İhtisas mı, umumî kültür mü ?
Ç
ağım ıza uzm anlık (ih tisas) ç-agı d em eleri yanlı# değildir. İş bölüm ü çok ilerlem iş olan m em leketlerde uz m an lığın da çok d erinleştiğin i herkes bilir. B u konud a M eşru tiy e tte n beri hayli şey söylen m iş. yazılm ış, yeteri kad ar te s ir edemeden üzerind e durul m uştur. B u n u n için bu konuya yeniden dönm ek yerinde olacak tır.
U zm anlık deyince b ir bilgi veya işin yalnız b ir dalında, h a t tâ b ir d a lın ın kü çü k b ir bölü m ünde d erinleşm e an laşılır. B u anlam da u zm an lık «m ütebahhi'r- lik» İn ta m zıddıdır. Uzm an ken di kon usunu ne kadar sın ırla m ışsa, o konuda n e kad ar de rinleşm işse. «m ü tebâh hir» - tam te rsin e - o kadar yayılm ış, h a ttâ b ir çok kon uları ku şatacak gibi genişlem iş olm alıd ır. E ski itim adamlarına «Kırk ambar-., «der ya», «alü m e», «ayaklı k ü tü p h a ne» demeleri, bundan İleri gelir di.
B u n u n böyle olm asının b ir çok seb ep len v ar: B a şta eski î- llm anlayışı gelir. İ lk ve o rta çağda ilim ler felsefeye bağlı old ukları için , h a k ik i d erin b il gi sah ib i o lm ak ancak b ü tü n ilim leri k u şatm ak la m üm kündü. İk in ci seb ebi cem iyetlerin yapı sı İdi. b ir adam b ir çok işi aynı zam anda yapm âk zorunda idi. B u zorun lu k bu gün kü gelişm iş B a tı m ille tle ri d ışın d a b ir çok k ü ltü r çevrelerind e yine de sü rüp gitm ektedir. Y aln ız, iş bö lü m ü n ü n çok İleri olduğu cem i yetlerd e b ir in san ın sın ır lı ve b e lirli b ir işle uğraşm ası zorun- luğu doğm uştur.
M odern top lu m lard a d a şe h ird en köye gidince İş bölüm ü nün azaldığı ve insanların uzman lığ a im kân bu lam ad ığı görülür. B ir köy b akkalı köyü n ih tiyacı olan her şeyi satar. B ir kasaba d ü kkânına girerseniz işlerin bi raz ayrıldığını görürsünüz. Çün kü yan ıb aşm d a başka d ükkân lar açılm ıştır; yükü n b ir kısm ı nı on lar alm ışlard ır. İşleri ara larınd a bölm eye başlam ışlard ır. Hele şehirde, bu bölünüş daha büyüktür. Bizim şehirlerimizden Avrupa şeh irlerin e gidince, fark îaşm a artar. Öylesine ki bazı
w&aaNM
m memm emm
Hilm i Ziya ÜLKEN
m em leketlerin iş h ayatı y anın da bizim şeh irlerim iz kasab a gi bi kalır. B a tı m em leketleri ara sın d a da ış ve bilg i d alların d an b irin d e d erinleşm e bakım ından mühim farklar vardır. Demek kİ İş bölümü ve uzmanlığın Batı m illetlerine mahsus umumi bir vasfı da vardır. Nüfus yoğunluğu, büyük şeh irlerin yapısı, endüs
trile şm e ile o ra n tılı o larak bu m ille tle rin b ir k ısm ın d a uzm an lık orta, b ir kısm ında ileri, h a t tâ çok ileridir.
B azı eski k ü ltü r çevrelerine gelince, on lard a iş bölüm ü ve u zm an lığ ın azlığı yaln ızca de ğerlerin ve işlerin farklaşm am ış
olm asınd an doğmakla kalm az
özel ve m ü h im b ir sebebi daha vardır. B u da o k ü ltü rle rin or du ve m em u r s ın ıfın a d ayanan b ir im p arato rlu k kurm u ş olm a
larıdır. Onlarda bilgili olmak her şeyden önce «kılıç ve kalem sah ib i» olm aya d elâlet ederdi. B u rad a «kalem», den d ev let işle rin d e v e m em u rlu k ta yarayacak b ü ro kratik v e stio m ah iyetin d e bilgi kastedilirdi. O sm anlIlarda g en çlere v erilen bilgid e «tez y in -! - zat ve sıfa t» etm ek ga yesi b a ş ta gelirdi. B azı yirm i y ıl sü ren b ir öğretim yalnızca b u güzel yazı yazm ak sa n a t:- n i öğretird i. B öyle b ir tah sil ile h iç b ir bilgi d alınd a derin leşm eye im kân yoktu. B u ta h s il tarz ı ve b u bilgi anlayışı B a tıd a , da yüz y ıllarca 6ünnü.ş ve an ca k 16 m c ı yüzyıldan so n ra si lin m eye b aşlam ıştır. Saydığım ız dem oğrafik. ekonom ik ve fik ri seb ep ler dolayısiyle a rtık B a tıd a b u eski bilgi an layışının kökü n den kazınm ış olduğunu söyleye biliriz.
B u n u n la b eraber B a tıd a da b u d erinleşm enin, b ir uzm an laşm an ın k rizleri olm adı m ı? B u n a karşı ne yap tılar. Ve ne yapıyorlar? B u soru önem lid ir. Her şeyden ön ce şu n u söyllyelim ki B a tı L ise ve o r ta öğretim i n in program ları m em leketim i z in program !ariyle n isb et edi- lem iyecek kadar zengindir. L ise
tahsili her şeydir. İnsanî . -
bilginin, k ü ltü rü n bü tü n tem el v lerı orada a tılır. O rada gene !
«um um i k ü ltü r» d enen şeyi b ü l : ! tim genişliği ¡ıe alır. B u k ü ltü r > : - eskiden bizim A rap ve Kars fi-
fi
'¡olojilerlne dayandığım ız gibi - Y u n an ve L â tin filo lo jile rin e 5 : dayanır. Ü niversiteye, vüksek ?: öğretim e veya m eslek öğretim i- n e g eçtiğ i zam an insan, v atan - 1 daş ve d ü şü nü r o larak k end isi için zaru rî olan b ü tü n tem elle- i n orada alm ış b u lu n u r. A rtık i ou te m e lle r üzerinde yüksek öğ retim güvene güvene uzm an lı- ğm b ü tü n d erinliğin i verebilir. ; : G enç b ir bilgiyi başka bilg iler- i le k arşılaştırm ak, d erinliği h e r an genişlik yardım iyle kon trol M etm ek im k ân ların a sa h ip tir. Vâ-
f\
k ıâ o m em leketlerde de «les h u - ;
inanités» denen Yunanca, Lâ- '
tm c e ve k lâ sik b ilg in in yü klü lü i si güııe karşı ten k id ler yükselm ek- i : ted ir. F a k a t, çoğu pedagoglar ; 1 veya serb est yazarlard an gelen bu ten k id ler m aarif sistem leri n e pek az te s ir ediyor. H a ttâ > j Avrupa m ed en iy etin in um um î f| gidişinden ayrılan Sorset siste- ; S mlndo bile klâsiklerin tahsili ve hum anités meselesi önemim mu h a fa z a etm ekted ir. B a n m em le k e tle ri d erinleşm e ile genişlem e arasındaki ahengi felseli görüş veren b ir um um î k ü ltü r yardı- ;
mlyle temin ediyorlar. Asm bir I d erinleşm eden doğabilecek kri- || zin ön ü n e böylece geçiyorlar, ve ;.j aşırı b ir genişlem eden böylece
M
k u rtu lu y orlar. B iz İse kend i $ h ü m anizm im izi b ıra k tık : B a tı ! m ille tle rin in yolu n a girm edik. ! ı K lâ sik kü ltü rü , fe ls e fî görüş
f\
genişliğini, Tü rkçeye ve yaban - : c ı b ir d ile h âk im o lacak kad ar yazı yazm a jiücüntl verem iyoruz. G eçtiğim iz 12 yü zyılın tecrü lje-
H
lerim yeteri kadar öğretmediği- ft| m iz gibi, yöneldiğim iz yeni m e- i d en iyetin 25 yü zyıllık teerü b ele
%
rin l de alacak gibl'lhazirlanm iyo i ruz. B u zay ıf tem el üzerind e İH d erinleşm enin , u zm an lığın b ir M m ânâsı vard ır; İnsan b ilg isin in ; b ü tü n d alları arasındaki bağ- İ i la n tıla rı jjö recek kad ar yukar- i dan bakm a gücünden m ah ru m : j b ir İn sand a derinleşm e ve «İh tı- ; saslaşma» yalnızca körleşmeden : ib a re ttir.
