olarak, sonra
Okçı isimli alay gazetesi redaktörü olarak üç yıla yakın görev yapar (Davutov ve
Nurillina, 1986: 410). Askerliğini yaparken dergide redaktör olarak çalışması, yazarlığa ara vermemesini sağlar.
İ. Salahov’un yazarlığa geçişinde büyük Tatar yazar Galimcan İbrahimov’un önemli tesiri vardır. Salahov, İbrahimov’un eserleri ile yedi yıllık Tatar mektebinde okurken tanışır. O yıllarda babasının Kazan’dan getirttiği Kazak Kızı, Biznéñ Könner ve
Kızıl Çeçekler yazarın karşılaştığı G. İbrahimov’un ilk eserleridir. Kolıma
Xikeyeleré’nde yazarın anlattığına göre; 1927 yılında İbrahimov’un kırk yaşını doldurması vesilesiyle Kükçetav’da büyük törenler düzenlenir, halkın isteği ile yedi yıllık Tatar mektebine onun ismi verilir ve okula bir portresi asılır. Salahov, dersler bittikten sonra portrenin olduğu salona geçer ve portreye uzun süre hayranlıkla bakar (Salahov, 1989: 20–21). Romanın bir başka bölümünde, İbrahimov’dan söz ederken Salahov şu ifadeleri kullanır: “Güzel edebiyatın ilk unutulmaz lezzetini ben onun eserleri üzerinden tattım, onlarla büyülendim. Ve de bu tılsımlı dünyaya atılmaya, elime kalem almaya onunla cesaret ettim” (Salahov, 1989: 18). Bu ifadeler Tatar yazarın edebî kişiliğinin gelişiminde İbrahimov’un ne derece etkili olduğunu açıkça ortaya
koymaktadır. 1937 yılından sonra genç yazar Salahov’un hayatının hiç beklenmeyen bir tarafa yönelmesi de G. İbrahimov ismi ile doğrudan bağlantılıdır.
Salahov, askerlik hizmetini tamamladıktan sonra, 1935–1937 tarihleri arasında Kazan Devlet Pedagoji Enstitüsü Filoloji Bölümü’nde okur. Bu yıllarda meşhur şairler ve ediplerle bir arada olmak, Salahov’un edebî yaratıcılığını arttırmış ve birbiri ardınca eserlerini yayımlamasına zemin hazırlamıştır. Nitekim 1936 ile 1937 yıllarında Salahov’un Yaratuv adlı piyesi, Duel ile Mehebbet hem Ömét adlı hikâyeleri ve Postta adlı lirik şiir kitabı yayımlanmıştır (Rafikov, 1971: 90).
Kajibay’ın 31 Maya – Den Pamyati Jertv Politiçeskih Repressiy, Obojjennıy
Çernoy Kolımoy başlıklı yazısında belirttiğine göre, Salahov, yazarlık alanında
profesyonelliğinin gelişmesi için daha sağlam bilgilere ihtiyacı olduğuna inanmaktadır. O, edebiyatçılığın sadece doğal bir armağan değil, aynı zamanda üzerinde büyük bir çalışma gerektirdiğini düşünmektedir. Dolayısıyla Salahov, harf sırasıyla F. Emirhan, G. İbrahimov, G. Kamat, G. Tukay, H. Taktaş, M. Gafuri, Ş. Kemal gibi Tatar edebiyatının meşhur isimlerinin eserlerini dikkatlice inceler (Kajıbay, 2002).
1930’lu yılların ikinci yarısından itibaren Salahov, edebî alanda epeyce bir şöhrete ulaşmıştır. Fakat bu dönem Salahov’un hayatında bazı hususların olumsuz gitmeye başladığı bir dönemdir. Nitekim Salahov, 1937’de beklemediği bir anda Stalin’in baskısına maruz kalır. Yazar, Stalin yönetimi tarafından “milliyetçi örgüt üyesi olmak”, “halk düşmanı olmak” gibi suçlarlarla itham edilerek hapse atılır (Salahov, 1989: 65). Başta Sovyet Tatarstanı Yazuçıları olmak üzere, Sovyet döneminde yazılmış edebiyat tarihi ve benzeri eserlerde Salahov’un 1937–1956 yılları arasındaki devresi belirsizdir. Sovyet Tatarstanı Yazuçıları’nda Salahov için şöyle bir cümle kayıtlıdır:
“1938 yılından itibaren geçen uzun yıllar (1956’ya kadar) edebiyatın dışında yaşadı”
(Davutov ve Nurillina, 1986: 410). Yazarın neden bu kadar süre “edebiyatın dışında kaldığı”, SSCB’nin dağılması sonrasında ortaya çıkmıştır. 1989 yılından 1998 (Salahov’un ölüm yılı) yılına kadarki dönem içinde yazarın yazdığı bazı makale ve kitaplara bakıldığında, yazarın kendi dönemindeki Stalin devri şiddeti sonucu, sayısız yazar, şair, bilim ve fikir adamı gibi “temizlik hareketi”ne takıldığını görüyoruz. Salahov’u, aynı sona uğramış Tatar aydınlarından farklı kılan ise, hapishane ve sürgün yıllarından sonra vatanına sağ olarak dönebilmiş ve bunları yazma cesareti göstermiş olmasıdır.
Salahov’un tutuklanma nedeni, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Kırım’ın Yalta şehrinde tedavi görürken tutuklanan meşhur Tatar edebiyatçısı ve fikir adamı Galimcan İbrahimov ile yakından ilgilidir. Salahov’un tutuklanma nedeni, dokümental-tarihî romanı Kolıma Xikeyeleré’nde ifade ettiği gibi, Galimcan İbrahimov’un 50. yaş jübilesi için yazılmış mektuba imza atması ve bizzat bu mektubun ulaşmasında aracı olmasıdır. Yani Salahov, “halk düşmanı” olarak kabul edilen G. İbrahimov ile devrin Yazarlar Birliği Başkanı Kavi Necmi arasında habercilik yapmakla suçlanır.
Salahov, güzel başlayıp beklenmedik bir anda değişen hayatını anlattığı “Miném İsémséz Ulıma Xat” (Benim İsimsiz Oğluma Mektup) başlıklı bir şiirinde geçen aşağıdaki mısralarda hayatının ilerleyen dönemlerinde rahat edemediğini vurgular:
Benim hayatım güneş gibi parlak, Mayıs ayı gibi güzel başladı, Lakin…
Kara bulut bastı onun göğünü
Ayaklara bukağı vuruldu (Minhaceva, 1999: 18).
Yukarıdaki mısralarda görüldüğü gibi, şair, hapishane ve sürgün dönüşünde beklediği rahata ulaşamamıştır. Yazarın trajik bir hayatı vardır. Kolıma Xikeyeleré adlı eserinde anlattığına göre Salahov, on yıllık sürgün sonrasında babası ve üvey annesi ile yaşamaya başlar. Ancak üvey anne ile yaşanan geçimsizlikler üzerine Mahinur isimli dul bir kadınla evlenen yazar, Kızıl Yar köyünün kooperatif büfesinde satıcı olarak çalışmaya başlar. Bu dönem, biraz rahatlasa da onu gelecekte daha başka sıkıntılar bekler (Salahov, 1989: 223).
Kolıma Xikeyeleré adlı eserinden takip edebildiğimiz kadarıyla, Salahov
1938’de SSCB Yüksek Mahkemesi Askerî Kolokyumu tarafından Stalin karşıtı olmak suçundan yargılanarak suçlu bulunmuştur. Mahkeme 12 Mayıs 1938 tarihinde Salahov ile ilgili şu kararı vermiştir: “…Karşı devrimci, milliyetçi örgütün aktif üyesi olmuş. Örgüt, Sovyet hükûmetini yıkmak, Büyük Turan Devleti’ni kurmak için hazırlıklara başlamış. Hain maksatlarına erişmek için bu kötü milliyetçiler, parti liderlerini -başta yoldaş Stalin’i- ortadan kaldırma planı yapmış. Bu kötü niyetlerini hayata geçirme yolunda örgütün aktif üyesi Salahov
İbrahim Nizamoviç, genç yazarlar, öğrenciler arasında karşı devrimci propaganda yürütmüş…” (Salahov, 1989: 65). Sovyet mahkemesinin kararından anlaşıldığı kadarıyla, Salahov,
Stalinizm’e karşı Turancı, milliyetçi bir devlet kurmakla suçlanmıştır. Bu durum Salahov’un hayatını olumsuz yönde epeyce etkilemiştir.
Fakat Stalin’in ölümünden sonra 25 Nisan 1956 yılında aynı askerî mahkeme Salahov hakkında 1938’de verdiği kararı, yazarın bizzat başvurusu üzerine yeniden ele alır. İnceleme neticesinde yazar hakkında daha önce verilmiş hükmün yanlış olduğu kanaatine ulaşan mahkeme, yazarın kararın geri alınması yönündeki talebini haklı bularak davanın kapatılması yönünde karar verir. Böylece Salahov, 1956’dan itibaren en azından Komünist Rusya’nın takibatından kısmen kurtulmuştur.
Salahov, mahkemenin neticelenmesinden sonra gençliğinin geçtiği şehir olan Kazan’a gider. Kazan’da eski dostları olan Hesen Tufan ve Söbbuh Rafikov ile karşılaşır. Yazar hayatında son derece önemli kabul ettiği bu karşılaşmayı Sagınuv adlı hatıratında ayrıntılı bir şekilde anlatır (Minhaceva, 1999: 19–20).
1956’dan sonra Salahov, yazma faaliyetini hızlandırır. Nitekim şairin 1957’de,
Dala Dulkınnarı, 1961’de Kükçetav Cırları adlı şiir kitapları yayımlanır. 1971’de
hikâyelerini topladığı Tön Kızı adlı eseri neşredilir. Aynı yıl Mehebbet Kartayamı? adlı uzun hikâyesi çıkar (Arslanov, 1981: 178). Yazarın edebiyat çevrelerinde tanınmasını sağlayan önemli eserlerinden birisi, Kükçetav Dalalarında adlı romanıdır. Bu roman 1965 yılında basılır (Rafikov, 1971: 90). Hem okuyucular hem de eleştirmenler tarafından ilgiliyle karşılanan bu eser Salahov’un sadece Kazan Tatarları arasında değil, aynı zamanda Sovyet edebiyat çevrelerinde de tanınmasını sağlamıştır. Salahov’un şiir, hikâye ve roman türünde yayımladığı eserlerin yanı sıra, aynı yıllarda, çeşitli gazete ve dergilerde çok sayıda makale ve denemesi de yayımlanmıştır.
İ. Salahov, özgürlüğüne kavuştuktan sonraki eserlerinde genellikle kendi hayat hikâyesini anlatmıştır. İşte bu noktada onu büyük yazar olarak tanıtan eserleri; 1965’te yayımlanan Kükçetav Dalalarında, 1986 yılında basılan İmenner Tamır Ceygende2 ve 1989 yılında basılan Kolıma Xikeyeleré adlı romanlarıdır (Minhaceva, 1999: 20).
Çarlık devrini anlatan İmenner Tamır Ceygende adlı romanında yazar, “gayretli,
barışsever ve adil Tatar Kazaklarının Çarlık dönemindeki zor, çileli ve çınara denk hayatlarını kurtarma yollarını ararken, Bolşeviklerle karşılaşmaları sonucunda başlarına gelenleri” ortaya koyar. Kısaca bu roman, “çocuklar gibi safça ümit bağlanan Bolşevizm’in Kazakları felakete götüren çetin yolu hakkında” yazılmış bir eserdir
2
(Gıylecev, 1991: 169). Bügéngé Tatar Romanı başlıklı makalesinde Tatar romanını on dokuzuncu yüzyılın sonlarından itibaren değerlendiren ama özellikle son dönemlere yoğunlaşan Garif Ahunov, bu çerçevede İbrahim Salahov’un da iki romanını ele alır. Ahunov’un değerlendirdiği bu romanlar, İmenner Tamır Ceygende ve Taygak Kiçüv (Kolıma Xikeyeleré) romanlarıdır. Araştırmacı, Tatar edebiyatı içinde roman türünün gelişiminin son derece iyi olduğunu vurguladıktan sonra, tarihî roman türünün uzun süre ele alınmadığını belirtir. Bu noktada ilk tarihî roman türü olarak Salahov’un İmenner Tamır Ceygende romanı üzerinde durur (Ahunov, 1989: 181). Bu da bize Salahov’un bu romanının Tatar edebiyatı içerisindeki yerini açıkça göstermektedir.
1962 yılında SSCB Yazarlar Birliği’ne kabul edilmiş olan Salahov’un asıl şaheseri, dokümantal-tarihî roman olarak nitelenen Kolıma Xikeyeleré adlı eseridir. Bu roman, ilk olarak 1988 yılında Kazan Utları dergisinde “Taygak Kiçüv” adıyla tefrika halinde yayımlanmıştır3. Aynı eser, 1989 tarihinde Tataristan Kitap Neşriyatı tarafından kitap olarak basılır (Şirin, 2003: 166).
Tataristan Cumhuriyeti Abdullah Tukay Devlet Ödülü ve Kazakistan Cumhuriyeti’nin en yüksek nişanlarından “Parasad” nişanı ile ödüllendirilmiş olan Salahov, 7 Temmuz 1998 tarihinde doğum yeri Kazakistan’ın Kükçetav şehrinde vefat etmiştir.
Kızıl Yar köyünde yol kenarında Tatar yazar İbrahim Salahov için anıt mezar dikilmiştir. Mermer mezar taşına şairin aşağıdaki şiiri işlenmiştir:
Elinizi iki elimle sıkıyorum,
Doymaksızın gözlerinize bakıyorum. Benim şefkatli hislerimin akımı,
Kıyılarla durdurulamaz. (http://kokshetau.online.kz/sm/01/30/30–7–2.htm)
Gençlik döneminde toplumsal hayata aktif olarak katılmaya çalışan İbrahim Salahov, eserlerine de kendi devrinin ruhunu ve problemlerini yansıtmıştır. Ona göre bir yazar, ancak gördüklerini bildiklerini yazmalıdır. Okuyucuların gönlünü almak için hiçbir uydurmaya yer vermemelidir (Salahov, 1989: 11). Salahov, Mexebbet hem Ömét adlı hikâyesini yazarken hikâyenin bir bölümünde Japonların eline esir düşen kahramanın durumunu ifade edebilmek ve daha önce hiçbir fikrinin olmadığı hapishane
3
şartlarını yaşayabilmek için pazardan birkaç ufak tefek eşya çalarak hapishaneye girip o şartları görmeyi dahi düşünmüştür (Salahov, 1989: 11). Bununla birlikte onun ilk eserleri, Tatar edebiyatına bir yenilik getirmemiştir. Devrinde diğer çağdaşları gibi insanları kolhozlara katılmaya davet edip kulaklara (zengin köylüler) karşı mücadeleye teşvik eder. Edebiyat sahnesindeki ilk hacimli eseri olan Yaratuv adlı piyesi, Tatar edebî topluluğu tarafından beğenilir ve söz konusu eser, Tatar Devlet Tiyatro Akademisi’nde sahnelenir. Piyesin içeriği sıradandır. Yazar, Yaratuv’da otuzlu yıllar insanının iç dünyasını, ruhi hâletini, o devrin sosyal ve içtimai yüzünü göz önüne getirir (Minhaveca, 1999: 23–25).
Aynı yıllarda kaleme aldığı bir diğer eseri Duel’de Kızıl Ordu hayatını anlatmıştır. Hem Yaratuv hem de Duel adlı eserlerinde yazar, kahramanlarını her yönden örnek insanlar olarak gösterir. Bu kahramanlar, memleketleri için değil güçlerini, gerektiğinde kanlarının son damlasını, hayatlarını bu uğurda feda edeceklerdir. Yazar, bu dönemde hep geleceğe yönelik iyi duygular içerisindedir.
Yukarıda belirtildiği gibi Salahov, şiirle de ilgilenmiştir. Onun şiirlerinin yayımlandığı ilk kitap Postta adlı eseridir. Bu küçük şiir mecmuasında 11 şiir yer almaktadır. Şiirlerinde sosyal düzen, işçilerin hayatı, ihtilal ve köyleri kolektifleştirme gibi konular geniş yankı bulur. Salahov’un şiirlerinde işlediği bu konular, çağdaşları F. Kerim, H. Tufan, M. Celil gibi şairlerin şiirlerinde de görülür (Minhaceva, 1999: 27). Bütün bunlar şairin devrinin hâkim şiir anlayışından fazla bir sapma göstermediğini ortaya koymaktadır.
1937–1956 yılları arasında yazar hiçbir edebî faaliyette bulunamaz. Çünkü suçsuz yere on yıl özgürlükten ve beş yıl da vatandaşlık haklarından mahrum bırakılmıştır. Gençliğinin en güzel yılları hapishanelerde ve sürgünlerde geçmiştir. Ancak 1956 yılında aklandıktan sonra edebî çalışmalarına tekrar döner4. Bu yıllarda ilk olarak yoğun bir lirizm içeren şiirler yazar. Bu şiirler, 1957’de Dala Dulkınnarı5 adıyla yayımlanır.
4
Stalin döneminde uygulanan baskı politikları doğrultusunda suçsuz yere hapishanelerde ve sürgünlerde kalmış, bunun sonucu kimi ölmüş kimi hayatta kalmayı başarmış yazar, şair, sanatçı ve aydın kişilere, Stalin’in ölümünden (1953) sonra, mahkeme kararlarıyla itibarlarının iade edildiği görülmüştür. Zamanında asılsız suçlamalardan dolayı ceza vermiş mahkemeler, dosyaları yeniden ele alıp birer birer bu kişilerin suçsuz olduğu kararını vermişlerdir. Salahov da aynı şekilde Stalin’in ölümü ardından mehkemeye başvurup suçsuz olduğunu, boş yere yıllarca hapishane ve sürgünlerde kaldığını kanıtlayıp çalışmalarına dönmüştür.
5
Memleketi Kükçetav, Salahov için bitmez tükenmez bir ilham kaynağıdır. Memleket sevgisi ve memleketi ile gurur duyma, onun bu döneminde yazdığı şiirlerde en çok kullandığı temalardan birisidir. Şiirlerinde memleketinin güzelliklerini, Kazak bozkırının ihtişamını anlatır. “Kükçetav” adlı şiirinde, sihirli güzelliği ile batıp giden güneşin ışıklarında renkten renge giren Kükçetav şu mısralarla anlatılır:
Bir baksan, akik taşı olup yanar, Bir baksan, mermer taştır.
Güzel dağım, zenger Kükçetavım,
Geniş bozkırda inci kaştır (Minhaceva, 1999: 31).
Bir başka şiirinde, devrin politikaları doğrultusunda Kazak bozkırlarını tarım alanlarına dönüştürmek için yapılan büyük mücadeleyi takdir eden Salahov şöyle diyor:
Gece kaybolmuş burada, geri dönmez… Sessizlik kaçmış sanki ebediyen,
Yeni buğday, yeni zenginlik için
Kazakistan bugün yarışta (Salahov, 1957: 44).
Salahov, yukarıda belirtilen konular dışında, anne sevgisi, zaman, aşk ve tabiat gibi farklı temalarda da şiirler yazmıştır.
Yazar, 1970’li yıllarda Kazak ediplerinin eserlerini Tatar Türkçesine aktarmıştır. Bunlara ilâveten aynı yıllarda çocuk edebiyatı ürünleri olarak değerlendirebileceğimiz eserler de yazmıştır. Yaña Macaralar, Hur Bulmadık, Oyadan Çıkkanda, Aristokrat gibi yazıları, çocuklar içindir. Yazar, bu eserlerinde özellikle genç okuyucularına kendi tecrübelerinden hareketle hayatı öğretmeye çalışır. Eserlerinde Kazak örf ve âdetlerini, Kazakistan’a has tabiat manzaralarını göstererek çocukların estetik açıdan gelişmelerine katkıda bulunmak ister (Minhaveca, 1999: 37). Bu açıdan bakıldığında yazarın gerek romanlarını gerekse çocuklar için yazdıklarını otobiyografik nitelikli eserler olarak değerlendirmek mümkündür.
1970–1980’li yıllarda Salahov’un, nesir alanında yeni arayışlara girdiği görülür. Bu noktada Mehebbet Kartayamı? adlı uzun hikâyesine bakmak yeterlidir. Hikâye aşk teması üzerine kurulmuştur. Hikâyede Salahov, ilk aşkın, ilk sevginin hiçbir zaman solmadığına işaret etmiştir. Hikâyenin başkahramanı İlyas ile eserin yazarı Salahov arasındaki benzerlikler dikkati çekmektedir. Yazar, daha önce de ifade edildiği gibi,
hikâye kişileri ve hikâyede ele aldığı olayları gerçek hayattan, hatta bizzat kendi hayatından almıştır. Başka bir ifadeyle bu hikâyedeki kişi ve olaylar muhayyel değildir. Hikâyenin başkahramanı olan İlyas’ın başından geçen olaylarla Kolıma Xikeyeleré’ndeki Salahov’un yaşadıklarının örtüştüğü görülür. Bu hikâyede yazar, edebî açıdan biraz daha ustalaşmıştır.
1980’li yıllarda Salahov, Kükçetav taraflarında yaşayan Tatarların tarihi ile ilgilenmeye başlar. Eserlerinde, önce Kükçetav Tatarlarından söz ettikten sonra kendi dramatik tarihine geçer. Kolıma Xikeyeleré adlı eserinde kullanmadığı bazı malzemelerini ayrı ayrı yazılar halinde değerlendirir. Utsakal, Yörektegé Yaralar,
Namaz gibi yazılar hem belgeye dayanması açısından hem de edebiyat tarihi açısından
önemlidir.
Yazar, son zamanlarında hemşehrilerinin geçmişine eğilir, onlar hakkında malzeme toplar ve 1995 yılında Kükçetav Tatarları adlı çalışmasını bastırır. Bu eserde Tatar Kazaklarının tarihi, yaşama tarzları ve medeniyetlerine ait zengin bir içerik toplanmıştır (Minhaceva, 1999: 48).
İlk eserlerinden itibaren takip ettiğimiz Salahov, aslında Tatar edebiyatındaki gerçek yerini romanlarla bulmuştur. Romanlarından önceki yazdıkları, romanlarına bir ön hazırlık, tecrübe kazanma çalışmaları olarak değerlendirebilir.
Hapishane ve sürgün yılları, Salahov’a dünyanın acımasızlığını öğretmiştir. Bu tecrübeler aynı zamanda, onun hayatı ciddiye almasına ve olayları objektif bir şekilde değerlendirmesine zemin hazırlamıştır. Söz konusu karakter yapısı Salahov’da özgürlüğünü elde ettikten sonra daha da derinleşir.
Salahov’un hayatı ve eserlerinin Tatar edebiyatı tarihinde özel bir yeri vardır. Yazar eserlerinde şahsi biyografisinin derin izlerini yansıtması bakımından ilgi çekicidir. Onun hemen bütün eserlerinin temeli gördüklerine ve yaşadıklarına dayanır.
İbrahim Salahov’un romanlarında Tatar Türklerinin kaderi tasvir edilmiştir. Tatarların yirminci asırda yaşadıkları dram Salahov’un eserlerinde açıkça görülür. Yazar, Tatarların yaşantılarını realist bir tarzda anlatmıştır. Salahov’un sürekli ve zengin çalışma tarzı, ona Tatar edebiyatında özellikle de Tatar nesrinde ayrı bir yer kazandırmıştır (Minhaceva, 1999: 139).
İbrahim Salahov, özgürlüğünü elde ettikten sonra yazmaya başladıklarıyla Server Edhemova tarafından “uzun yıllar önü taşlarla tıkandıktan sonra, nihayet yolu açılıp hızla akmaya başlayan pınar”a benzetilmiştir (1967: 147).
Üstteki bölümde İbrahim Salahov’un hayatı, edebî kişiliği ve eserlerinden söz edilmiştir. Aşağıda ise Salahov’un incelememize esas aldığımız Kolıma Xikeyeleré ve
Kükçetav Dalalarında adlı romanları üzerinde daha ayrıntılı durulmuştur.
2. KOLIMA XİKEYELERÉ (KOLIMA HİKÂYELERİ)
Kolıma Xikeyeleré adlı roman, İbrahim Salahov’un sürgün yıllarını anlattığı
otobiyografik tarzda başarılı bir eseridir. Salahov, bu romanında Stalin döneminde hapis ve sürgün cezası ile geçen on beş yılın yansımalarını itibari (kurmaca) bir âlemde okuyucuya sunmuştur.
Stalin döneminin acımasız uygulamalarına maruz kalmış, ardından yaşadıklarını bütün dünyaya duyurma çabası içerisine girmiş olan Stanislaw J. Kowalski; “Ben, Kolıma’nın trajik geçmişinin bir parçası olan diğer pek çok isimsiz gibi tarihin tozlu raflarında kalan ve büyük Sovyet planının dipsiz uçurumunda kaybolup gitmesi beklenen milyonlarca köle işçiden biriyim. Ben, Stalin’in zalim terörüne, Kolıma altın madenlerinin acı dolu tutsaklığına, Magadan’da çetin işçi kampına ve Sibirya’nın ölümcül kutup iklimine maruz kalanlardan biriyim. Bu insanlık dışı Komünizm, Stalinizm ve insanlıktan uzaklaştıran köle işçilik döneminin hayatta kalmayı başaran talihlilerinden biri olarak, kendimi o, acı çekerek yok olanlar hakkında yazmaya ve bu olayların gerçeğini gelecek nesiller için korumaya mecbur hissettim. Hayatta kalmayı başaranlarımız, gelecek nesillerin bu suçları kendi insanlarına ne bir anlayış ne de bir şefkat besleyen zalim ve gözü dönmüş yöneticilerine karşı bir uyarı olarak akıllarında tutmalarını sağlamak zorundayız (Kowalski, http://www.aerobiologicalengineering.com/ wxk116 / sjk / kolyma10. htm)” diyerek kendisi gibi o döneme şahit olmuşları, bildiklerini, gördüklerini anlatmaya çağırır. İşte aynı duygular içerisinde, dönemin baskı politikalarına maruz kalmış olan Salahov, Kolıma Xikeyeleré adlı romanını 1957–1981 yılları arasında kaleme almıştır.
Kolıma Xikeyeleré’nde yazar, tecrübelerine dayanarak, Sovyet hapishanelerindeki feci durumu, okuyucularına çok canlı ve gerçekçi bir şekilde sunar. Salahov, romanında aydınlattığı meseleleri ilk olarak Kükçetav Dalalarında adlı
romanında ortaya koymaya başlar. Kükçetav Dalalarında bir nebze vermeye çalıştığı Stalin dönemi yansımaları, Kolıma Xikeyeleré’nde açıkça ortaya konur.
Tatar Edebiyatında Modern Hikâye ve Roman (XIX. yy. Sonları XX. yy. Başları)
adlı doktora tezinde on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde başlayan modern Tatar hikâye ve romanının, Tatar hayatını anlatmasının ötesinde Tatarca’nın bir edebî dile dönüşerek itibar kazanmasında ve Tatar milli kimliğini şekillendirmede önemli rol oynadığını belirten Ayşen Uslu, yirminci yüzyıl Tatar edebiyatında “hapishane” ve “mahkûm hayatı”nı yeni bir tema olarak karşımıza çıkaran eserlerin Yusuf Akçura’nın
Mahkûmluk Hatıraları (1906) ile Ayaz İshaki’nin Zindan6 (1907) adlı eserleri olduğunu ifade eder (2004: 239).
Salahov, 1957 yılında başlayıp 1981 yılında tamamladığı Kolıma Xikeyeleré adlı romanını, dönemin ürkütücü gerçeklerinden dolayı uzun yıllar bir kutu içerisinde bahçesinde gömülü bırakmıştır. Leyle Minhaceva’nın belirttiğine göre Salahov bu yıllarını; “Dibine yazdıklarımı gömünce, sanki elma ağacı acı elmalar vermeye başladı. İlkbaharda bütün bahçe çiçeklerle kaplandığında, elma ağacım bana, hasretten saçı
ağarmış biri gibi göründü” şeklinde ifade etmektedir (1999: 46).
İbrahim Salahov’un Kolıma Xikeyeleré’nde açık bir şekilde işlediği tema, Tatar edebiyatı için her ne kadar ilk olsa da, başka edebiyatlarda bu temanın yansıdığı eserler vardır. Buna örnek olarak, A. Soljenitsin’in SSCB’de milyonlarca insanın çok zor şartlar altında çalıştırıldığı Gulak’lardaki şartları anlattığı Gulag Takım Adaları7
adlı eseri verilebilir.
Tatar edebiyatında Kolıma Xikeyeleré’nden sonra aynı tema, A. Gıylecev’in
Yegéz bér Doga, G. Tavlin’in Afet, Kollık Sehifeleré gibi eserlerine yansımıştır. İbrahim
Salahov, Kolıma Xikeyeleré başlıklı eserini trajedi, kendi ifadesiyle “facia” olarak tarif eder. Bu ad, eserin içeriği ile de uygundur; çünkü ona bir halkın trajedisi yansımıştır.
Yukarıda belirttiğimiz gibi Kolıma Xikeyeleré ilk olarak Kazan Utları Dergisinde “Taygak Kiçüv” adı ile tefrika edilir. Ancak kitap halinde yayımlanırken yazar, romanın adını değiştirmek zorunda kalır. Çünkü Taygak Kiçüv adıyla Kazak yazar S. Seyfullin’in bir romanı bulunmaktaydı. Bu benzerliği gören yazar, romanın
6
Be eserin söz varlığı üzerine bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır; Gülsün, 2006. 7
Aleksandr Soljenitsin (1974), Gulag Takım Adaları (çev.: Selim Taygan), İstanbul, Nebioğlu Yayınevi. 1975 yılında aynı yayınevi ve aynı çeviren tarafından Gulag Takım Adaları’nın Devamı, İş, Ruh Yıkımı ve
ismini, kitap halinde basılmadan önce Kolıma Xikeyeleré olarak değiştirir (Minhaceva, 1999: 72).
Salahov, aslında bu romanını basımından uzun yıllar önce tamamlamıştır. Fakat şartlar uygun olmadığı için eserini bastırma imkânı bulamaz. Bu noktada ona eserini yabancı bir ülkede bastırması tavsiye edilmiş olsa da o, bu tavsiyeyi kabul etmez.
Kolıma Xikeyeleré’nin yayımlanması ile Stalin devrinde Tatar halkının zor
şartlar altında olduğu Tatar edebiyatında ilk defa delillerle ifade edilmiş oldu. Salahov’un romanı Tatar edebî topluluğu tarafından Stalin baskıları hakkında yazılmış başarılı bir eser olarak değerlendirilmiştir. Yayımlandıktan sonraki değerlendirmelere göz attığımızda: Eleştirmen F. Galimullin, Kolıma Xikeyeleré’ni günümüz Tatar edebiyatının gurur kaynağı olarak nitelendirir. Bir diğer eleştirmen E. Sehepov, Kolıma Xikeyeleré’nin realist ruhu ile Hesen Tufan’ın esir kampında yazdığı şiirlerin aynı şeyi ifade ettiğine işaret etmiştir (Minhaceva, 1999: 74). A. Gıylecev de, Salahov’un “facia”sının geniş okuyucu kitleleri tarafından çok hoş karşılandığını, bu eserin yazarın yüz akı olduğunu belirttikten sonra “Can Avaz”ı ismini verdiği romanın sunuş kısmında şöyle devam eder; “Romanda Stalin devrinin aşkı, havadisleri de, memleketimiz insanlarının derin faciası da var. Bu roman aynı kaderi paylaşan milyonlarca insan arasında mucize eseri sağ kalabilen İbrahim Salahov’un ‘can avazı’dır” der (1989: 5).
Kolıma Xikeyeleré 1991 yılında başına bir bölüm de fazladan eklenerek Rusça
basılmıştır. Eklenen ilk bölümde Rus okuyucusuna Kolıma Xikeyeleré’nin yazılış tarihi ve Tatar edebiyatının önemli temsilcileri vasıtasıyla bazı olaylar sunulur. Bu bölüm, eserin var olan ruhunu ve Stalin devrinin keskinliğini anlatmaya yardım eder (Minhaceva, 1999: 75).
Romanın şekline baktığımız zaman, Kolıma Xikeyeleré pek çok açıdan modern romanın bilinen özelliklerine uymamaktadır. Eser tam anlamıyla bir hikâye ya da bir hatıra olarak da değerlendirilememektedir. Salahov’un roman olarak nitelediği, buna bağlı olarak eser üzerinde inceleme yapan araştırmacıların da bir roman olarak kabul ettiği Kolıma Xikeyeleré esasında peş peşe sıralanmış bölümlerden oluşmaktadır. Bu bölümleri ayrı birer uzun hikâye olarak adlandırmak mümkündür. Fakat eserdeki bölümlerin tamamen birbirinden bağımsız hikâyeler olduğunu söylemek de doğru değildir. Salahov, anlaşıldığı kadarıyla eserinin şeklinden çok içeriğiyle ilgilenmiştir. Onun için önemli olan eserin şekli, türü değil anlatılmak istenenlerin doğru ve etkili bir
şekilde ifade edilebilmesidir. Gerçekten de romanın yazıldığı dönemin şartları göz önüne getirildiği zaman ne kadar büyük bir başarı olduğu ortadadır. On yıllık bir zaman zarfında, başından geçenleri bir an önce okuyucuya ulaştırması gerekmiştir. Çünkü her an Salahov’un yeniden tutuklanma ihtimali söz konusuydu.
Romanın Tatar Türkleri için ne derece büyük öneme sahip olduğunu belirten Ayaz Gıylecev de romanın şekil özelliğine değinip; “Eser, şekli ile de, içeriği ile de bizim bugüne kadar bildiğimiz edebî kalıplara sığmıyor, bu romanı değerlendirebilmek için ona has bir değer, yeni ölçü gerekiyor…” (1989: 5) diyerek Kolıma Xikeyeleré’nin hem şekil hem de içerik açısından Tatar edebiyatı için bir yenilik, bir zenginlik olduğunu ifade etmiştir.
Tatar edebiyatında Kolıma Xikeyeleré ile ilgili yapılmış değerlendirmelerde romanın şekli ile ilgili çok farklı görüşlerle karşılaşılmaktadır. Kolıma Xikeyeleré’ni “Belgeye dayanan (dokümantal) uzun hikâye”, “Uzun hikâye-hatıra” şeklinde değerlendirenler olmuştur. Bunun yanında “roman” olarak niteleyenler de vardır. Yazarın kendisi de eserini “roman” olarak kabul etmiştir.
Romanın ilk sayfasında “Facia-kronik” (tarihî trajedi) olarak tanıtılan bu eser aslında türlü şekil unsurlarının bir araya gelmesinden ibarettir. Tartışmasız bu bir hatırat eseridir. Çünkü içerik, stil, konu, kompozisyon bunu doğrulamaktadır. Bu açıdan eser, geleneksel romandan ayrılmaktadır.
Kolıma Xikeyeleré belgeye dayanan bir eser olarak da önemlidir. Çünkü eserde,
G. İbrahimov, G. Nigmeti, H. Tufan, K. Tinçurin, S. Rafikov, Ş. Usmanov ve Tatar Tiyatrosu sanatçısı M. Mutin gibi pek çok bilinen Tatar yazar, şair, fikir adamı hakkında değerli bilgiler bulunmaktadır ki, bu da eseri dokümantal eser sınıfına sokmaktadır. Yazar, eserinde kendi hayatını çizmenin yanında, başka pek çok kişinin yaşantısını ve içtimai hayatını da geniş planda gösterir.
İbrahim Salahov hakkında 1998 yılında “İbrahim Salahov İcatı (Töp
problematikası hem anın sengatçi işlenişi)” adlı doktora tezi hazırlayıp 1999 yılında
Kazan’da yayımlayan Leyle Minhaceva, yukarıda özetlediğimiz romanın şekli ile ilgili olarak düşüncelerini sıraladıktan sonra eseri; “kronikal-dokümantal otobiyografik
Kolıma Xikeyeleré’nde sosyalizm fikirlerinin bozulması, Stalin ve onun
yandaşlarının ortaya koyduğu sistemin Sovyet halkını köle derecesine indirmeye çalışması, yazarın kötü kaderi aracılığıyla ortaya konuyor.
Romanda, İbrahim Salahov, suçlu olmadığı halde F. Almakayev’in yalan ifadeleri üzerine 58. madde ile tutuklanır ve on yıl ağır hapis, beş yıl da hak mahrumiyeti ile cezalandırılır. Salahov, cezayı aldıktan sonra romandaki olayları anlatmaya başlar. Kazan’dan sonra Bögilme, Sverdlovsk, Çilebi ve Tömen hapishanelerine nakledilir. 1938–1940 yılları arasında, Dostoyevski’in Ölü Bir Evden
Hatıralar8 adlı eserinde tasvir ettiği, kendisinin de yıllarca unutamadığı İrtiş Nehri boyundaki Tubıl hapishanesinde kalır. Linkoln Maden Ocağı’nda çalışır. Maden kuyusunda delik açarken, galerinin çökmesi sonucu taş ve toprak yığını altında kalıp ayağından olur. Bu olaydan sonra uzunca bir süre sakatlar bölümünde çalıştırılır.
Kolıma Xikeyeleré’nde Stalin’in uyguladığı acımasız entelektüel katliamının
izleri de görülür. Stalin’in baskıları öncelikle halk arasındaki entelektüelleri hedef alır. Bunlar arasında sanatçılar, şairler, yazarlar ve bilim adamları gibi toplumun önde gelen insanları vardır. Bunlardan biri meşhur Tatar yazar ve fikir adamı Galimcan İbrahimov’dur. G. İbrahimov’un Salahov’un edebî zevki üzerinde büyük etkisi vardır.
Salahov’un tutuklanma nedeni olarak öne sürülen Galimcan İbrahimov’a götürdüğü mektuba imza atan Kızıl Tatarstan gazetesi genç yazar ve şairleri G. Möhemmetşin, K. Şeyhetdinov, L. Gıylmi, S. Rafikov da 1937 yılında tutuklanırlar.
Hapiste Almakayev soyadlı biri, Salahov’un da aralarında bulunduğu on üç kişi hakkında iftira atarak “karşı devrim örgütü kuruyorlar” der. Bunların on ikisi öldürülür. Sadece bahtı sayesinde İbrahim Salahov kurtulur.
Kolıma Xikeyeleré’nde bir taraftan Stalin’in uygulamaları doğrultusunda
katledilen hayatlar tasvir edilirken diğer taraftan, soruşturmacı Bikçenteyév gibi, sistemin çalışanları da işlenmiştir.
Romanda, tutukluların hapishane ve esir kamplarındaki yaşayışını tasvirine büyük yer ayrılmıştır. Hapishane işleri, kamplar, buralardaki muhafızlar büyük bir titizlikle anlatılmıştır. Tutuklulara fiziki baskı yanında psikolojik baskının da yapıldığı görülür.
8
Fyodor Mihailoviç Dostoyevski (2006), Ölü Bir Evden Hatıralar (çev.: Ergin Altay), İstanbul: İletişim Yayınları.
Salahov, eserinde kamp idaresi çalışanlarının gerçek yüzünü ortaya çıkarır. Otoritenin temsilcileri tutukluların çalışmalarından şahsi çıkarları için faydalanırlar. Hastane başhekimi Georgiy Stoyanov ve ayakkabı ustası V. Maslov kampta kişilerin şahsi isteklerini yerine getirmediklerinden işlerinin başından alınıp daha ağır şartlarda başka işlerde çalıştırılırlar. Stoyanov’un suçu, kamp yöneticilerine istedikleri anda hastane için gönderilen alkolden vermemek, Maslov’un suçu ise rütbelilerin “acele ayakkabı” isteklerini zamanında tamamlayamamak ve bunun sonucu kamp düzenini bozmaktır.
Salahov’a göre, yaşanan bu faciaların bir tek suçlusu yoktur. O, anlattığı olaylar vasıtasıyla suçu bütün sistemde, totaliter sistemi ortaya çıkaran, onu yetiştiren kişilerde bulur.
Kolıma Xikeyeleré’nin ana düşüncesi Stalin baskısına maruz kalmış halkın ağır
kaderini ortaya koymaktır. Salahov, romanıyla o dönemde yaşananları açık açık anlatıp, bunları belgelere dayandırmıştır. Bu roman aracılığıyla okuyucu, Stalin dönemi zulüm politikalarının yansımalarını, bunların bir halkın kaderi üzerinde ne derece etkili olduğunu ilk ağızdan öğrenme fırsatı bulmuştur.
Yukarıda sayılan özellikleri dolayısıyla bu eser, Tatar okurları9 ve eleştirmenleri tarafından çok olumlu karşılanmış ve her zaman için Tatar edebiyatı tarihinde özel bir yere sahip olmuştur.
3. KÜKÇETAV DALALARINDA (KÜKÇETAV BOZKIRLARINDA)
İbrahim Salahov’un özgürlüğünü elde ettikten sonraki ilk eseri, Kükçetav
Dalalarında adlı romanıdır. Tutukluluk yıllarında daha dikkatli olmayı öğrenen yazarın
bu romanında iki farklı tabakadan söz edilebilir. Birincisi, devrin ideolojisinin doğruluğunu göstermeyi dileyerek, o dönemde resmî olarak işlenen otlak yerleri refaha kavuşturma propagandasını aydınlatmaya çalışmasıdır ki bu, eserin ilk görünen tabakasıdır. İkincisi, resmî ideolojiye görünüşte bağlı görünerek kendi şahsi hayatı
9
Okuyucu mektuplarını “Ukuvçı Süzé” başlığı altında yayımlayan Kazan Utları dergisi, 1989 yılının sekizinci sayısında Salahov’un bu romanı ile ilgili Mendeleyevsk, Perm, Fergana şehirlerinden gelen üç okuyucu mektubuna yer vermiştir (“Ukuvçı Süzé”, Kazan Utları, 1989, S 8, s. 175–176). Okuyucular, mektuplarında “Taygak Kiçüv” (Kolıma Xikeyeleré romanı, Kazan Utları dergisinde tefrika halinde yayımlandığında ismi bu şekildeydi) romanı vesilesiyle Salahov’u tebrik edip, bu romanın yazıldığı dönemle ilgili pek çok şeyi öğrenmekten duydukları memnuniyeti ifade etmişlerdir.
vesilesiyle Sovyet sisteminin adaletsiz taraflarını da göstererek eser içerisine işlenmiş tabakadır. Bu tabakayı romanda Salahov’un şahsında Seét Battalov temsil etmektedir. Elbette, yazar için bu ikinci tabaka, Stalin’in baskı politikaları sonucu gelişen tabaka, daha önemlidir (Minhaceva, 1999: 54).
Kükçetav Dalalarında adlı romanında esas düşünce Stalin dönemi yaşananlarını
ortaya koymak olsa da Salahov, bunu tam olarak açmayıp biraz söz eder. Bu düşünce, eserde önde görülen otlak yerleri refaha kavuşturma düşüncesinin altında bırakılmıştır.
Romanın ikinci tabakasının ana kahramanı Seét Battalov, yazarın kendisini temsil etmektedir. Yazar, Battalov üzerinden yaşamış olduğu adaletsizlikleri, zorlukları birinci tabaka olan otlak yerleri refaha kavuşturmanın gölgesinde azar azar aydınlatarak okuyucuya ulaştırmaktadır.
1960’lı yıllarda Tatar nesrine yansımaya başlayan totaliter rejimin adaletsiz taraflarını gösterme eğilimine, İbrahim Salahov’un Kükçetav Dalalarında adlı romanı da eklenmiştir.
Kükçetav Dalalarında adlı romana yazar, yaklaşık yüz yıl önce Kazak
bozkırında meydana gelmiş facialı halleri, güzelliği ile şöhret kazanmış Kükçetav yaylalarındaki kuraklığı tasvir ederek giriş yapar. Yani roman bir felaket tablosu ile başlar; güneşin ışıkları altında yanıp kavrulmuş canlılar, kurumuş göller, yanmış otlaklar, hemen ardından bütün bozkırı kaplayan kalın buz katmanları, yaylalardaki leşler, mezarlar vb.
Harabe haline gelmiş olan bozkırdan Karavıl soyunun insanları açlıktan dayanma güçlerini kaybederek, belirsiz bir yöne doğru göç etmek zorunda kalırlar.
Ustaca çizilen felaket tablosunun ardından roman 1950’li yıllara geçer. Bu yıllar, terk edilmiş, kuruyarak harabe haline gelmiş Kükçetav bozkırında Alka Göl sovhozunun kurulmaya başladığı yıllardır.
Romanda otlak yerleri mamur hale getirmeye çalışan insanların sovhoz oluşturma çabalarının iyi ve kötü tarafları, Alka Göl sovhozu müdürü Toyak Börkétbayev tipine bağlı olarak anlatılmaktadır. Minhaceva, Tatar edebiyatı için romandaki temanın yeni bir konu olmasına rağmen anlatılan çalışma fedakârlığının yeni sayılamayacağına işaret eder (1999: 62).
Çocuk yaşta ebeveynini (Asılkul, Börkétbay) kaybeden, bir süre dedesinin (Taşçan eke) yanında kalan, ardından çocuk yurdunda büyüyen Toyak, memleketi
Kükçetav taraflarına, dedesi Taşçan Ekenin vasiyeti üzerine, hayatının ilerleyen yıllarında geri döner. Ölümünden hemen birkaç gün önce dedesi ona; “- Yavrum, sen
şimdi taysın. Gelecekte bir gün, gurbette koşturmaktan sıkılırsın, kendi memleketini özlersin.
Kurbağa, gölünde padişah; balık, suyunda padişah; yiğit, memleketinde padişahtır. Dünyayı gez, ancak lütfen ata evini terk etme. Karavıl soyu bu toprağı zorluktan, açlıktan terk etti. Sen er yiğit olursan, şu yaylayı kendine memleket kıl. Memleketinden gücünü esirgeme…(Salahov, 1965: 56)” diyerek Toyak’ın yıllar sonra yeniden Kükçetav taraflarına gelmesinde etkili olmuştur.
Salahov, zor şartlarda ürün elde etmeyi, kahramanı Börkétbayev’in çalışkanlığına bağlamakta, onu iyi ve güçlü göstermektedir. Ancak bununla birlikte yine de kahramanın karakter özellikleri inandırıcıdır. Salahov, kahramanını çeşitli yönlerden açıklamaya çalışır ancak onu idealize etmek istemez, hataları da bulunan bir insan olarak göstermek ister. Romanın diğer kahramanları da sıradan kişilerdir. Her karakterin kendisine has özellikleri vardır ve birbirlerini tekrarlamazlar. Yeri geldiğinde farklı milletlere mensup kişiler de eserin kompozisyonuna katılır. Salahov, değişik milletlere mensup bu kişiler arasında da doğal bir bağ kurmayı başarmıştır.
Kükçetav Dalalarında romanı, Kazakistan’ın ekilmeyen alanlarını ekmek için
yapılan mücadeleyi yansıtan hacimli bir roman olarak değerlendirilir. Mesela, Rafikov, “Ürlerge Kıyuv Atlıy” adlı makalesinde; “İbrahim Salahov’u yazar olarak tanıtan eser, otlak yerleri yükseltenlerin girift karakterlerini açan “Kükçetav Dalalarında” romanı oldu. Bu eser geniş resim tablosunda yazılıp, olayların ustaca örülmesi, güzel dili, oldukça ilgi çekici konusu ile farklılaşmaktadır. Eseri edebî tenkit de asık suratla karşılamadı. “Kükçetav Dalalarında” romanının başarılı eser olduğuna Tataristan yazarlarının VII. toplantısında da işaret edildi.”
diyerek Kükçetav Dalalarında adlı romanın toplum tarafından beğeniyle karşılandığını ifade etmektedir (1971: 90). Romanın esasını oluşturan yüzeysel görüntüsü, toplum tarafından hoş karşılanmıştır. Ancak yazarın esas olarak vermeye çalıştığı noktalar eserin ikinci tabakasında Seét Battalov, Gayşe ve Zöbercet’in kaderinde gizlidir.
Romanın başkahramanı Seét Battalov’dur. Seét Battalov’un hayatı ile romanın yazarı olan Salahov’un hayatı arasında büyük benzerlikler vardır. Hatta romandaki Seét Battalov karakteri, bütün yönleriyle yazarın prototipidir. Buna bağlı olarak Seét Battalov’un hayatı, aynı zamanda Stalin baskısı altında ezilen, bazen sürgüne gönderilen Sovyet dönemi entelektüel camiasının hayatının bir yansımasıdır.
Seét Battalov, yeni oluşturulmaya başlanan Alka Göl sovhozuna Nikolay Nikolayeviç’in yerine parti örgütü başkanı olarak gelir. Battalov’un Alka Göl müdürü Toyak üzerindeki ilk intibası hiç de olumlu olmaz. Ancak daha ilk günden Seét, kendisini ispat ederek verilen görevi en iyi şekilde yerine getirir.
Seét, Alka Göl sovhozuna fırtınalı bir günün gecesinde gelir. Uzun yıllar “halk düşmanı” damgası ile hapishanede kaldıktan sonra rahat bir hayat yaşamaya başlayan Seét, devrin yeni hayat düzenleyicileri arasında olma isteği ile heyecanlanıp yeni yerlere koşturur. Bu dönemde Sovyet Rusyasında kolektif çiftlikler oluşturulmaktadır. Ancak Seét’i hiç de tahmin etmediği sürprizler beklemektedir. On sekiz yıl önce hamile iken ayrılmak zorunda kaldığı eşi Gayşe, şimdi Alka Göl sovhozu müdürünün eşidir. Gayşe, Seét’in dönmesinden ümidini keserek yeniden evlenmiştir. Kızı Zeytüne’nin “halk düşmanının kızı” damgasını yemesinden korkup onu herkesten gizlemiştir. Bu noktada anlatıcı, okuyucuyu kahramanının girift geçmişi ile tanıştırır.
Üvey anne elinde büyüyen Seét, eğitimini Kazan’da tamamlamıştır. Askerlik hizmetini tamamladıktan sonra tekrar enstitüye gelmiş ve bu yıllarda Gayşe ile evlenmiştir. İlk çocukları doğacağı sırada “halk düşmanı” iftirasıyla suçsuz yere tutuklanmış ve bu olayın üzerinden on sekiz yıl geçmiştir.
Cezasını tamamladıktan sonra, bir süre marangozluk yapan Seét, bu sırada açılan muhasebeci kursuna gitmiş ve muhasebeci olarak çalışmaya başlamıştır. Eşi Gayşe’nin izini on sekiz yılın ardından bulamamış olan Seét de bu dönemde Zöbercet ile tanışmış ve evlenmişlerdir.
On sekiz yıl sonra karşılaşan Seét ile Gayşe arasında yaşananlar, romanda ustalıkla anlatılır. Bu olayda parçalanmış bir ailenin dramı vardır. Salahov, bu noktada sormak istediklerini altmışlı yıllar şartlarında Seét’in ağzıyla sorar; “- Kim suçlu? – Seét sorusunu bir daha tekrarladı. – Gerekmez. Ağlama, Gayşe. Ben on sekiz yıl boyunca bu soruya cevap aradım. Binlerce, on binlerce tutuklu bu soruyu tekrarladılar. Biz kesinlikle “ona” atamıza inanmış gibi inandık. Sovyet halkının bütün kahramanlıklarını, galibiyetlerini “ona” bağışladık. Sadece bu da değil, kendi saflığımız ile “onu” yükseltip, “ona” tapınmaya başladık. Ama “o”, şahsi şöhretini insanların vicdanından üstün görüp, en merhametsiz şekilde çiğneyerek geçti. İşte biz kimin kurbanı olduk, Gayşe sevdiğim!” (1965: 134).
Kükçetav Dalalarında adlı romanın sonunda sovhoz müdürü Toyak, kendisine
gelen isimsiz bir mektupla Seét ile eşi Gayşe arasındaki yıllar öncesine dayanan bağlantıyı öğrenir. Büyük tartışmaların ardından tarafların bir araya gelip görüşmeleri
