Çerkes dünyasının Ç'eraşe Tembot'un «Tek Atlı» romanındaki görünümü

T.C.

DÜZCE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

KAFKAS DİLLERİ VE KÜLTÜRLERİ ANABİLİM DALI ÇERKEZ DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI

ÇERKES DÜNYASININ Ç’ERAŞE TEMBOT’UN «TEK ATLI» ROMANINDAKİ GÖRÜNÜMÜ

АДЫГЭМ ИДУНАЙ К1ЭРЭЩЭ ТЕМБОТ ИРОМАНЭУ «ШЫУ ЗАКЪУ» КЪЫЗЭРИГЪЭЛЪАГЪОРЭР

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ayşe TUFAN

T.C.

DÜZCE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇERKEZ DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

ÇERKES DÜNYASININ Ç’ERAŞE TEMBOT’UN «TEK ATLI» ROMANINDAKİ GÖRÜNÜMÜ

АДЫГЭМ ИДУНАЙ К1ЭРЭЩЭ ТЕМБОТ ИРОМАНЭУ «ШЫУ ЗАКЪУ»КЪЫЗЭРИГЪЭЛЪАГЪОРЭР

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ayşe TUFAN ( 34075244144 )

Danışman: Prof. Dr. Mira KHACHEMIZOVA Düzce

ii ÖNSÖZ

Bu çalışmada Çerkez yazar Ç’eraşe Tembot’un “Tek Atlı” romanında görülen Çerkes kültürüne ait öğeler tespit edilmiştir. Tespit edilen öğeler tek tek gruplandırıl- mıştır. Aynı zamanda Türkçeye de çevrilmiş olan romanın Türkçe çevirisi de dil ve anlatım açısından incelenmiştir. Türkçe çeviride eksik ve hatalı çevirilerin olduğu belirlenmiştir. Türkçe çevirisinin incelenmesinde atasözlerinin bir kısmının kelime kelime, bir kısmının Türkçede karşılığı olan atasözleri ile diğer bir kısmının ise hatalı çevrildiği gözlemlenmiş ve bu gözlem sonuçları gruplandırılarak ele alınmıştır.

Bu çalışmada hiçbir desteğini esirgemeyerek bana yardımcı olan hocam Prof. Dr.Mira KHACHEMIZOVA, bölüm başkanımız Dr. Öğr. Ü. Fehmi Altın, jüride görev alan Doç. Dr. Fethi Güngör’ e teşekkür ederim.

Ayşe TUFAN DÜZCE 2019

iii GENİŞ ÖZET

Bu çalışmada Ç’eraşe Tembot’un Tek Atlı romanında geçen Çerkes kültürel öğeleri belirlenmekte ve romanın Çerkesçesi ile Türkçe çevirisi karşılaştırılmaktadır. Ayrıca kitapta geçen atasözleri belirlenerek Türkçe çevirisi ile karşılaştırılmaktadır.

Kitapta geçen kültürel öğeler; Çerkeslerin yaşadığı coğrafya, Çerkes atlısı, Çerkes kıyafetleri, konuk evi (haç’eş), konuk evinin kuralları, Çerkeslerdeki sosyal sınıflar, düğün ve düğünde yapılan eğlenceler (danslar, oyunlar, yarışmalar vs.) ile düğünü organize eden, düğüne katılanları eğlendiren aynı zamanda düğünün düzenini sağlayan kişi ( Ceguak’o ) olarak gruplandırılmaktadır.

Yazar, kitabını iki farklı Çerkes bölgesini karşılaştırarak ilerletmektedir. Bu bölgeler Abzah bölgesi ve Ç’emguy bölgesidir. Ç’emguy bölgesi sosyal sınıflar arasındaki çelişkilerin oldukça çetin yaşandığı bir bölgedir. Yazar, bu bölgedeki pşı (feodal bey) ve worklerin (soylu sınıf) fekotl (özgür köylüler) ve wune’utler (köleler) üzerindeki baskılarını Abzah bölgesiyle karşılaştırarak anlatmaktadır.

Yazar, karşılaştırmaya coğrafi görünümden başlamaktadır. Abzah bölgesinin dağlık, Ç’emguy bölgesinin ise Abzah bölgesine göre daha düz olduğunu belirtmektedir. Köy yerleşimlerinin Ç’emguy bölgesinde pşı-worklerin baskın yapacakları korkusundan daha iç içe olduğunu; Abzah bölgesinde ise daha ferah ve dağınık olduğunu belirtmektedir.

Yazar, eski dönemlerde Çerkeslerin uzun yola gitmek için yaptığı hazırlıkları anlatırken Çerkes atçılığı ve Çerkes atlısı hakkında bilgi vermektedir. Uzun yolculuklara çıkan atlının önüne çıkabilecek engellerle baş edebilmek için yanında neler götürdüğünü, hava koşullarına göre yanına aldığı malzemeleri anlatmaktadır. Yazar bu bilgileri verirken yine sınıflar arasındaki farklılıklara dikkat çekmektedir.

Kitapta eski dönem Çerkes kıyafetleri kadın ve erkek kıyafeti olarak ayrı ayrı anlatılmaktadır. Yazar, erkek kıyafetinin doğaya uyumlu renklerde ve savaşlarda kolaylık sağlayacak tasarımda olduğunu anlatmaktadır. Erkek kıyafetlerinde süsten özellikle kaçınıldığını belirtmektedir. Kıyafet konusunda da sınıflar arası farklardan

iv

bahsedilmekte; özellikle kırmızı çizmenin sadece workler tarafından giyilebildiği belirtilmektedir.

Yazar, Çerkeslerin, kadın kıyafetinin güzel olmasına özellikle önem verdiklerine vurgu yapmaktadır. Yazara göre, erkek kıyafeti ne kadar sade ve erkeğin doğasına uygunsa kadın kıyafeti de o kadar zevkle süslenmiş ve güzeldir. Yazara göre work kızları ziyadesiyle gösterişçi, sırf zenginliğini göstermek için takıp takıştıran zevksizlerdir. Yazar tarafından bu bölümde de sınıflar arası farklar belirtilmektedir.

Haç’eş (konuk evi), sıradan bir konuk evi ya da sadece misafir ağırlanan bir bölüm değil, insanların bir araya geldiği, sosyalleştiği, eğlendiği, derdini anlattığı, sorunlara çözümler bulduğu bir yer olarak belirtilmektedir. Ekonomik duruma ve sosyal statüye göre farklılık gösterse de her evin haç’eşi bulunmaktadır. Kitapta sevilen ve sayılan insanların haç’eşinde misafirin hiç eksik olmadığından bahsedilmektedir.

Sosyal sınıflar arasındaki farklılıklara yoğun olarak değinilmekte ve özellikle pşı ve worklerin diğer sosyal sınıflara karşı gösterdikleri zalimane davranışlar eleştirilmektedir. Tüm bunlar romanın başkahramanı Yerstemin’in gözünden okuyucuya aktarılmaktadır.

Eski Çerkeslerde pşı, work, fekotl ve wune’ut olarak adlandırılan dört sınıftan bahsedilmektedir. Workler pşılara bağlı olan soylu sınıftır. Romanda workler, kendi halkı da dahil olmak üzere insanlara her türlü kötülüğü (ev basma, köy talan etme, insanları kaçırıp köle olarak satma vs.) yapabilecek bir sınıf olarak anlatılmaktadır.

Romanda anlatılan dönemde, Rusya’da köle ticareti yasaklanmış olsa da Çerkeslerde ve Osmanlı’da devam etmektedir. Kafkasya’dan kaçırılan kölelerin Kırım üzerinden Osmanlı’ya getirildiğinden bahsedilmektedir. Ayrıca kölelerin nasıl ve nerede satıldığına ilişkin bilgiler de verilmektedir. Kitapta kadın kahraman Suand’ın workler tarafından kaçırılıp köle olarak satıldığı ve Yerstem’in onu kurtarmak için peşinden gittiği bölümlerde kölelik konusunda bilgiler verilmektedir.

Kitapta Çerkeslerde düğün kavramından bahsedilmektedir. Çerkeslerde düğünün sadece iki insanın hayatını birleştirdiği için yapılan basit bir eğlence olmadığı

v

anlatılmaktadır. Düğünün düzeni, düğün sahibinin tutumu, ceguak’o, teşerıp vs. gibi konularda da bilgiler verilmektedir.

Özellikle ceguak’o Çerkes kültüründe geniş yer bulan bir kavramdır. Ceguak’o düğünün düzenini sağlamakta, oyuna çıkma sırasını düzenlemekte, şakalarıyla düğüne katılanları eğlendirmekte ve yanlış yapan olursa work bile olsa yaptığı yanlışı şaka yollu olarak kendisine hatırlatmaktadır. Ceguak’o düğüne katılan kişilerin saygınlığını kadın-erkek, work-fekolt ayırt etmeksizin korumaktadır. Ceguak’o bir bakıma hiciv ustasıdır. Düğüne katılan herkes onun diline düşmemek ve insanların içinde küçük düşmemek için toplum içinde davranışlarına dikkat etmektedir.

Kitapta Çerkeslerin toplum içindeki davranışlarına çok dikkat etmesinden ve adının kötü anılmamasına özen gösterdiğinden bahsedilmektedir. Çerkesler insanların kendisi hakkında kötü konuşmalarından çekinmektedir. Bu, bütün Çerkesler (kadın-erkek, work-fekolt) için geçerli bir kuraldır. Bir düğün ortamında bunu sağlayacak kişi ceguak’o olduğu için düğüne katılan herkes ceguak’onun yönergelerine uymak zorundadır. Roman bu kültürel öğe hakkında detaylı anlatımlar sunmaktadır.

Düğünlerle ilgili diğer bir bilgi de düğüne katılan gençler arasında yapılan yarışmalardır. Bu yarışmalarda genç erkekler nişancılıklarını, hız ve güçlerini, silah kullanmadaki maharetlerini gösterme fırsatı bulmaktadırlar. Romanda geçen yarışmalar; ok ve tüfekle hedefi vurabilmek, kılıç oyunları, atlı veya yaya olarak yapılan koyun derisini kapma...

Bu çalışmada romanın Türkçesi çevirinin niteliği bakımından incelenmiştir. Çeviri dil, anlam, edebiyat ve atasözlerinin çevrilmesi bakımından ele alınmıştır. Çeviri bakımından ele alındığında;

Yanlış ve eksik çevirilerin olduğu bölümler tek tek belirlenmiş, bütün bir paragraf ya da anlamı ve anlatımı tamamen bozan bölümler ele alınmıştır.

Romanın Türkçe çevirisinde genel olarak Çerkesçe kitaptaki edebi anlatıma rastlanılmamaktadır. Çerkesçedeki anlatımla Türkçe çevirisi karşılaştırıldığında Türkçe çevirinin yavan ve kuru bir anlatıma sahip olduğu değerlendirilmektedir.

vi

Bazı cümlelerin anlamı Çerkesçe kitaptaki anlamından farklı olarak çevrilmiştir. Bununla ilgili çok sayıda örnek aşağıda yer almaktadır:

Kelime-kelime çeviri yapılan cümlelerde Türkçe anlamına uygun kelimeler tercih edilmemiştir. Örneğin; ‘çan’ kelimesi Çerkesçede hem keskin hem çalışkan hem de atik-çevik anlamına gelmektedir. Bir atın anlatıldığı bölümde kullanılan bu kelime Türkçede daha çok insan için kullanılan bir sıfat olan ‘çalışkan’ kelimesiyle çevrilmiştir.

Cümlelerin eksik çevrilmesinden kaynaklanan anlam farklılıkları mevcuttur. Batım’ın atı için söylediği “Kendisi diğer atlardan farklı olduğu için adı da farklı olsun istedim.” cümlesi “Atımın adını diğerlerinin atlarının adına benzemesin, diye koydum.” şeklinde çevrilmiştir.

Romanın tamamı ele alındığında anlamı ve bütünlüğü bozmayacağı düşünülen paragraflar çevrilmemiştir. Daha çok tasvirlerden oluşan bu bölümler anlatım olarak eksiklik oluşmasına neden olmaktadır.

Çerkes kültürünün anlatıldığı bölümler Türkçeye tam ve doğru bir biçimde çevrilmemiştir. Çerkesçe kitapta bunlar anlatım zenginliği oluşturmuş, okuyucuya zevkli bir okuma sağlamıştır. Türkçe çevirisi ise bu bakımdan yavan kalmıştır. ‘Ceguak’o’ kelimesi gibi sadece Çerkes kültürüne ait kelimeler anlamı sayfanın altına dipnot şeklinde yazılarak aynen kullanılmalıdır. Pşı, work, teşerıp vb. kelimeler bu şekilde çevrilmiştir. Ceguak’o kelimesi de böyle çevrilmelidir. Bu yapılmadığı için Türkçesini okuyan okuyucu için Çerkes kültürünü anlama konusunda eksiklik oluşmaktadır.

Yazar Tembot’un dünya görüşü olarak pşı, work gibi egemen sınıflara karşı olduğu değerlendirilmektedir. Bunu romanın tamamında okuyucuya göstermektedir. Pşı ve workleri anlattığı bölümler göz önüne alındığında onlardan nefret ettiği bariz şekilde görülebilmektedir. Onları anlatırken seçtiği kelimelerden ve anlatım şeklinden bu durum anlaşılmaktadır. Okuyucu da onunla birlikte pşı ve worklere öfke duymaktadır. Bu Tembot’un edebi anlatımından, anlatımının zenginliğinden kaynaklanmaktadır.

vii

Türkçe çevirisi bu duygudaşlığı yaratamamaktadır. Bu edebi anlatımların olduğu bölümlerin bir kısmı ya çevrilmemiş ya eksik çevrilmiş ya da özet geçilmiştir. Suand’ın enstrüman çaldığı bölümdeki müzikle ilgili teknik bölümler çevrilmemiştir. Okuyucunun, karakterlerin kişilik özellikleriyle ilgili fikir sahibi olabilecekleri bölümler çevrilmemiştir. Bundan dolayı Türkçe çeviriyi okuyanlar karakterlerin kişilik özelliklerini tam olarak anlayamamaktadır. Özellikle Yerstem karakteri bu konuda örnek gösterilebilir. Örneğin; Hatıv karakteri. Hatıv romanın başkahramanı Yerstem’in düşmanıdır. Kendisi de en az Yerstem kadar güçlü ve kuvvetli birisi olsa da gücünü ve kuvvetini insanlara kötülük yapmakta kullanmaktadır. Yazar Yerstem’in ne kadar güçlü, kuvvetli ve adil olduğunu okuyucuya göstermek için böyle bir karakter seçmiştir. Ancak bu karakterin özellikleri Türkçeye eksik çevrildiğinden Türkçe çeviriyi okuyan okuyucu başkahraman Yerstem’i de eksik tanımaktadır. Yazar, Yerstem’in ne kadar güçlü kişilerle baş ettiğini göstermek için Hatıv karakterini oluşturmuş olsa da bu karakterin eksik anlatımı dolayısıyla Türkçe çevirisini okuyan okuyucu Yerstem’in romanda ne kadar güçlü bir karakter olduğunu anlamamaktadır. Yerstem’in Tek Atlı’nın izini sürdüğü bölümler gibi romanın bütünlüğünü bozmayacağı düşünülen bölümler Türkçeye çevrilmemiştir.

Hayvan isimleri, bitki isimleri ve bazı eşyaların isimleri yanlış çevrilmiştir. Örnek vermek gerekirse, Kırım atı Arap atı, tahta çekiç çiçek, deve eşek, en büyük en küçük, kartal karga, tilki örümcek, meşe ağacı ardıç ağacı olarak çevrilmiştir. Türkçede bir hitap sözcüğü olan ‘bey’ kelimesi zengin olarak çevrilmektedir. Bu hata, bu iki kelimenin ses olarak birbirine yakın olmasından kaynaklanmaktadır.

Çeviri metninde Türkçesi anlaşılır olmayan, anlamını yitiren ya da anlaşılması zor cümleler bulunmaktadır.

Atasözleri bir ulusun yüzyıllar boyunca tarihlerinden süzülüp gelen düşünceleri aktaran özlü sözlerdir. Anlattığı konuyu az ve öz anlatan atasözleri her ulusun dilinde vardır. Atasözleri ait olduğu ulusun düşüncelerini ve hayata bakışını anlatmaktadır. Atasözlerinin çevirisi kültürel bir unsur, formül niteliğinde konsantre sözler olması sebebiyle zordur. Dolayısıyla atasözlerini çevirecek mütercimin çeviri

viii

teknikleri yanında gerek dile gerekse kültüre ve o milletin tarihine vâkıf olması önem arz etmektedir.

Çerkes kültürünü anlatan öğelerden biri de atasözleridir. Yazar bütün eserlerinde atasözlerine özellikle yer vermiştir. Bu tutumunun sonucu olarak Tek Atlı romanında da atasözleri yer almaktadır.

Bu çalışmada, Ç’eraşe Tembot’un yazdığı ve Mevlüt Atalay’ın Türkçeye çevirdiği Tek Atlı romanında geçen atasözleri de tek tek belirlenmiştir. Bu atasözlerinin çevriliş tarzı ile anlam bakımından Türkçe karşılıkları her atasözü için ayrı ayrı incelenmiştir.

Bazı atasözleri anlamı yorumlanarak çevrilmiş, bazı atasözleri kelime kelime çevrilmiş, bazıları ise aynı anlama gelen Türkçe atasözleri ile çevrilmiştir. Bazı atasözleri ise -mütercim bunların kelime anlamı olarak da atasözü olarak da karşılığını bulamamış olmalı- hiç çevrilmemiştir.

Bu çalışmada, kitapta geçen bütün atasözleri anlam bakımından aynı olanlar, kelime kelime çevrilmiş olanlar, Türkçede var olan atasözleri ile çevrilmiş olanlar, yanlış çevrilmiş olanlar ve hiç çevrilmemiş olanlar olarak gruplandırılmıştır.

ix ÖZET

ÇERKES DÜNYASININ Ç’ERAŞE TEMBOT’UN «TEK ATLI» ROMANINDAKİ GÖRÜNÜMÜ

TUFAN, Ayşe

Yüksek Lisans, Çerkez Dili ve Edebiyatı Programı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mira KHACHEMIZOVA

Haziran 2019, 94 sayfa

Bu çalışmada Çeras’e Tembot’un ‘Tek Atlı’ adlı kitabı incelenmiş, Çerkesler ve Çerkes kültürü ile ilgili kültürel unsurlar belirlenmiştir. Bu romanda, Çerkeslerin yaşadığı coğrafya, Çerkes atlısı, Çerkes giysileri ve Çerkes silahları incelenmiştir. Çerkeslerin yaşam biçimlerinin önemli bir parçasını oluşturan konuk evi ele alınmıştır. Konuk evinin kuralları, düğünler, düğünlerde gerçekleştirilen çeşitli yarışmalar ve danslar Çerkes kültüründe taşıdığı önem bakımından ele alınmıştır. Ayrıca, kitapta yer alan Çerkeslere ve Çerkes kültürüne ait sosyal sınıflar belirlenmiştir. Bu kitap Çerkes dilinde yazılmıştır ve kitabın Türkçe çevirisi dil, ifade ve anlam açısından incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Kitabın Türkçe çevirisi ile orijinal dili olan Çerkesçesi karşılaştırılarak anlam ve anlatım açsından değerlendirilmiştir. Türkçe çevirideki bazı hataların anlam kaymalarına neden olduğu belirlenerek bunların etkileri tespit edilmiştir. Kitaptaki atasözleri dil ve anlam bakımından ayrı ayrı incelenmiştir. Romanda yer alan atasözleri çeviri bakımından incelenmiş ve beş grupta sınıflandırılmıştır: anlam bakımından aynı olanlar, kelime kelime çevrilmiş olanlar, Türkçede var olan karşılıkları ile çevrilmiş olanlar, yanlış çevrilmiş olanlar ve hiç çevrilmemiş olanlar.

x ABSTRACT

VIEV OF THE CIRCASSIAN WORLD ON Ç’ERAŞE TEMBOT’S NOVEL « SINGLE HORSE »

TUFAN, Ayşe

Master’s Program in adyghe Language and Literature

Supervisor: Prof. Dr. Mira KHACHEMIZOVA June 2019, 94 pages

In this study, Çeras’e Tembot’s book Tek Atlı was examined and the cultural elements about Circassians and Circassian culture were determined. In this novel, the geography of the Circassians, Circassian horsemen, Circassian clothing and Circassian weapons were examined. The guest house, which forms an important part of Circassian lifestyles, is discussed. The rules of the guest house, weddings, various competitions and dances at weddings are discussed in terms of their importance in Circassian culture. In addition, social classes belonging to Circassians and Circassian culture in the book were identified. This book was written in Circassian and the Turkish translation of the book was compared and evaluated in terms of language, expression and meaning. It has been determined that some errors in Turkish translation cause meaning shifts and their effects have been determined. Proverbs in the book have been examined separately in terms of language and meaning. The proverbs in the novel were examined in terms of translation and classified into five groups: the same in meaning, those translated by word, those translated with their equivalents in Turkish, those translated incorrectly, those never translated.

xi

İÇİNDEKİLER/ДЭТХЭР

ÖNSÖZ ... ii

GENİŞ ÖZET... iii

ÖZET ... ix ABSTRACT ... x İÇİNDEKİLER/ДЭТХЭР ... xi 1. GİRİŞ/ УБЛАП1Э ... 1 1.1. YÖNTEM/ МЕТОДЭР ... 1 1.2. KISITLILIKLAR/ КУПК1ЫР ... 1

2. Ç’ERAŞE TEMBOT VE TEK ATLI /К1ЭРЭЩЭ ТЕМБОТ - ШЫУ ЗАКЪУ ... 2

2.1. Ç’ERAŞE TEMBOT’UN HAYATI/ К1ЭРАЩЭ ТЕМБОТ ИГЪАШ1 ... 2

2.2. TEK ATLI ROMANI/ РОМАНЭУ ШЫУ ЗАКЪУ ... 2

3. «TEK ATLI» ROMANINDA ADIGELERE AİT KÜLTÜREL ÖĞELER/ «ШЫУ ЗАКЪУ» РОМАНЫМ АДЫГЭ ЩЫ1АК1ЭМ ЕХЬЫЛ1АГЪЭУ ХЭТ ПЫЧЫГЪОХЭР 4 4. «TEK ATLI» ( ШЫУ ЗАКЪУ) ROMANININ ÇERKESÇESİ İLE TÜRKÇE ÇEVİRİSİNİN KARŞILAŞTIRILMASI / РОМАНЭУ «ШЫУ ЗАКЪУ» ИАДЫГАБЗЭРЭ ИТЫРКУБЗЭРЭ ЗЭГЪЭПШЭН ... 33

4.1. АПЭРЭ ПЫЧЫГЪУ ... 33

4.2. ЯТ1ОНЭРЭ ПЫЧЫГЪУ ... 64

4.3. ЯЩЭНЭРЭ ПЫЧЫГЪУ ... 70

5. KİTAPTA GEÇEN ATASÖZLERİ/ ТХЫЛЪЫМ ХЭТ АДЫГЭ ГУЩЫ1ЭЖЪХЭР 76 5.1. ATASÖZLERİNİN TÜRKÇE ÇEVİRİDE YER ALIŞ ŞEKLİ/ ГУЩЫ1ЭЖЪХЭР ТЫРКУБЗЭК1Э ЗЭДЗЭК1ЫГЪЭМ ЗЭРЭЩЫХЪУХЭРЭР ... 76

6. SONUÇ/ ЗЭФЭХЬЫСЫЖЬ ... 80

1. GİRİŞ/ УБЛАП1Э Мы лэжьыгъэм «Шыу закъу» зыфи1орэ романэу адыгэ тхэк1о инэу К1эрэщэ Тембот ытхыгъэм адыгэм идунай къэгъэлъэгъуагъэ зэрэщыхъугъэм тыщылъыплъэнэу мурадэу ти1агъ. Ащ паек1э къыхэдгъэщыгъэх :адыгэ шъо- лъырыр, адыгэ шыур, адыгэ шъуашэр, адыгэ 1ашэр, хьак1эщ-хьак1эщ хабзэхэр, джэгур-джэгуак1ор- джэгук1эхэр, «пщы-оркъ-фэкъол1- пщыл1 -унэ1ут» социальнэ зэхэтык1эхэу тхак1ом 1эубытып1э ыш1хэрэр. Гухэлъэу ти1эмк1э романыр бзит1умк1э (адыгабзэ ык1и тыркубзэ) зэрэщы1эр къызфэдгъэфедэзэ, зэгъэпшэныхэр тш1ыгъэх: адыгэм идунай къэгъэлъэгъуак1э зэхъок1ныгъэхэр фэхъугъэха, е фэмыхъугъэха.Анахьэуи, бзэм ылъэныкъок1э, гущы1эжъхэр зэдзэк1ыгъэ зэрэхъурэм мэхьанэу къатырэм талъыплъагъ. 1.1.YÖNTEM/ МЕТОДЭР Мы 1офш1агъэм зэгъэпшэн зэпэгъэуцун методыр дгъэфедэзэ адыгэ ык1и тыркубзэ роман текстыхэм 1оф адэтш1агъ. 1.2. KISITLILIKLAR/ КУПК1ЫР К1эрэщэ Тембот итарихъ романэу «Шыу Закъу» адыгэм идунай бгъу зэфэшъхьафыбэхэмк1э къыригъэлъэгъук1ын ылъэк1ыгъ. Сыда п1омэ хэш1ык1 ин адыгэ тарихъымрэ, адыгэ щы1ак1эмрэ, адыгэ жэры1уабзэу адыгэм идунай къизгъэлъэгъук1ырэмрэ афыри1агъ.

2. Ç’ERAŞE TEMBOT VE TEK ATLI /К1ЭРЭЩЭ ТЕМБОТ - ШЫУ ЗАКЪУ

2.1.Ç’ERAŞE TEMBOT’UN HAYATI/ К1ЭРАЩЭ ТЕМБОТ ИГЪАШ1 Адыгэ литературэм иклассикэу К1эрэщэ Тембот 1902-рэ илъэсым Адыгэ хэкум къихъухьагъ. Къызщыхъугъэр ык1и иц1ык1угъо зыщигъэк1уагъэр псыхъоу Лабэ къэкощыжьыгъэ къуаджэу Кощхьабл ары. Къызэрэхъухьагъэр лэжьэк1о унэгъуагъ. Ятэу Мыхьамэт сатыу 1оф т1эк1ухэр зэригъак1ощтыгъ. Ятэшэу Къазий къуаджэм инэу щалъытэу ихьак1эщыпчъэ зэ1ухыгъэ зэпытэу щытыгъ. Ащ къэбарэу къыща1уатэхэрэм ядэ1уныр Тембот ц1ык1узэ ик1асэу хъугъэ. «Шъэожъыем янэ игъонэмысэу дунаер зехъожьым, нэнэжъ гупсэу Мэзагъо зэк1э гуфэбэныгъэу хэлъыр шъэожъыем ритыгъ... Тембот иакъыл къызэрэк1оу пшысэмэ ядунэе гъэш1эгъон янэжъ хищэгъагъ...т1эк1у нахь зыкъызе1этым, адыгэмэ къарык1уагъэм щыщ хъугъэ-ш1эгъэ шъыпкъэхэр янэжъ къыфи1уатэхэу ригъэжьэгъагъ...Зэгорэм нэнэжъым орэд горэ шъэожъыем къыфи1уагъ, т1эк1урэ зи ымы1оу щыси, ет1анэ къыри1уагъ: - Зыщымыгъэгъупш ар, си Тембот, угу иубыт. Абдзэхэ л1ыхъужъмэ арафаусыгъ. Зы орэд едзыгъоу Гъуагъэ дзэк1ол1 л1ыхъужъым къытегущы1эрэр зыфэгъэхьыгъэр сэ сят ары» (К1эрэщэ Тембот, Писателым игъэш1э гъогу, Мыекъуапэ, 1980, н,7). Джащ фэдэу Тхэк1ошхо хъущтыр ц1ык1узэ адыгэ лъэпкъым идунай хэхьагъ ык1и ащ итхыдэ1уатэу хъугъэ.

2.2.TEK ATLI ROMANI/ РОМАНЭУ ШЫУ ЗАКЪУ

К1эрэщэ Тембот икъэлэмыпэ къыпык1ыгъэу ытхыгъэмэ ашыш романэу ‘Шыу закъор’.

Романэу ‘Шыу закъор’ 1973-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэк1ыгъ. Мыр аужърэ тхылъэу фэхъугъ тхак1ом. Къэбарэу ыштэрэр адыгэмэ ятарихъ

блэк1ыгъ. Щэ1эфэ зыгъэгумэк1ыщтыгъэ темэу адыгэм иблэк1ыгъэ дунай щыщ къыгъэлъэгъонэу фызэш1ок1ыгъ.

Тхылъым Ерстэм ыц1эу абдзэхэ зек1ол1ым ышъхьэ къырык1охэрэр еджак1ом къыригъэлъэгъоу мэк1уатэ. Ащ яшъхьэгъусэхэр, ащ ыгуч1эгъухэр, ащ ыгукъеохэр дигощызэ еджак1ори адыгэм идунэе хэгъэхьэ.

3. «TEK ATLI» ROMANINDA ADIGELERE AİT KÜLTÜREL ÖĞELER/ «ШЫУ ЗАКЪУ» РОМАНЫМ АДЫГЭ ЩЫ1АК1ЭМ ЕХЬЫЛ1АГЪЭУ ХЭТ ПЫЧЫГЪОХЭР 3.1.ADIGE COĞRAFYASI /АДЫГЭ ШЪОЛЪЫРЫР К1эрэщэ Тембот, адыгэ ч1ыгухэр Ерстэм инэплъэгъук1э къырегъэлъэ- гъу еджак1ом. Абдзэхэ ч1ыгумрэ к1эмгуе ч1ыгумрэ зэригъапшэзэ нэ1уасэ феш1ы. Еджак1ом ы1апэ ы1ыгъэу нэрылъэгъоу елъэгъу п1онэу ыпашъхьэ къырегъэуцо адыгэ ч1ыгухэу теплъэ зэфэшъхьафхэр зи1эхэр. «Абдзэхэ къушъхьэхэр къызэринэк1ыгъэми, Ерстэм джы къызэрыхьэ- гъэ ч1ыналъэри ч1ыгу зэнк1э дэдэу щытыгъэп. Т1ыбг-сыбг хьазыр. Мэзыр джыри къебэк1ы._К1эмгуехэм ялэжьэп1э-псэуп1э шъыпкъэм джыри ихьагъэ- гоп. Ау мэзыр ежь абдзахэмэ ямэз фэдэжьэп. Абдзахэ мэзыр, нахьыбэмк1э, чъыгышхомэз ч1эгъоу гъэпсыгъэ. Мыдрэ к1эмгуе мэзхэр нахьмэз зэк1апхъэх, ухэк1ыни, ухэплъыни умылъэк1ынэу мэзцуных» (н,14)1 Абдзахэрэ К1эмгуерэ япсэук1эхэр ч1ыгухэм яеплъык1эк1и къырегълъэгъу еджак1ом. Ом изтети, мэкъу-мэщ 1офхэмк1э къегъэлъагъо: «Гъэхъунэшхо зырызхэр ыпэ къефэх, ау а гъэхъунэхэр лэжьыгъэ ш1а- п1эп, мэкъуп1эх. Зэфэнэгъоджэ хэкуит1ум яч1ыгу зэголъып1эр зэгъок1ып1, чылэхэр, зызэщадзыерэм фэдэу, лъэныкъуит1умк1и гъунапкъэм 1угъэк1отыгъэх» (н,14) «Ерстэм гъэхъунэшхо горэм ихьагъ. Ыгъунэхэр мэкъуп1эу, ыгузэгу лъэ- жьыгъэ ш1эгъэ т1эк1у илъыгъ_ натыфрэ мэщрэ. Гъэтхапэу щытыгъ. Абдзахэ натрыфыр тхьэпищ хъугъэ къодый, мыщ бжызит1у илъэгагъэ хъугъахэ. Мэщри ащ фэд.» (н,15) 1_{Мыщ щегъэжьагъэу текстэу дгъэфедэхэрэр къызыхэтхырэр тхылъэу- К1эрэрэщэ Тембот «Шыу зыкъу»,-} Мыекъуапэ, 2002.

К1эмгуе шъофрэ Абдзахэ шъофрэ зэрегъапшэ. Ерстэм зэсэгъэ къушъхьэхэр Абдзахэ нэхьыбэ щы1, К1эмгуе нахь губгъэшъофэу щыт. К1эмгуе шъофрэ Абдзахэ шъофрэ зэрегъапшэ. Ерстэм зэсэгъэ къушъхьэхэр Абдзахэ нэхьыбэ щы1, К1эмгуе нахь губгъэшъофэу щыт. «Гъэш1эгъоны мы шъофыр зэрэгъэпсыгъэр е1о, егъэш1агъо Ерстэм. Сыд фэдизрэ шъоф губгъо къихьэми, ик1эрык1эу ымыгъэш1эгъон ылъэк1рэп. Есэни, гумэк1ыгъо фэмыхъуни ылъэк1рэп. Япси, ямэзи, ячыжьэ плъап1и нэмык1 шъыпкъэу гъэпсыгъэ. ‘Бгылъагэ у1умыплъэу, нэхэр зыми къымыубы- тэу, ренэу гъощагъэм фэдэу, упсэун плъэк1ына! Зэщыгъо...’ Япсхэми умыш1а- хэу уагъэпц1эщт: шъоф псы ц1ык1ухэм ящэнджыгъэ уеплъэу ухэмыхь, ач1эгъ ет1э саеу ч1эушъэфагъэр ыпэрапш1эу уплъэк1у. Псы ц1ык1оу пш1омыхъатэу ухэхьан, псынжъ зак1э ухъугэу шым ерагъэу саем узэпирыхын. Ащ фэдэп абдзэхэ псыхъохэр, уагъэпц1эщтэп: якууагъи ящэнджыгъи_зэрэплъэгъу. Анахьмэзцуным къык1оц1ычърэ псы ц1ык1уи, псы ини мыжъо хьэкъуашъом рычъэрэм фэдэх, ач1э мыжъок1э пк1агъэ» (н,15) Тембот къы1уатэрэ лъэхъанхэм, адыгэхэр зыщыпсэущтыгъэхэ ч1ыгум ехьыл1агъэу сыд шыши къыфе1о еджак1ом. Еджак1ор еджэкъэсри Ерстэм к1ыгъоу къызэпек1ухьэ абдзэхэ къушъхьэхэри, к1эмгуе губгъохэри, чэщ мафэхэри. Хэгъэгуит1ум ятыгъэ къыкъок1ык1э нэсэу зэрэщтэ гурегъа1о еджак1ом: «Мыщ ятыгъэкъыкъок1ык1и нэмык1 ыуи, Ерстэм ыгу къэк1ыжьи, къо- к1ып1э лъэныкъомк1э инэплъэгъу ыдзыгъ. А лъэныкъомк1э тыгъэр къыкъок1ыным ыпэк1э ошъо чапэр шъо техьэ-тек1эу, мэш1о бзый зэмышъогъубэр щэш1эты. Шъофым итэу сыдигъуи 1ук1агъэми, Ерстэм ар ымыгъэш1эгъон ылъэк1рэп: ч1ыгу гъунэпкъ егъэзып1э фэдэу, ш1огумэк1ыгъоу зыгорэу къыщэхъу. Абдзахэмэ ячылэ щысык1эхэм афэдэхэп. Абдзахэмэ фитэу итэкъухьэгъэ унэгъо щысык1эр нахь як1ас, якъуаджэхэри нахьыбэмк1э псыхъо к1эйхэм як1ыхьагъэк1э ятэкъок1ыгъэх. Мыдрэ к1эмгуемэ ячылэхэр зэхэгук1агъэхэу зэхэсых_щэджэгъуанэм чэгап1эм щызэхэт 1эхъогъум фэдэу къыщэхъу. Чылэшхо дэдэхэу дэхьап1эр ямак1_зыт1у-зыщ нахьыбэ урам

дэхьап1эу я1эп. Чылэ гъунэр зэдыпэбгъоу чэу пытэ дэхьэп1энчъэу къэш1ыхьагъ. Яурамхэри щыгъэзэгъуаеу 1онт1э-шант1эх. Умыш1ахэу уадэгъощыхьащт.» (н,41) «Оркъ 1эгухэмрэ фэкъол1 щагухэмрэ зэхэгъощэхэщтэп. Оркъ 1эгухэм_фэш1ыгъи, тхьамык1и зэфэдэу_унэ пашъхьэхэм уцыпц1э къашхъоу щагу пц1энэ 1эхъу-лъэхъу илъ, кон-жъон щыплъэгъущтэп. Конхэр, 1эщы-мэкъощы, гурхъощы зыфэп1оным афэдэ псэуалъэхэр унэ к1ыбымк1э нахь дзыгъэх. Фэкъол1 щагухэр_ахэр нахь зэхэгук1агъэх, ялэжьыгъэлъэ конхэри унэ1умк1э нахь къэхьыгъэхэу, нэмык1 псэолъап1эхэри унэм нахь къыфэ1агъэу гъэпсыгъэх.»(н,41) Адыгэ шъолъырым итеплъэ зэфэшъхьаф сурэтэу К1эрэщэ Тембот къызэригъэлъагъорэм фэдэу ш1ош1хъуныгъэу я1агъэри зэщымыщ теплъэ и1эу щытыгъ. Гущы1эм пае, диным и1оф адыгэ шъолъырым зэфэдэу зэрэщы- мыуцугъагъэр. Адыгэм идунай къэзыш1ырэмэ тхьабэ диныр зэрэщыщыр. Тхьабэ диныр пэсэрэ ц1ыф пстэуми зэрагъэфедэрэм фэдэу адыгэхэми агъэфедэщтыгъ. Тхьабэ диным уеплъымэ дунаем щызэрахьэрэ 1оф пэпчъ зы тхьэ и1. Адыгэхэми ятхьэхэр ащ къыхэк1эу зэфэшъхьэфых. «Ц1ыф к1уач1эк1э узпыримыкъущтэу щы1эныгъэм хэхъухьэрэм пэпчъ тхьэ 1оф хэлъэу алъытэщтыгъэ ык1и изырызыгъок1э хагъэунэфык1ыщтыгъэ. Адыгэхэр лъэхъан чыжьэхэм къащегъэжьагъэу ящы1эныгъэ къаухъумэным пае тхьэбэ диным рылажьэщтыгъэх. Тхьэ пантеонэу адыгэмэ я1агъэм хэхьэх: Тхьэ // Тхьэшхо,Уашъо,Шыблэ// Елэ, Ерэтыкъу, Тхьагъэлыдж // Тхьэгъэлыг, Ахын, Къодэс // Къодэш, Хышхогуащ, Псыхъогуащ, Мэзытхь, Мэзгуащ, Хьапышъутай, Хьак1усташ, Лъэпшъ, Емыщ, Созэрэщ ( Псалъ 3 (6): Бырсыр Батырбый, 33) Романыр зыщык1орэ л1эш1эгъум адыгэхэм джыри ислъам диныр икъоу къаштагъэп. К1эмгуе мыслъымэн аш1ыным пае мэщыт даш1ыхьагъэми оркърэ пщырэ нэпэмык1ыр ащ бащэу пылъэп. Абдзахэ ислъам диным ихьагъэп.

Абдзахэ исхэр тхьэ елъэ1ухэ зыхъук1э ежь ятхьэбэмэ ац1эк1э елъэ1ух. Ерстэми идин ыхъожьыгъэп, ежь итхьэмэ ялъэ1у лъэ1он фае зыхъук1э: «1ашэхэр зыдихыгъ, ицыий зыщихыгъ. Гъогурык1о 1эмэпсымэхэр илъэу шъо алъмэкъ ц1ык1у ионэшъхьэнтэ ч1эгъ къыч1ихыгъ. 1алъмэкъым зе- 1абэм зиахъщэ изымыгъотэжьыгъэм фэдэу, къэгумэк1ыгъэу, гузэжъогъук1э 1алъмэкъык1эр къы1эбэлъэбыхьэ фежьагъ. Зыфэгумэк1ыгъэр зыремыгъуатэм, ыгу хэк1ыпэу гъумыгъуи, илъыр зэк1э къыритэкъугъ. Мышъэшъо пэк1э ц1ык1оу ахэлъыр зелъэгъум, псынк1эу къыщти, 1э щифэу т1эк1урэ ы1ыгъыгъ. Ау джыри нэмык1 нэк1э лъыхъоу 1алъмэкъым къыритэкъугъэхэм ахаплъэщ- тыгъэ. Ау къохъужъыц1эу тыдэ к1оми къыздырихьак1ыщтыгъэр ахэлъыгъэп. Ерстэм ар мэхъэшэгъо гухэк1ышхо фэхъугъэу егупшысэу заулэрэ щысыгъ. А тхьэ 1анэмэтыр ыгъэк1одыгъэмэ!... арын фае, К1эмгуе хэгъэгу къызерэхьэу, 1оф гомы1урэ щынагъорэ яутэк1эу к1иублагъэр_нафэ, Мэзытхьэ ыгу къеб- гъагъ!.. (н,33) «‘Тхьэм семыук1и, къохъужъыцэр тэ щыч1эсынэгъэщт?’_ ы1оу егупшы- сэзэ, ыгу къэк1ыжьыгъ: къызщежьэн дэдэм, зэрихабзэу, и1алъмэкъ илъыр къы- рихи ыуплъэк1угъагъэти, къырилъхьажьынэу щыгъупшагъ. Армэ 1офэп, зы- щымыгъупшэрэ щы1эп, мэзытхьэ ащк1э ыгу къысэбгъэнэпщтын...» (н,33) «Ерстэм фитэу жьы къыщэжьыгъ. Мышъэшъо пак1эр ы1эпэ дэлъэу зы- къи1эти, нэмаз зыш1рэм фэдэу къызэш1оуцуи, тхьэмэ ялъэ1угъ. ‘О, Мэзытхь! О, Зек1отхь! Къысфэжъугъэгъу, шыгъупшагъэ сфэхъугъ. Сигъогууанэ псынк1э къысфэшъуш1, ц1ыф бзаджэрэ хэйонэ бзаджэрэ сащышъуухъум! Пыймэ сина- сып атежьугъак1у!» (н,33) Морэущтэу тхьэ елъэ1ух е1ошъы къетхы тхылъым: ‘Созэрэщ тхьаш- хом ти Абдзахэ оркъмэ ащерэухъум.’ (н,44) Нэмык п1алъэ горэми Ерстэм янэ: ‘О Созэрэщ, зыгъэпсэфыгъоу чэщыр къызэрэтэптыгъэмк1э псэпэшхо пш1агъи,’ (н,151) е1ошъ. К1эмгуе зырызэу мэщытхэр щаш1ы рагъэжьагъ. Оркърэ пщырэ Къырым хъаным иунашъо тетхэу яц1ыфхэр мыслъымэн аш1ынэу ыужъ итых. Ащ пае ячылэмэ мэщытхэр дарагъэш1ыхьэ, ау джырэк1э а мэщытхэм як1уал1эрэ ш1а-

гъуи щы1эп. К1эмгуе ис ц1ыфхэм нэхьыбэм джыри мыслъымэн диныр къащ- тагъэп. Ар к1эмгуе мэлахъом игущы1эхэмк1э къе1уатэ тхылъым: «_Сш1эрэп. Ныбжьи слъэгъугъэхэп. Хэт щыщхэми, джэгуалъэх, уапэ къифэнэу уащык1эрэп. Емыщ уащеухъум зыфа1орэмэ ащыщых. Ыгъэш1агъоу Ерстэм ынапш1э дищэягъ: -_Адэ Емыщ игугъу пш1ыныр къыпфадэщта, Къырым хъаным иунашъо- к1э ислъам диным шъурагъэхьагъэу а1уагъэба? _Тырагъэхьагъэу а1уагъэр шъыпкъэ, типщхэри а мыслъымэн диныр ц1ыфмэ арагъэцэк1энымк1э пхъэшэ-нэшаех. Ау... тэ титхьэмэ нахь тясагъ. Тэ, мэлахъохэмк1э, Емыщ нахь гук1эгъу хэлъыгъ, пщы-оркъмэ ятхьэ зи гук1эгъу етлъэгъул1эрэп. Шъоры, абдзахэхэр, динык1эм шъурагъэхьагъэба? -_Хьау, тэ Къырым хъаным тыфэ1орыш1эрэп, титхьэхэри тхъожьырэп» (н,40) Зек1о к1он, зэо зэпымычыжьымэ ахэтыным адыгэм идунаий ыгъэпсыгъ. Зыщыгугъужьынэу и1агъэр дунаим хэш1ык1эу фыри1эм къыхихыгъэ 1эпэ-1эсэныгъэр арыгъэ. Адыгэмэ сымэджэщхэр, (докторхэр) я1агъэп. Ау 1азэхэр я1агъэх. Ерстэм янэ фэдэу уц зэмыл1эгъужьыбэмэ 1азэгъухэр къахэзыхырэ ц1ыф 1ушхэр я1агъ. Ахэмэ сыд шышрэ узым пае 1азэгъу зэфэшъхьэфхэр я1агъ ык1и ахэр зыхахыщт 1эзэгъуп1эхэри аш1эщтыгъ. Игъо къызихьэрэм мэз чыжьэмэ к1охэты ц1ыф зынэмысыгъэ п1алъэхэм я1эзэгъупхъэхэр къырахыщтыгъ. Уци , хьац1-уц1и нэпэмык1 1аджыми 1эзэгъупхъэхэр къахахыщтыгъ. Гущы1эм пае Ерстэм янэ бэдж егъэгъу хьашъухъурэ1у зэцэкъагъэмк1э 1азэгъу хъунэу. Ари бэдж къызэрык1оп. Зымыш1эрэм нэпэмык1 бэджмэ ахигъэк1уак1эу бэдж. Ерстэм янэ ит1умэ азфагу илъ шъхьафыгъэр дэгъоу еш1э. Бэджыр и1э нэмысэу егъэгъу, ехьаджы ет1анэ зыгорэ фэныкъо хъумэ 1азэгъу фэхъунэу реты. Ар Ерстэм янэ къе1о мыщ фэдэу: «Шъомп1эжъ: хьашхъурэ1у зэцэкъагъэмк1э 1эзэгъу. Шъомп1эжъыр шык1эк1э патхьалык1ышъы дэпкъым к1эрыш1агъэу агъэгъу. Джаущтэу

пыш1агъэу зыгъук1э, ахьаджынышъы рагъэшъощт. Ау иш1уагъэ къэк1ыным пае, 1эк1э унэсы хъущтэп.1эк1э уанэмысэу, мы зэрэш1ыгъэу шык1э налъэм ашъхьэ рябгъэшэенышъы, апшъэ ш1оптхьалак1ыны, пыплъэни бгъэгъущт» (н,156) Ерстэм яни, янэ фэдэхэри у1агъэмк1и, къутагъэмк1и нэпэмык1 узхэмк1и 1азэгъу зэфэшъхьафхэр зырагъэ1ащтыгъ. У1агъэмк1э нахь агъэфедэщтыгъэр гын дагъэр ары. Зэраш1ырэри,зэрагъэфедэри тхылъым 1упк1эу къетхы: Гындагъэ зэраш1ырэр: чэтыук1э уцымрэ шык1э къищрэ агъэгъун ахьэ- джынышъ май тхъужъожьыгъэ къабзэк1э зэхьаш1ыхьэщтыгъэ Гын дагъэр зэрагъэфедэрэри къетхы тхак1ом: гын дагъэм хъэдан фыжь къабзэр хагъаошъ у1агъэм тыралхьэ, шъэфыдэм щыщ къыпатхъы ащ ык1ы1у трагъэпк1э, аш ак1ы1ук1э хъэдэн ш1уц1э бгъошхок1э пытэу апхыжьы. Ерстэм янэ уц зэфэшъхьаф 1аджыми 1азэгъу къахихыныр еш1э. 1азэгъу къызхихырэхэр нэпэмык1 къэрэлыгъохэми къырирегъэхы ик1алэ. Тхылым зыц1э къы1орэ уцхэр:чэтыук1э уц, шык1экъищ, щэджыныплъ, ахъщэтэш, мыстхъу, пхъэшъо 1эш1у, унэжъый, имбыр дэжъыепытэ, хьабзэгу уц, къазмэкъ панэм къыпык1эрэ жъгъыбэ гъожьыр... «Къазмэкъ панэм къыпык1эрэ жъгъыбэ гъожьыр бжыхьэм ар шъоум хащыт1э егъэуцу- цэл узымк1э 1эзэгъу» (н,152). У1эгъэ хьылъэ зек1ол1ыр хъумэ зэрихьыл1эщт 1эзэгъухэр къыздырихьак1ыщтыгъ. Ащ икъэбар къык1элъык1орэ шъхьэм къеушыхьаты.

3.2.ADIGE ATLISI- ADIGE GİYSİSİ- ADIGE SİLAHLARI/ АДЫГЭ ШЫУР -АДЫГЭ ШЪУАШЭР -АДЫГЭ 1АШЫР Тхылыр Залэкъо Ерстэм иобразк1э регъажьэ. Залэкъо Ерстем итеплъэк1э адыгэ шыум ищытык1э, изыфэпэк1э хабзэр къытегъэлъэгъу. Адыгэ шыур зыщыпсэурэ дунаем зэрэхэк1уак1эрэр, зэрэдищтэрэр, хэш1ыхьагъэм фэдэу зэрэщытыр къытгурегъа1о. Адыгэ шыур хэмытмэ ч1ыгум къыщык1эгъэщт фэдэу къыпщегъэхъу. Адыгэ шыур Адыгэ ч1ыгум щыщы

хъугъэ мэзым хэт чъыгымэ, къушъхьашхомэ афэдэу. Ар Адыгэ ч1ыналъэм итмэ, ч1ыналъэр екъужьы, ар мэзым хэтмэ мэзыр екъужьы. Тембот ар мыщ фэдэу къе1о: «Адыгэ шыум исурэт къеш1эк1ыгъэ дунаим диштэу, хэтхагъэу хъущ- тыгъэ. К1ызэринэк1ыгъэр Абдзэхэ къушхьэ къок1эбгыч1, къызэрихьагъэр губ- гъо мэз тэшъу_ тыди ар, хэмытмэ щык1агъэ фэхъуным фэдэу, ныбжьырэ тамы- гъэу, щыщ шъыпкъэу, къек1оу хэуцо. Илъэс мин пчъэгъабэк1э зэрысыгъэ ч1ы- нэлъэжъым итеплъэк1и, иш1ык1эк1и фэгъэпсыгъэу хъугъагъэ. Ицыек1э убгъу шъынэхь бгъэжъ тамэм фэогъадэ; ихьазыр бгъуит1уци, тыгъужъыцэ цэкъэнэу, гущтэ уегъэш1ы. Цыяашхъоу адыгэмэ ящыгъын нэрыгъэу щытыгъэри ышъо-к1э чъыгыжъ пхъашъомрэ тыгъэмыхъо пхъэ цымрэ ахэк1уак1э» (н,5) Адыгэ шыур зытет дунаем ек1оу зифэпэныр хэбзагъэ. Римгъэлыеу, зэ- к1ужьэу зифэпэщтыгъ. Къолэн к1эрак1эу, лыд-пк1ыдэу, егъэлыягъэ гъэк1эрэ- к1агъэу щыгъынхэр зыщалъэн ахэбзагъэп. Хъулъфыгъэр нахьыбэм ил1ыгъэ къэзгъэлъэгъощт ш1ык1эмэ апылъыгъ. 1ашэу зыфэныкъощтхэр гупсэфэу къы- зэрэрихьэк1ыщтым ыужъ итыгъ. И фэпак1и ащ дищтэщтыгъ. Ар тхылъым мыщ фэдэу къыще1о: «Адыгэ шыум и1аши, ишъуаши гъэш1эгъонэу зэгъэк1угъэу щытыгъ. Гъэ- к1эрэк1эн фэш1эу зыгори лыягъэу хэлъыгъэп. Шъуашэу щыгъи, 1ашэу голъи гъогууанэк1э е заок1э иш1уагъэ къэмык1онэу зи хэплъагъощтыгъэп. Л1ы ебгэ лыегъэнчъэр иш1ык1эу щытыгъ. Къолэн к1эрак1эу, нэм зыкъык1идзэу лыды-пк1ыдэу зыгори къыхэщыщтыгъэп. Ик1ак1уи, ипа1уи ш1уц1эх, ицыяшхъуи ч1апц1э, хьазыр 1упэхэр бжъэ ш1уц1, къэмэ 1апшъэри ащ фэд, мыжъоупц1эу, метэу бгырыпхымрэ шхомрэ атралъхьэщтыгъэри къупшьхьэу е гъуч1эу аш1ы-щтыгъэ, тыжьынэу аш1ыми, мылыдынэу саурк1э ч1агъэбылъхьэщтыгъ. Ащ- к1э зыгъэк1эрэк1эныр зыфэлъэк1ыри, зыфэмылъэк1ри зэфэдагъ _л1ы шъошэ лыегъэнчъэр яхэбзагъ» (н,5) Адыгэхэр зыщыпсэущтыгъэ ч1ыналъэм епхыгъэу гъэш1эным зэо-банэм хэтыгъэх. Ащ къыхэк1эу 1ашэ зэфэшъхьаф 1аджи агъэфэдэщтыгъ. Щабзэ-щэбзащэ, къамэ, сэшхо, къэлат, нэмык1хэри.

Щабзэ-щэбзащэ: Щабзэр т1о зэхэтыгъ; ик1оц1илъыр бжъакъом хэш1ык1ыгъ, ык1ышъо телъыр чъыг пытэм хаш1ык1ыщтыгъ. Щэбзащэр апэрэмк1э къупшъхьэм хаш1ык1ыщтыгъ ау зэуак1омэ ашъо джанэ зыщалъэн зырагъажьэм ашъо джанэм пхырык1ын пае щылычым хаш1ык1ын рагъэжьагъ. . ((Кая) Kaya,2015:294) Къамэ: адыгэмэ зи зыгуамгъэк1ыщтыгъэ къамэр пыйр благъэ щытмэ е зиухъумэн фае зыхъук1э ягъэфэдэщтыгъ. Бгъуит1умк1и чанэу, дэгъоу епсыхьагъэхэу аш1ыщтыгъ. Къамэ игъэк1эрэк1эк1э зезыхьэрэм исоциальный статус епхыгъагъэу пстэуми тамгъэ телъыгъ. Гъэк1эрэк1эн пае дышъэм нэхьри тыжьыныр нахь къыхахыщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:295,296) Нэпэмык1 лъэпкъмэ зэрахьау ахэмэ къахахыгъэ 1ашэхэри ежь зэрэфаехэу зэблахъужьыгъ. Ахэр ежь зэрагъэфедэщтым ек1оу аш1ыжьыгъ. Тхылъым ар дэгъоу еджак1ом къыгурегъа1о: «Тыгъэкъок1ып1э лъэныкъом щызэрахьэщтыгъэу, мэзэныкъом фэдэу, къэгъэщыгъэ сэшхо ш1ык1эри нахь 1эрыфэгъоу адыгэмэ зэрахъок1ыгъагъ: к1эплъэшъумэ, пигъэзэу дэгъоу бзэнэу, урыпыджэнэу хъуми 1эрыфэгъоу, нахь мак1эу къэгъэщыгъэу, нахь к1ыхьэу адыгэ сэшхор хахыгъ. А тыгъэкъок1ып1э лъэныкъом якъэмэ къэгъэщыгъи адыгэ къэмэ бгъуит1уцэу, гъунэгъоу узыжэ- хэбанэрэм, бгъэбзэнк1и, урыпыджэнк1и мэхъаджэу зэрахъок1ыгъ. Жэк1э-пак1э аупсынэу хъумэ, къэщтэгъош1оу чан псыгъо ц1ык1уи къэмэ ч1эгъым сап1эм илъэу ч1алъхьажьыгъ» (н,8) Адыгэ хъулъфыгъэм имы1о-мыш1агъэк1э ащ фэдэу зифэпэщтыгъэп. Къэзыуцухьэрэ дунаим зыригъэк1ун пае, е зек1о к1о зыхъук1э е нэмык1 адыгэ хэгъэгухэм к1о зыхъук1э зыфэныкъощт 1ашэри, зыфэныкъощт гъогугъомылэ- хэри рэхьатэу къырихьэк1ышъуным тегъэпсыхьэгъагъ ишъуашэрэ ишыуанэ зэтэлърэ. Адыгэр зыщыпсэурэ ч1ып1э гъэш1эным зэо-банэхэр итыгъэх. Зэо-банэм ек1оу хъулъфыгъэхэр л1ыхъусэжъ гъэпсыгъэк1э зафэпэщтыгъ. Ар Шхьалахъо Абу къетхы: ‘Адыгэмэ япыймэ зыщаухъумэнэу гъогу лыхъухэ зэхъум зэо

щыгъынрэ 1ашэрэ ежь яфэныкъуагъэ ехьыл1агъэу зэрагъэзэфэжьын фае хъугъэх. Адыгъэ шъуащэр непэ зэрзэрахьэрэм итарихъ X.,XI. Л1эш1эгъу’ е1о.’ (Шхьалахъо Абу: Адыгэфолклор; 21) Тхылъым ар къызэрихыгъэщырэр: «Тыгъэкъок1ып1э лъэныкъом тыдэк1и щызэрахьэу алъэгъущтыгъэ хъулъфыгъэ щыгъын ш1ык1эр, абэу бгъур, ежьыхэр зэрэфаем тегъэпсыхьагъэу зэрахъок1ыгъ_бгымрэ пкъымрэ къызэк1иубытэу, шыуымк1и къолаеу к1эзэхэо быхъоу_ цыер хахыгъ. Бгъэджыбэм ыч1ап1э хьазырылъэхэр тырадагъ, пхъэ хьазыр пш1ык1ухыр_ бгъуит1умк1и ирыеу_ащ ралъхьажьыгъ. Хьазыр пэпчъ зышхончогъу, гынрэ пцаш1орэ зэк1ыгъоу, хьазырэу илъыгъ. Пц1аш1ор шъхьадж ишхонч фэш1оу гъэчъыгэу, хъэдэн п1уак1э къещэк1ыгъэу, шхончым зэрэрифыхынэу хьазырым 1укоу 1улъыгъ...»(н,7 ) «Нахьыпэм хьазырхэр нахь лъагэхэу 1этыгъэхэу тырадэщтыгъэх_цапэк1э лъы1эсын алъэк1ынэу. Зэогу зэжъогъум, шхончыр псынк1эу зэраузэндыным тегъэпсыхьэгъагъ. Е1эни пцаш1ор цапэк1э къы1уичыни, хьазырыр 1эк1э къырипхъотыни, гын огъур шхончым ритакъощтыгъэ ( хьазырэуогъэ псыгъок1э цыем епхыгъэр пымылъыжьэу ыт1упщыщтыгъэ ), пцэш1уащэр цапэк1э шхонч пак1эм 1уигъэт1ысхьэти, щэефыхымк1э псынк1эу рифыхыштыгъэ. Мэкъу бэгъуагъэм рагъэуцогъэ 1этит1у зэфагум, шыр ет1упщыгъэу чъэ пэтэу арэу псынк1эу шхончыр ыузэндыжьызэ, шэогъу он зылъэк1хэрэр пасэм щы1аугъэу къа1ожьы. Зэол1-зек1ол1ым ицые 1эгъуапэхэри 1энтэгъум къыблэмык1эу к1ак1оу аригъэш1ыщтыгъэ_ сэшхом рыонымк1э пэрыохъу фэмыхъунэу. Блыгуч1эмэ ач1этэу хъурэ хьазырит1ум остыгъэ пхъэупсэфэ гъугъэрэ штамылрэ арилъыгъ_ маш1ор псынк1эу рызэхагъэнэнэу. Шъо бгырыпх пак1эм пылъыгъэ мыжъоупц1эр, гъуч1 пытэу аш1ыти, витыгъазэу ык1и ештаоу агъэфедэщтыгъэ. Ештаомк1э штаук1ым мэш1отхъуабзэ къыхаутыни, уаеми 1эш1эхэу маш1ор зэк1агъанэщтыгъэ.

Шъо бгырыпхым ыбгъуит1ук1э, мыжъоупц1эу пылъхэм азфагоу, гъу- ч1эу е тыжьынэу къэмланит1у пыш1эгъагъ_ зым у1агъэм щафэн гын дагъэр. Адрэм 1эшэ щыфэдагъэр арылъыгъ» (н,7) Мыхэмэ анэмык1эу адыгэхэр зыхэт социальнэ статусым епхыгъэу зыфэпэк1э шъхьафхэри я1агъ. Ищыгъын уеплъызэ пщыми, оркъми, фэкъол1ми е унэ1утми къэош1э. Пщырэ оркърэ зыщалъэрэ щыгъын гъэнэфагъэхэ адырэ адыгэ ц1ыфмэ зыщалъэнэу хъущтыгъэп. Зыфэпэными хабзэ хэлъыгъ: пщы- оркъ купым я1ашэк1и яшъуашэк1и зэралъэк1эу загъэк1эрак1эщтыгъэ, ау фэ- къол1хэми адрэхэми ак1уач1э къехьми пщы-оркъ купым афэгъэнэфагъэ щы- гъынхэр («цокъэ маистэ плъыжьыр» ары анахь къыхигъэщырэр) зышалъэным фитыгъэхэп. Уисоциальнэ статус епэсыгъэу зыпфэпэн фэягъ. ‘Шъуащэ фыжьыр оркъмэ, шъуащэ плъыжьыр ‘л1эй’ зыфа1орэ зэуак1омэ зыщалъэщтыгъ. Адырэ ц1ыфхэми мы шъут1ум нэмык1эу, егъэлыягъэ хэмылъэу, къанэрэр зыщалъэщтыгъ. Нэхьыбэм ш1уц1эр ары хахыщтыгъэр.’ ((Кая) Kaya,2015:276) Ар Тембот 1упк1эу къытегъэлъэгъу. Пщы, оркъ, фэкъол1, унэ1утхэр къызэри1орэм зырызэу уяплъымэ тхылъым къыгъэлъагъохэрэр ыхэк1э къыч1этхагъ: «Оркъмэ зызэрэфапэрэр: Щыгъыр зэк1э к1экъэц1эу к1эрак1эу фэпагъэ. Хьазыр 1упэхэмрэ бгырыпх-къамэхэмрэ дышъэпсык1э гъэлагъэх, икъэлат л1эпсы дышъэ шъэгъэшъуагъоу цыешхъо ч1апц1эм къыхэлыдык1ы. Ицокъэ маистэхэри мыхъок1ыгъахэхэу плъыжьыбзэ тэпых. (н,24) Оркъыр гъогу зытехьэрэм, фэкъол1 пэ1о лъхъэнчэ ц1ык1ур зышилъэщ- тыгъэп_ пэ1о лъагэ ышыгу иуп1ышк1уагъэу щыгъыгъ. (н,29) Фэкъол1ымэ зызэрэфапэрэр: Оркъ шыу 1офынчъэхэм афэдэу, ахэр пэ1о к1ыхьэ шъорыш1ыгъи, ыбг ипсыгъуагъи фэсакъынэу, бгырыпх мыт1ат1эу, 1эшэ дэмыхэу хэтыни, яонэшхэри гъогуонэ чыжьэм фэгъэпсыгъэ зэпытэу зэращэни игъо ифэщтыгъэхэп. Фэкъол1хэм яши, ежьыхэри нахьыбэмк1э нахь 1эм-лъэмхэу, нахь зэпкъырылъ-зэхэ1ул1агъэх.(н,30) Ц1ыф зэхэхьап1э зежьэрэм, оркърэ фэкъол1рэ зэхэзымыгъэк1уак1эу зынэшанэ щы1агъ: маистэ-цокъэ плъыжьыр ары. Оркъхэм янахьыбэмэ цокъэ

плъыжьыр ащыгъыгъ, ау зы фэкъол1 горэми цокъэ плъыжьыр К1эмгуе щеплъэгъул1эщтэп_ фэкъол1-пщыл1хэм ар зыщалъэн фитыгъэхэп, ар пщы-оркъ хэбзэу уцугъэу щытыгъ. Унэ1утмэ зызэрэфапэрэр: Щыгъыри ащ фэд: оркъым къыч1ыдзыжьы- гъэ цые куплъыжь. Цыяк1эхэмрэ гъуапэхэмрэ, хьэмэ пашхык1ыгъэ фэдэу. Пат- хъэу, дыжьып1эм дыжьып1эр ык1ы1оу. Ыбгъэ пц1анэ, бгъэц т1ыргъоу. Цыяб- гъэм къыдэщы. Оркъ хъурышъо пэ1ожъи, зэхэц1ыц1эпагъэу, мэкъуи къури хэмылъыжь щымы1эу щылъэшъуагъ» (н,43) Ябзылъфыгъэмэ щыгъын к1эрак1эхэр, дахэ зык1эхъук1ыщт щыгъынхэр ащалъэщтыгъ. Пшъашъэмэ ящыгъынхэр: Шъохъстэн: Шъынэ е пчэнышъом хаш1ык1ырэ, пшъашъэмэ зыщалъэрэ щыгъын ч1эгъ к1элъ. Пшъашъэхэр т1эк1у ины зыхъухэк1э зыщалъэти унагъо ихьэхэфэ нэсэу ащыгъщтыгъэ. ((Кая) Kaya,2015:264) Чэсэй: Щыгъын ч1эгъ к1элъ. 1эшъхьэ пымытэу лъэк1уанджэ к1ы1ум къынэсэу адыщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:265) Джанэ: 1эшхьэхэр к1ыхьэу, джэнак1эхэр быхъоу адыщтыгъ. Данэм, алтэсым, ластычым хахыщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:265) Джэнэ хьафыбгэхэр нэхь бэрэм данэрэ къэтэбэ щэк1кэ адыщтыгъ. Адыщтыгъэ джанэмэ яшъо фыжьэу, плъыжъэу, ш1уц1эу хъущтыгъ. Ахэр дышъэк1э хадык1ызэу агъэк1эрэк1эщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:265) Адыгэ пшъашъэхэр ц1ыфмэ ахэхьэнэ зыхъук1э дышъэпа1о зыщалъэщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:266) Пхъэц1уакъэ: пщы-оркъ пшъашъэмэ зыщалъэщтыгъ. ((Кая) Kaya,2015:271) Хъулъфыгъэм ищыгъын, ишыуанэ мыщ фэдэу зезыхьэрэ адыгэхэм япшъашъэхэр агъэк1эрэк1эным пае зыми енэгуещтыгъэхэп. Адыгэ пшъашъэм идэхагъэрэ ихъупхъагъэрэ къыхегъэшы щыгъ щыгъыным. Щыгъыным имызакъоу яо1к1э-ш1ык1эхэмк1и дахэ зэрэхъущтхэр аш1эщтыгъ. Пшъашъэхэр ащ фэдэу агъэсэщтыгъ. Тембот ари къыхегъэщы:

Пшъашъэмэ зызэрэфапэрэр: «Ябзылъфыгъэ шъуашэ зыплъэгъурэм, щыгъыным идахи, иго1у зэраш1эрэр нэрылъэгъу пфэхъу. Къэтэбэ ш1уц1эмрэ алтэс плъыжьымрэ зэрагъэк1уни, шэк1 къолэнымрэ шъо зэик1ымрэ къек1оу зэгуилъхьани, дышъи тыжьыни дахэу бзылъфыгъэ шъуашэм хагъэпч1эни аш1эштыгъ. Ар, ет1ани, къа1эк1эхьэрэр к1эрак1эу къолэн-пк1элэнэу пшъашъэр зэпа1уным язэхэш1ык1 блэмык1эуи щытыгъэп. Ц1ыфыр го1у зык1эхъук1ын шъошэ дэхагъэм блэк1эу рагъэлыеным зыщаухъумэни аш1эщтыгъэ ахэмэ, мэз атакъэм фэдэу, тхыпхъэ зэмышъогъубэр зэк1оу, го1оу ябзылъфыгъэ шъуашэ хахын алъэк1ыгъ. Сыдми япшъашъэ дахэу афэпэнымк1э Адыгэхэр, алъэк1ыщтымк1э зи зышъхьасын щы1агъэп. Шъошэ дахэм ц1ыф ш1ык1э го1уи, пкъы къодэнэ ищыгъэ дахи рагъэгъусэжьыным язэхэш1ык1 нэсыщтыгъэ. Гъэш1эрэ хъопсап1эу я1агъэу ищыгъэ бжьыш1уагъэмрэ к1эрэк1э псыпсымрэ ясурэтэу япшъашъэхэр агъэк1эрак1эщтыгъэх.» ( н,6) Оркъ пшъашъэхэми языфэпак1э шъхьафы. Зэрэоркъ пшъашъэр къыгъэ- лъэгъоным ыужъ ит, дахэрэ зэк1урэ пылъэп. Тхылъым ар дэгъоу къыгурегъа1о еджак1ом: «Егъэлыегъа1у п1оным нэсэу, дышъэ-тыжьынэу апылъыр нахьыбэу ахэр къахэщы. Ядышъэ па1охэр пэсэрэ ш1ык1эу, танджы плъышъоу, пэ1о лъэгэ шыгу папц1эх. Нат1эм къышъхьащыхьэу къяинэк1ы фэд, онтэгъущэу ашъхьэ къырищэхэу пшъашъэхэм яныбжьык1эгъэ-псынк1агъэ агъэк1оды, шъузы плъышъор къатрагъао. Зэк1э шъуашэу апылъыми а фэдашъор атеоштэ. Дэхагъэм зигулъытэ нэмысрэм иш1ык1эу, къолэн к1эрэк1э егъэлыегъа1оу уахаплъэ. Саехэм дышъэ хэдык1ыгъэ тхыпхъэхэр шъомбгъуащэхэу. 1ужъущэу. Бащэу атеупц1агъэу ателъ. Тыжьын бгырыпхыхэри шъомбгъожъышхоу онтэгъущэх. Сыдми дэхагъэм пымылъэхэу, дышъэрэ тыжьынрэ зэря1эр къагъэлъэгъоным пылъы фэдэу къыпщагъэхъу» (н,63) Пшъашъэхэр джэгу сатырым 1утхэу пхъэ цуакъэ ащыгъыщтыгъэ. Бзылъфыгъэми хъулъфыгъэми и1э къызэрихьэу къабзэу, го1оу зыкъигъэлъэгъоныр игугъугъ. Ц1ыфмэ апашъхьэ ихьэнхэ зыхъук1э зыфэсакъыжьыщтыгъэх. Ящыгъынхэр зэ1этхъыгъэу, ш1оиеу ц1ыфмэ закъарэ-

гъэлъэгъуныр хьайнэпагъэ ащыхъущтыгъ. Ерстэм ежь ымылажьэу ик1ы1унэхэр т1эт1агъэу оркъ к1алэмэ къызалъэгъум ук1ытэжьыгъ. Мы1о-мыш1эу ц1ыф ипашъхьэ ихьаныр ахэбзагъэп. Адыгэхэр зыщыпсэущтыгъэ ч1ыналъэм ек1оу, а уахътэм зэрахьэщтыгъэ 1эмэ-псымэхэр ежьхэм яфэныкъуагъэ рагъэк1оу де1эзэжьыгъэх. Непэ дунаем зэлъаш1эрэ адыгэ уанэмрэ, адыгэ шымрэ ащ къыхэк1ы. Адыгэ за1ок1э апэ дэдэу агу къэк1рэр адыгэ шырэ, адыгэ уанэрэ, адыгэ шыурэ. Ахэр адыгэм ипсэук1э епэсыгъэу зэрахьащтыгъэ. Ар тхылъым нафэу къегъэлъагъо: «Уанэри ежь язек1ок1э гъогууанэ нахь тегъэпсыхьагъэу хахыгъ. Зынэсыгъэ, зыхэхьэгъэ хэгъэгу пстэуми ащызэрахьэщтыгъэ онэ 1убыхъу лъэ- быхъужъым ыч1ып1э адыгэ онэ зэндэ ш1ык1э шъхьафыр хахыгъ—кохэр нахь къызэк1иубытэнэу, гъогуонэ чыжьэ техьэхэмэ, къелэнлэк1эу ымыгъэпшъын- хэу. Псы зэрэзэрихьан шъопсылъи, псышхо зэпырысык1ын фаеми ищык1э- гъэщ тпчэнышъо шъонтит1уи ионэгу шъхьэнтэ ч1эгъ егъэк1ужьыгъэу щытыгъ. Гъогууанэ чыжьэ техьанэу хымэ хэгъэгу ихьан, бысым щымыгугъынэу зыхъурэм, ошхы-уаем зыщиухъумэным пае, джэнэ ч1эгъч1элъым ык1ы1ук1э шэфыдэ шъолъыр апл1э1урэ абгъэрэ къыращэк1ынэу зыда1ыгъыщтыгъэ. Шэу зытесри _адыгэ шылъэпкъыр_ежьхэр зэрэфэещтым тегъэпсыхьа- гъэу, мыиныщэу ык1и мыц1ык1ущэу, гъогуонэ хьылъэхэр ыук1ок1ынэу лъэп- шъэрыхьыгъэк1э ыпшъэ умык1ожынэу хахыгъагъ. Як1ак1уи, яшъхьарыхъони, ятэхъутэий, зэпэбэщ шхонч к1эракъоу а тэ- хъутэим егъэпытыл1эжьыгъэр, ащ фэдэкъабзээу къулаеу, 1эш1эхэу, зэон-зе- к1оным фэгъэпсыгъэу шытыгъэх.» (н,8) Сыд щыщрэм фэдэу оркъхэр шык1и, шыуанэк1и адырэ адыгэмэ зэрафэмыдэхэр къахэщыщтыгъ. Ари къыгурегъа1о еджак1ом: «Оркъ шыур гъощэхэштэп. Апэрэ нэшанэу и1эр_иш. Ренэу шыурышэс зек1оным зэрэхэтыр пш1энэу, оркъым иш зек1ош гъэпсыгъэу, ыныбэ к1элъэшъуагъэу, пщэр темылъэу фэкъогъушъу. Апкъышъолк1и оркъхэр, щы1эк1э морадэу зыхэтхэм епэсыгъэу, яшхэм афэдэу гъэпсыгъэх, бгы псыгъо

пл1э1убгъор къябэк1ы, къэцгъонэ теплъэмрэ къэцгъонэ шэнымрэ къахэщы.» (н,29) Яуанэрэ, яшыу гъэпсык1эрэ къызхэк1рэр а уахътэхэм адыгэмэ ящы1эк1. Ар зек1о к1оным, гъогуунэ чыжьэ тэхьэным тегъэпсыхьагъагъ. А фэдизэу ишыуанэрэ, ишрэ, и1ашэрэ зыгъэпсыгъэ адыгэм игъомылапхъи ащ дищтэу ыгъэпсыгъагъ. Сыд фэдизрэ къыздырихьэк1ми зи щымыш1ынэу гъомылапхъэ- хэр зыди1ыгъыщтыгъ. Гъогуунэ к1ыхь зытехьэрэм бысым шымыгугъунэу ежь ежьырэу зыфырикъужьынэу игъомылапхъи зыдихьыщтыгъ. Ари тхылъым морэущтэу къе1о: «Ягъомылапхъи ащ тегъэпсыхьагъэу щытыгъ.‘Гъомылэжъ’ а1оу, илъэс- рэ щылъыгъэми мык1одынэу, шхын к1оч1эшхо хэлъэу я1агъ. Щэтэпхъэпэ гъэ- гъугъэри, адыгэ къоехъураери ащ тегъэпсыхьагъагъэх.» (н,8)

3.3.KONUK EVİ- KONUK EVİNİN KURALLARI /ХЬАК1ЭЩ- ХЬАК1ЭЩ ХАБЗЭХЭР Хьак1эщыр Адыгэ кулътурэмк1э янахь ч1ып1э ин зыубытырэмэ ащыщ. «Шыу Закъу» тхылъыми ар ыбгъу пстэумк1и къе1уатэ. Зэраш1ырэр, хьак1эщыр зие унагъоми исоциальный статус... нэпэмык1хэми ялъытыгъ. Фэкъол1 унэгъо ц1ык1ум ихьак1эщ мыщ фэдэу къе1уатэ: «Хьак1эщ-шэщ зэпытыр пэмычыжьэу унэшхо пашъхьэм щытыгъ. Пхъэ п1эк1ор ц1ык1оу къогъум къотым ошэкур-чых1эн зэк1оц1ыщыхьагъэ илъ. Ошэкурым к1эпым хэш1ык1ыгъэ шэк1 куплъ тебзагъ. Чых1эным к1эбзагъэри_ буракан шэк1 къолэн лъэпкъ.» (н,44) Нахь унагъо фэш1ыгъэмэ яхьак1эщ нахь зэтегъэпсыхьагъ. Къэк1онак1о бэ зи1эм елъытыгъэу хьак1эщыри нахь ин ык1и нахь зэгъэзэфагъ. Фэкъол1 унагъоу, ау лъытэныгъэ зыфаш1ырэ Таур ихьак1эщи мыщ фэдэу къе1уатэ тхылъым: «Хьак1эщыр унэ 1эхъу-лъэхъушху. Бгы къуашхоу к1эшъо гузэгум щызэпырыдзыгъэри аш1омакэу, хьак1эщ гузэгу шъыпкъэм к1эсэн пкъэумы-

т1ыр хьазыри к1агъэкъожьыгъ. А к1эсэным ышъхьагъ хъураеу къек1ок1эу пхъэ1унэ заулэ хэ1угъ, а пхъэ1унэхэм шъош1э 1эмэпсымэхэр апылъагъ. П1эк1орит1у дэпкъит1ум к1эрыт, зым ык1ыбк1э алрэгъу к1эрак1э е1ул1ыгъ. Техъон-к1элъынэу щыхьагъэу п1эк1орхэм арылъым атебзагъэр шэк1 лъап1. Къырымы ис унэгъо фэш1ыгъэмэ яшъхьаныгъупчъэмэ а1улъэу плъэгъущтым фэдэ тхылъып1э шъхьаныгъупчъэхэм а1у1ул1агъ. А унагъом шэк1ожъхэр къызэрэхэк1ыгъэр пш1энэу, шъыхьабжъэхэр. Къушъхьэ ачъэжъыбжъэхэри дэпкъмэ я1ул1ыгъ. Хьак1эщыр ц1ыф к1оп1э-щысып1эу зэрэщытым инэшанэу, пхъэнт1эк1у к1ыхьэхэри пхъэнт1эк1ужъые- хэри бэк1аеу ит. Пхъэнт1эк1у к1ыхьэхэм апак1э пхъэк1эн джэгуп1э пхъанэхэ – ри ахэбзык1ыгъ. Гъоплъэ къумгъан-лэджэн зэрыти зэпэлыдыжьэу пчъэкъуахэм къот. Тхыпхъэ дахэу ш1ыгъэу п1облэ к1эрак1эхэри дэпкъымэ апылъагъ.» (н,89,90) Хьак1эщхэр чыжьэ къык1рэ хьак1эхэр зэрагъэлъыщтыгъэ пэщ зэкъуа- гъэп. Ежь яхьыл1агъэу, дунэем ехьыл1агъэу, хъурэр-ш1эрэр зыщызэрагъэш- 1эщтыгъэ ч1ып1агъэх. Ащ нэмык1эу теубытагъэ аш1ын фае 1офхэри, шъэф гупшысэхэри хьак1эщмэ щагъэцак1эщтыгъ. Ежь ашъхьэк1э я1офхэр е хэгъэгу 1офхэри хьак1эщ гущы1эм къыхэхьэщтыгъ. Хьак1эщым зэфэшъхьафэу 1оф- бэр щызэш1уахыщтыгъ. Ар Тембот дэгъоу къырегъэлъэгъук1ы: «Ащ фэдагъ пэсэрэ адыгэ хьак1эщыр. Хьак1эщ къодыеу щытыгъэп ар. Зэныбджэгъухэм зэрэлъэгъуп1э зэхэсып1эу я1агъэр хьак1эщыр ары. Хъулъфыгъэ 1офхэр зыщыраухъухьэри арыгъэ. Мэзрэ чэщрэ уишъэф щымы1у а1ощтыгъэ, ау шъэф 1отап1эу я1агъэр хьак1эщ зэгъок1ыр арыгъэ. 1оф шъэфы- би щызэкъуадзэщтыгъэ аш. Зэшъэогъуит1у яшъэф 1отэп1э нэрыгъэу я1агъэри а хьак1эщыр арыгъэ. Гупшысэп1э гущы1эп1эшхоу я1агъэри хьак1эщыр арыгъэ. Дунэе еплъык1э зэфэшъхьафхэращ щызэутэк1ыщтыгъэх, хэт игулъыти, изэхэш1ык1и зынэсрэр къызщылъагъоу, л1ы губзыгъэр апэу на1о къызщыхъущтыгъэри арыгъэ.» (н,53)