TOKAT MERKEZ, TURHAL VE ZİLE İLÇELERİNDE YETİŞTİRİLEN NARİNCE ÜZÜM ÇEŞİDİNDE KLON SELEKSİYONU - I
Emine YILDIZ Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı
Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI 2014
T.C
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TOKAT MERKEZ, TURHAL VE ZİLE İLÇELERİNDE YETİŞTİRİLEN NARİNCE ÜZÜM ÇEŞİDİNDE KLON SELEKSİYONU - I
Emine YILDIZ
TOKAT 2014
i ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
TOKAT MERKEZ, TURHAL VE ZĠLE ĠLÇELERĠNDE YETĠġTĠRĠLEN NARĠNCE ÜZÜM ÇEġĠDĠNDE KLON SELEKSĠYONU – I
Emine YILDIZ
GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı
DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI
Bu araĢtırma, Tokat Merkez, Turhal ve Zile ilçelerinde yaygın olarak yetiĢtirilen Narince üzüm çeĢidinde klon seleksiyonu çalıĢmasının birinci aĢaması olan klon baĢ omcalarının belirlenmesi aĢamasını kapsamaktadır. 2010 yılında 4 adet kapama bağ gezilerek, 6300 omca üzerinde gözlem yapılmıĢ ve sonuçta 3 adet bağda 170 klon adayı iĢaretlenmiĢtir. 56 omcanın üç yıllık verileri dikkate alınarak tartılı derecelendirme iĢlemi yapılmıĢtır. ÇalıĢmaya konu olan bağlarda Narince üzüm çeĢidine ait klon baĢ omca adaylarında salkım sayısı 5-24 adet/omca; salkım ağırlığı 290 g ile 687 g arasında; tane ağırlığı 2,3 g ile 4,5 g arasında; verim 1,635 kg/omca ile 12,350 kg/omca arasında ve ġıra randımanı % 52,8 ile %73,1 arasında saptanmıĢtır. Değerlendirmeler sonucunda 12 adet klon baĢ omcası seçilmiĢtir. Seçilen omcalardan alınan kalemlerde Agrobacterium vitis analizleri sonucu 4 adet klon baĢ omcası elenmiĢtir. 8 adet klon adayında fidan üretimi gerçekleĢtirilmiĢ ve seleksiyonun ikinci aĢamasına geçilmiĢtir. .
2014, 43 sayfa
ii ABSTRACT
M. Sc. Thesis
CLONAL SELECTION -I OF NARĠNCE GRAPE CULTIVAR GROWN IN TOKAT CENTER, ZĠLE AND TURHAL PROVINCE DISTRICTS
Emine YILDIZ
GaziosmanpaĢa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticulture
Supervisor: Asst. Prof. Dr. Adem YAĞCI
This research was conducted to determine part of clone candidates that is the first stage of clone selection study in Narince grape variety, which is widely grown in Tokat center, Zile and Turhal districts. Firstly, in 2010, 6300 vine were determined in 4 vineyards, then 170 clone candidates in 3 vineyards were indicated. By taking into consideration three-year dates of 56 vines, weighted-ranking (WR) was performed. In vine candidates of Narince grape variety in the vineyards that is subject of research; vine clusters ranged from 5 to 24 units/vine; bunch weight from 290 to 687 g; berry weight from 2,3 to 4,5; the yield from 1,635 to 12,350 kg/vine; must yield from 52,8 % to 73,1%. As results of assessments, 12 clone candidate clones were selected. In the scions taken from selected vines, 4 candidate clones were eliminated as a result of Agrobacterium vitis analyses. Nursery production was performed in 8 clone candidate and passed to the second stage of selection.
2014, 43 pages
iii
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR
Bu araĢtırma ile üzüm çeĢitlerinin orjinal ekolojilerinde gösterdikleri performans farklılıklarından yararlanarak üstün nitelikli klonların seçilmesi ve ayrıca geleneksel çeĢitlerin genetik çeĢitliliğini koruma altına alınmasıyla ülkemiz bağcılığına katkı verileceği bilinciyle;
ÇalıĢmamın gerçekleĢmesinde bana destek olan DanıĢmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI’ya, çalıĢmalarım sırasında yardımını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Rüstem CANGĠ’ye, arazi ve laboratuvar çalıĢmalarında yardımlarını esirgemeyen Sayın ArĢ. Gör. Seda SUCU, Sayın AraĢ. Gör. Neval TOPÇU ve Sayın Dr. Duran KILIÇ’a ve de tezimi yazarken tecrübelerinden faydalandığım Sayın Gıda Yüksek Mühendisi Mehmet YILDIZ’a (abim) teĢekkürlerimi borç bilirim. Ayrıca hayatım boyunca emeklerini ödeyemeyeceğim anneme ve kardeĢlerime teĢekkür ederim.
Emine YILDIZ Mart, 2014
iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ ve TEġEKKÜR... iii ĠÇĠNDEKĠLER……… iv SĠMGELER ve KISALTMALAR DĠZĠNĠ... v ġEKĠLLER DĠZĠNĠ………. vi ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... vii 1. GİRİŞ... 1 2. KAYNAK ÖZETİ ... 5
2.1 Bağcılıkta Yapılan Seleksiyon ÇalıĢmaları………... 6
3. MATERYAL ve YÖNTEM... 14 3.1. Materyal... 15 3.2. Yöntem... 16 3.2.1. DoğuĢ Oranı... 16 3.2.2. Salkım Sayısı... 16 3.2.3. Salkım Ağırlığı... 16 3.2.4. Tane Ağırlığı... 17 3.2.5. Verim... 17
3.2.6. GeliĢme (Budama Odunu Ağırlığı)... 17
3.2.7. Suda Çözünür Kuru Madde (SÇKM)... 17
3.2.8. pH... 18
3.2.9. Titre Edilebilir Asit Miktarı... 18
3.2.10. Bome... 18
3.2.11. ġıra Randımanı... 18
3.2.12.Toptan UyarlanmıĢ Tartılı Derecelendirme Puanlarının Belirlenmesi... 19
4. BULGULAR ve TARTIŞMA... 21
4.1. DoğuĢ Oranı... 21
4.2. Verim, GeliĢme ve Kalite Değerleri... 24
4.3. ġıra Değerleri... 27
4.4. UyarlanmıĢ Tartılı Derecelendirme Puanlarına Göre Klonların Değerlendirme Sonuçları………. 30
5. SONUÇ... 33
KAYNAKLAR... 34
EKLER……….. 38
EKLER DĠZĠNĠ……….. 39
EK A. Klon seleksiyonu çalıĢması ile ilgili arazi çalıĢmaları ………... 40
EK B. Klon baĢ omcalarında fidan üretim aĢamaları………. 41
ġekil B.1. Çeliklerin suda bekletilmesi ve AĢılama iĢlemleri………... 41
ġekil B.2. Klon materyallerinin aĢılaması ve KaynaĢtırma odasına alınması…. 41
ġekil B.3. KaynaĢtırma odası sonrası talaĢ temizliği ve II. parafinleme………. 41
ġekil B.4. Torf ve perlit karıĢımının tüplere doldurulması………. 42
ġekil B.5. Hormon hazırlığı ve aĢı materyallerinin tüplere dikimi………. 42
ġekil B.6. AĢı materyallerinin alıĢtırma yerinde bekletilmesi……… 42
v SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama < Küçük > Büyük ml Mililitre l Litre da. Dekar ad. Adet % Yüzde kg Kilogram g Gram g/l Gram/Litre Kısaltmalar Açıklama ark. ArkadaĢları Asit Mik. Asit Miktarı
Tar. Der. Tartılı Derecelendirme ġıra Ran. ġıra Randımanı
vi ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa
ġekil 3.1. Seleksiyon yapılan bağdan görünüm (2010 yılı)………... 14
ġekil 3.2. ĠĢaretlemesi yapılmıĢ klon adayı……… 14
ġekil 3.3. Seleksiyon yapılan bağda iĢaretleme iĢlemleri (2011 yılı)……… 15
ġekil 3.4. Seleksiyon yapılan bağlardan örneklerin toplanması……….... 15
vii
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa Çizelge 4.1. Merkez-Büyükyıldız’da ki Narince klonlarının göz verimliliği…
değerleri……….. 21
Çizelge 4.2. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının göz verimliliği…...
değerleri……….. 22
Çizelge 4.3. Merkez-Büyükyıldız’da ki Narince klonlarının verim, geliĢme ve kalite değerleri ………... 24 Çizelge 4.4. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının verim, geliĢme ve
kalite değerleri……… 25
Çizelge 4.5. Merkez-Büyükyıldız’da ki Narince klonlarının Ģıra değerleri…….. 27 Çizelge 4.6. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının Ģıra değerleri……. 28 Çizelge 4.7. Merkez-Büyükyıldız’da ki Narince klonlarına ait tartılı…………
derecelendirme puanları………. 31
Çizelge 4.8. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarına aittartılı…………..
1 1. GİRİŞ
Bir populasyonda arzu edilen özelliklere sahip fertlerin seçilmesi anlamına gelen seleksiyon çalışmalarına ait ilk yazılı belgeler M.Ö. 50 yıllarına kadar dayanır. Bu tarihlerde Columella, asmalarda üretimin daima en iyi omcalardan çelik alınarak yapılması gerektiğini savunmuştur. Bu nedenle Columella, seleksiyon ıslahının temelini atan kişi olarak bilinmektedir (Gülcan ve İlter, 1975; Barış, 1985).
Klon seleksiyonu, çeşit populasyonu içindeki varyasyondan yararlanarak ekonomik değerleri itibariyle üstünlük gösteren tiplerin seçilmesi esasına dayanan bir yöntemdir. Klon seleksiyonu, olumsuz yönde oluşan mutasyonların elemine edilerek çeşitlerin kendine özgü özelliklerinin korunmasına olanak sağlanmaktadır. Klon seleksiyonu hem genotip hem de sağlık yönünden yapıldığından sonuçta çeşit populasyonuna göre verim, kalite ve gelişme bakımından önemli artışlar sağlanmaktadır. Ancak vegetatif olarak üretilen bir çeşidin ait olduğu populasyondaki varyasyon sınırlı olduğundan seleksiyon yoluyla yapılan ıslahtaki başarı oranı belli bir düzeyde kalmaktadır (Olmo, 1940; Levadoux, 1951; Rives, 1961; Huglin ve Juliard, 1962; Dokuzoğuz, 1964; Galet, 1970; Branas, 1974; Gülcan ve İlter, 1975; Whiting ve Hardie, 1981; Uslu ve Samancı, 1983; Fidan, 1985; Barış, 1980; Nazlı, 2010).
Bitki ıslahının amaçlarından birisi, doğada kendiliğinden (spontan) meydana gelen veya çeşitli yollarla suni olarak elde edilen kalıtsal varyasyonlardan faydalanarak yetiştiriciliği yapılan bitkilerin ekonomik değerlerinin yükseltilmesidir (Özbek, 1955; Dokuzoğuz, 1964; Demir, 1975).
Ülkemizin gerek dünya üzerindeki coğrafi konumu, gerekse ekolojik faktörlerin elverişli oluşu nedeniyle bağcılık, yurdumuzda en uygun koşullara sahip olan tarımsal uğraşılardan birini oluşturmaktadır. Kültür asmasının (Vitis vinifera L.) anavatanı olan Anadolu‟da bağcılığın tarihi M.Ö. 3500 yıllarına kadar dayanmaktadır. Günümüzde de yurdumuzun hemen her yöresinde yapılan bağcılık içinde zamanla çeşit zenginliği oluşmuş, iklim, beğeni ve tüketim yerlerine göre değişik çeşitler ayrılmıştır. İklim farklılıklarına bağlı olarak uygun yetiştirme teknikleri gelişmiş, tüketim ve değerlendirme çeşitlenerek artmıştır (Çelik, 2007).
FAO‟nun 2011 yılı verilerine göre ülkemiz 472 545 ha bağ alanı ile bağcılık yönünden dünya üzerinde sayılı ülkelerden birisi konumundadır (Anonim, 2014). Diğer ülkelerle karşılaştırıldığında bağların verimi düşük görünmektedir. Bunun en önemli
2
nedenlerinden birisi; bağ tesislerinde kullanılan fidanların genellikle kalite özellikleri belli olmayan fidanlar olması ve hastalık ve zararlılarla ilgili durum dikkate alınmadan sıradan materyalle üretilmiş olmasıdır.
Ülkemiz tarımında önemli bir yere sahip olan bağcılığımız, günümüzde üretimden-yetiştirmeye, yetiştirmeden-pazarlamaya kadar geçen süreç içerisinde birçok sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunlar içerisinde birim alandan alınan ürün miktarı ve kalite düşüklüğü ile ilgili problemler önemli bir yer tutmaktadır. Bağcılıkta verimlilik, birim alanda bulunan omca sayısı yanında, omca üzerinde meydana gelen salkım ve tanelerin sayısı ve büyüklüğü ile de doğrudan ilişkilidir. Ancak bu özellikler çeşit anaç, kültürel uygulamalar ve çevre koşulları gibi birçok iç ve dış faktör tarafından etkilenmektedir (Ağaoğlu, 1975; Odabaş, 1976; Göktaş ve Kelen, 2005).
Üzüm, içinde bulunan çeşitli vitaminleriyle insan sağlığına hizmet ettiği gibi, terkibinde bulunan şeker, azotlu madde ve madensel tuzların varlığı ile onların beslenmesine yarayan değerli bir meyvedir. A, B, B1, C vitaminlerini taşıyan üzüm insan vücudunun gelişmesine, sinir düzeninin sağlamlaşmasına ve diş sağlığının korunmasına yardım eder. Yurdumuzda gerek taze olarak ve gerekse çeşitli işleme şekilleri ile pekmez, kuru üzüm, pestil, sucuk ve köfter şeklinde fakir halkın başlıca beslenme maddelerinden biri olarak kullanılır. Üzüm suyu hastalara, yaşlı insanlara ve çocuklara verilecek en besleyici besin maddelerinden biridir. Bunların yanında insan sağlığı ve besin değerinin yüksekliği bakımından herkese yenmesi tavsiye edilebilecek meyveler arasındadır (Polat, 1991).
Türkiye‟de bağcılıkta klon seleksiyonu çalışmalarına başlamak ve izlenecek yöntemler konusunda Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ile Yalova Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü‟nde (Özek ve Uslu, 1970) verilen birkaç seminerle işe başlanmıştır. Daha sonra Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü‟nde, Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü‟nde, Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü‟nde, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü‟nde ve Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü‟nde seleksiyon çalışmalarına başlanmıştır.
Türkiye‟de yapılan klon seleksiyonu çalışmalarında; Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü‟nde Müşküle, Hamburg Misketi, Erenköy Beyazı, Beylerce ve Bilecik İrikarası‟nda 2‟şer; Razakı, Hafızali, Değirmendere Siyahı ve
3
Beyaz Çavuş‟ta ise 3‟er klon seçilmiştir. Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü‟nde Yapıncak, Papazkarası, Clairette, Gamay, Hafızali, Hamburg Misketi, Bozcaada Çavuşu‟nda 3‟er, Semillon‟da ise 4 klon seçimi gerçekleştirilmiştir. Yine aynı kuruluşta Kozak Beyazı‟nda 3 klon ve Karakız‟ da 4 klon; Amasya Beyazı‟nda 2; Adakarası ve Cinsaut üzüm çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmalarında 3‟er klon üstün nitelikli olarak seçilmiştir (Kiracı ve ark., 2009).
Yeni tesis edilecek bağlarda verim kapasitesi yüksek, üstün nitelikli ve sağlıklı çoğaltma materyallerinin kullanılması bağcılığımızın geliştirilmesinde önemli bir adımdır (Ülkümen, 1973). Bunun temini içinde, her bir bölge hatta yörede standart üzüm çeşitlerinin üstün nitelikli klonlarını seçerek, üretimde kaynak olarak kullanılmak üzere damızlık bağların kurulması gerekir. Bu amaçla, doğal bir gen bankası niteliğinde olan ülkemizde seleksiyon çalışmalarına gereken önem verilmelidir. Vejetatif olarak çoğaltılan bitkilerde seleksiyon ıslahı varyasyon frekansı geniş olan populasyonlarda başarılı şekilde kullanılmaktadır (Şehirali ve Özden, 1988). Narince üzüm çeşidi uzun yıllardır Tokat ve Amasya illerinde yetiştirilmekte olup, çeşit içerisinde özellikle verim ve kalite bakımından geniş bir varyasyon söz konusudur (Kara ve Ağaoğlu, 1992).
Bölgede üretilen üzümün yaklaşık %90‟nını yöreye has bir çeşit olan Narince oluşturmaktadır. Bölgede Narince çeşidi ile kurulmuş kapama bağ sayısı her geçen gün artmakta olup, çok sayıda çeşitle karışık olarak tesis edilmiş eski bağlarda da hala yetiştiricilik yapılmaktadır. Narince dışında, Çavuş ve Çıtlık üzüm çeşitleri de ticari anlamda bölgede pazarlanmaktadır (Kılıç ve ark., 2007).
Tokat ekolojik koşullarında yapılan bir çalışmada, 12 değişik anaç üzerine asılı Narince üzüm çeşidinde, farklı hasat zamanlarının, SÇKM, toplam asitlik, ve olgunluk indisi üzerine etkileri incelenmiştir. Hasat dönemlerinde olgunluk indisi 16,59 ile 43,07 arasında saptanmıştır (Kara ve Gerçekcioğlu, 1993; Uluocak, 2010).
Son yıllarda, gerek yurt içi gerekse yurt dışında salamuralık yaprağa talebin artması ve Tokat bağ yaprağının marka olarak tercih edilmesi, bölgede bağcılığın popüler tarım kolu olarak devamını sağlamıştır. Ülkemiz salamuralık yaprak üretiminin yoğun olarak yapıldığı bölgede, Erbaa, Niksar, Tokat merkez ve Zile ilçeleri bu bakımdan ön plana çıkan ilçelerdir (Cangi ve ark., 2005).
Tokat ili çok eski bağcılık kültürüne sahip olmasına rağmen, özellikle filoksera zararlısı nedeniyle 1970‟li yıllardan sonra alan ve verim açısından büyük kayıplar
4
yaşamıştır. Tokat ilinde bağcılık özellikle salamuralık yaprak üretimine dayanmakta olup, mevcut üzüm ise şıralık-şaraplık ve sofralık olarak değerlendirilmektedir.
2011 yılında Tokat ilinde 59 878 dekar bağdan 36 670 ton üzüm üretimi gerçekleştirilmiştir. Son 20 yılda merkez Erbaa ve Pazar ilçelerinde bağcılık gelişirken, Turhal‟da çok fazla gerilediği, Niksar‟da ise mevcut durumun korunduğu gözlenmektedir. Zile ilçesinde sofralık olarak üretildiği düşünülen üzümlerin büyük bir kısmı muhtemelen pekmeze işlendiği düşünülmektedir (Cangi ve ark., 2012).
Bu çalışmanın amacı Narince üzüm çeşidinde bilimsel metotlarla verimli, kaliteli, sağlıklı ve ismine doğru fertleri seçmek; seçilen bu klonlarla üretimin geliştirilmesini sağlayarak üzüm üretimini ve kaliteyi artırmaktır. Uzun bir süre alan bu ıslah çalışmasında; Tokat Merkez, Turhal ve Zile ilçelerinde Narince üzüm çeşidinde klon seleksiyonu çalışmasının birinci aşaması olan Klon Baş Omcaların seçilmesidir. Böylece ülkemiz için son derece değerli bir gen kaynağı olan Narince üzüm çeşidi tescil edilmiş klonları ile Türkiye ve dünya bağcılığındaki yerini de bilimsel olarak tescil etmiş olacaktır.
5 2. KAYNAK ÖZETİ
Bir çeşit içerisinde mevcut varyasyonlar arasından ekonomik değerleri itibariyle esas çeşitten üstün bulunan tiplerin seçilmesi „klon seleksiyon‟ olarak adlandırılır. Klon seleksiyonu sayesinde aynı çeşit içerisinde genetik olarak bir kapasite artışı sağlanmış olmaktadır. Bitkiler arasında zaman zaman gerçekleşen mutasyon ve doğal melezlemeler sonucu aynı çeşit içerisinde bile geniş bir varyasyona rastlanabilmektedir. Oluşan yeni varyasyonlar ekonomik değerleri itibariyle esas çeşide nazaran daha iyi olabileceği gibi daha kötü de olabilmektedir. Bu nedenle ıslahçılar için önemli bir kaynak ve hammadde olan varyasyon içerisinden amaca uygun olarak, istenilen özellikleri taşıyan bireylerin seçimi oldukça önemlidir. Bahçe bitkilerinde bu amaçla genellikle „toptan seleksiyon, teksel seleksiyon ve klon seleksiyon‟ metotları uygulanmaktadır (Şeniz, 1990; Balık, 2007).
Seleksiyon çalışmaları birçok üründe yapılabilmektedir. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir.
Özkaraman ve Özcan (1998), tarafından Ordu‟nun Ünye ilçesinde Trabzonhurmasının (Diospyros kaki L.) seleksiyon yoluyla ıslahı üzerinde bir araştırmada önce gözlem ve değerlendirmelerle tipler belirlenmiş ve her ağaç bir tip olarak kabul edilmiştir. Çalışma sonucunda 13 tip belirlenmiştir. Bunlar arasında yüksek rakımlı kesimler için geç çiçeklenen 52 ÜN 4 nolu tip ve ilkbahar geç donlarının sorun olmadığı sahil kesimler için ise 52 ÜN 13 nolu tip önerilmiştir.
Gerçekçioğlu (1999), tarafından Tokat yöresinde doğal olarak yetişen böğürtlenlerin (Rubus fructicosus L.) seleksiyonu üzerine yapılan çalışmada 57 böğürtlen tipi içinden, "Çeşmeli 4, Çeşmeli 5, DY 2, Yaylalı 2, Kozlu 2, Gümüş A 2 ve Akgün 1" en iyi özellik gösteren tipler olarak saptanmış ve bunların kültüre alınma çalışmalarına başlanmıştır.
Güneş ve Şen (2001), Tokat yöresinde doğal olarak yetişen kuşburnuların (Rosa spp.) seleksiyon yoluyla ıslahı üzerinde yaptıkları çalışmada; 15 kuşburnu tipi içerisinde Mr-12, Mr-25, Mr-26, Mr-84 ve Yl-07 nolu tiplerin, bitki ve meyve özellikleri bakımından oldukça ümitvar olduklarını belirtmişlerdir.
Bayram (2001), Batı ve Güneybatı Anadolu‟nun değişik yörelerinden toplanarak Bornova ekolojik koşullarında oluşturulan Salvia fruticosa Mill. populasyonunda bitkilerin bazı agronomik ve teknolojik özelliklerini inceleyerek; kalitesi iyi, verimi
6
yüksek tiplerin seçilmesi ve klon seleksiyonu yöntemi ile standart çeşit geliştirilmeye çalışılmıştır.
Beyhan ve Şimşek (2007), Kahramanmaraş Merkez ilçe bademlerinin (Prunus amygdalus L. ) seleksiyon yoluyla ıslahı üzerinde yaptıkları çalışmada; 10.000 çöğür ağacı gezilerek, bunlar içerisinden 400 tip incelemeye alınmıştır. İki yıl süre ile bu tiplerde fenolojik, morfolojik ve pomolojik değerlendirmeler yapılarak 14 tip ümitvar görülerek seçilmiştir.
Benzeri çalışmalar, Şimşek (2008), tarafından bademde, Ekren ve ark., (2010), tarafından Ege Bölgesi‟nin faklı yörelerinden toplanan sarı kantaron da (Hypericum perforatum L), Şimşek ve Osmanoğlu (2010), tarafından Mazıdağı (Mardin) yöresindeki cevizlerde de yapılmıştır.
2.1. Bağcılıkta Yapılan Seleksiyon Çalışmaları
Bağcılıkta klon seleksiyonu çalışmaları toptan seleksiyon veya teksel seleksiyon yöntemi ile yapılmaktadır. Toptan seleksiyon yöntemi, bir çeşidin oluşturduğu populasyon içinden bağcılık yönünden üstün nitelikteki omcaların seçilip üretilmesi esasına dayanır. Bu yöntemde, omcalar 3 yıllık gözlemler sonucu olumlu (pozitif) veya olumsuz (negatif) özelliklere göre incelenir. Genç bağlarda negatif seleksiyon, 10-20 ve daha yaşlı bağlarda pozitif seleksiyon yöntemi uygulanır (Oraman, 1972;Yılmaz ve ark., 1998).
Bağcılıkta klon seleksiyonu çalışmaları, klon baş omcalarının seçimi, klon kolleksiyon bağı ve klon karşılaştırma bağı olmak üzere üç aşamada yürütülmektedir. Klon baş omcalarının seçimi aşamasında, üzüm çeşidinin populasyonu içerisinde üç yıl süreyle verim, kalite ve gelişme özellikleri bakımından populasyon ortalamasının üzerinde değer gösteren omcalar klon baş omcası olarak seçilir. Klon koleksiyon bağı aşamasında ise seçilen klon baş omcalarından alınan üretim materyali ile her klondan 10-15 omca olacak şekilde tekerrürsüz klon koleksiyon bağı tesis edilir. Bu bağda 3-5 verim yılı ölçüm tartım ve gözlemler sonucunda verim, kalite ve gelişme bakımından en üstün 5-6 klon saptanır. Klon karşılaştırma bağı aşaması ise klon koleksiyon bağından, seçilen 5-6 klonun o üzüm çeşidinin yetiştirildiği yörelerde populasyondan alınacak şahitle karşılaştırmalı olarak denenme aşamasıdır. Bu aşamada 1-4 ayrı yerde 5 tekerrürlü klon karşılaştırma bağları tesis edilir. Yapılan ölçüm tartım ve gözlemler
7
sonucunda en iyi 1-3 klon seçilir (Gülcan ve İlter, 1975; Anonim, 1979; Barış, 1980; Fidan, 1985).
Seleksiyon çalışmalarının uzunluğu dikkate alınarak 12-13 Mayıs 2006 tarihlerinde Manisa‟da yapılan “Bağcılıkta Klon Seleksiyonu Çatı Projesi Çalışma Grubu Toplantısı” nda seleksiyonda izlenecek yol ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışma sonucunda I. aşama sonucu seçilen klon adaylarının azaltılması, II. ve III. aşamanın birleştirilmesine seçilen omcaların tekerrürlü olarak dikilmesine karar verilmiştir. Ayrıca değerlendirme şekillerine göre üzüm çeşitlerinde tartılı derecelendirmeye esas puanlar da belirlenmiştir/yenilenmiştir (Anonim, 2006).
Bernard ve ark., (1983), tarafından Pinot Noir çeşidinde seçilen 250 adet klon üzerinde yapılan çalışmada, asma morfolojisi ile verim ve kalite gibi faktörler arasındaki ilişkiler incelemeye alınmıştır. Cabernet Sauvignon çeşidinde incelenen klonlar aynı anda hasat edilmesinden sonra aralarında % 30‟a varan bome farklılığının olduğu tespit edilmiş. Klonların verim ve şeker özellikleri arasında genellikle negatif korelasyon tespit edilmiş ancak aynı zamanda verim ve şeker özellikleri açısından paralellik gösteren klonların varlığına da rastlanmıştır.
Uslu (1985), tarafından Müşküle çeşidinde seleksiyon çalışmaları 1967-1990 yılları arasında yapılmaya başlanmıştır. İznik İlçesinde 13 bağda toplam 11 668 omca üzerinde başlayan çalışma sonucunda koleksiyon bağı aşamasında 141 klon baş omca arasından üstün nitelikteki 15 klon seçilmiştir. Klon koleksiyon bağı safhası sonunda seçilen klonlar, seçilmeyen klonlara göre dekara ortalama verimde %39, salkım ağırlığında %23, 100 tane ağırlığında % 5 ve olgunluk indisinde de %3 artış sağlamıştır. Çiçeklenme öncesi belirlenen göz verimliliği değerlerinden göze düşen salkım değerleri; 0,83-1,60 arasında değişirken, klonlar arasında %92 oranında fark oluştuğu tespit edilmiştir.
Hajdu (1990), tarafından Macaristan‟da yetiştirilen “Kövidinka” çeşidinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında 3 klon seçilmiş ve bu klonların 7 yıl boyunca gelişmeleri incelenmiş ve incelemeye alınan klonların karakter yapılarında çevre şartlarının oldukça fazla etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Seçilen klonlar kontrol asmalarıyla karşılaştırıldığında çevre şartlarının salkım ağırlıkları üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir.
8
Schneıder ve ark., (1990), tarafından Nebbiola çeşidinde yapılan seleksiyon sonucunda seçilen 4 klonun birbiriyle mukayesesinde, 111 ve 120 no‟lu klonlarının gelişmesinin yaprak dağılımı ve sürgün uzunluğun yüksek değerler gösterdiği diğer klonlarda ise pH ve titre edilebilir asitlik değerlerinin yüksek olduğu saptanmıştır.
Uslu ve Samancı (1992), tarafından Değirmendere Siyahı ve Beylerce üzüm çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında; I. aşama çalışmalarında Değirmendere Siyahı üzüm çeşidinde 4 bağda, Beylerce üzüm çeşidinde 7 bağda gözlem ve veriler alınmaya başlanmış ve değerlendirmeler neticesinde Değirmendere Siyahı üzüm çeşidinde 98 ve Beylerce üzüm çeşidinde 53 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşamada Değirmen Siyahı çeşidinde 3, 6, 20, 23, 31 ve 80 no'lu klonlar Beylerce çeşidinde 2, 12, 24, 25, 32, 33, 45 ve 52 no‟lu klonlar seçilmiştir. III. aşama çalışmalarında ise Değirmendere Siyahı üzüm çeşidinde 6, 31 ve 80 no'lu klonlar ve de Beylerce üzüm çeşidinde 32 ve 59 no‟lu klonlar seçilmiştir Seleksiyon çalışması sonucunda, Değirmendere Siyahı çeşidinde verim değeri %37 artış; budama artığı değeri %34 artış ve salkım ağırlığı %51 artış, Beylerce çeşidinde verim değeri % 26 artış; budama artığı değeri % 32 artış ve salkım ağırlığı %27 artış sağlandığı belirlenmiştir.
Öztürk ve ark., (1998), Ege Bölgesinin standart sofralık çeşitlerinden Razakı üzüm çeşidinde yapmış oldukları klon seleksiyonu çalışmasında; 1981 yılında 3002 fertten seçilen 418 omcada 3 yıl süre ile somak ve sürgün sayımları yapmışlardır. Sayımlar sonucu populasyon ortalamasının üzerinde 40 klon baş omcası belirlenmiştir. Toptan seleksiyon çalışması sonucu seçilen klon baş omcaları, her klondan 10 omca olacak şekilde Manisa – Bağcılık Araştırma Enstitüsü‟nün killi-tınlı bünyeli arazisinde 99 R anacına aşılanarak, klon seleksiyonu ikinci aşamasına (A aşaması) 1984 yılında geçilmiştir. Klon koleksiyon aşamasındaki bu çalışmada da verim, gelişme ve kalite özellikleri bakımından, puanlamaya esas olan ve olmayan kriterler yönünden en iyi değer gösteren üstün nitelikli 5 klon seçilmiştir.
Uslu ve Samancı (1998), tarafından Beyaz Çavuş ve Hamburg misketi üzüm çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında Beyaz Çavuş‟da 3917 omca arasında 70, Hamburg Misketinde 4077 omca arasında 66 klon baş omcası seçilmiştir. II. Aşaması için kurulan klon koleksiyon bağı aşamasında her iki çeşitte en üstün 10 klon seçilmiştir. Klon koleksiyon bağı aşamasında seçilen her iki çeşidin klonlar açısından en
9
üstün 2-3 klonun seçilmesi amacıyla kurulan klon karşılaştırma bağı parselde 10 omca olacak sayıda, 4 tekerrürlü tesadüf blokları deneme desenine göre kurulmuştur. Klon seleksiyonu çalışmalarının son aşamasını oluşturan klon karşılaştırma bağlarındaki klonlardan elde edilen değerler arasında önemli farklılıklar ortaya çıkmıştır. Beyaz Çavuş klonlarında en yüksek ile en düşük verim değeri arasındaki fark 466 kg/da ve Hamburg Misketi klonlarında ise en yüksek ile en düşük verim değeri arasındaki fark 411 kg/da arasında olduğu tespit edilmiştir.
Özışık ve ark., (1998), tarafından yapılan bir araştırmada, Yapıncak‟tan 324, Semillon‟dan 343, Gamay„dan 465, Papaz Karasından 534, Clairette‟den 391 ve Hafızali‟den 343 klon baş omca adayı belirlenmiş 5-6 yıl süren sayım ve gözlemlerden sonra en iyi 40‟ar klon baş omcası tespit edilmiştir. Klon seleksiyonun karşılaştırma aşaması genel değerlendirmesinde Yapıncak üzüm çeşidinde asit miktarı 5,05-5,70 g/l, bome 7,9-10,01 ve şıra randımanı %53,4-60,1 arasında; Semillon üzüm çeşidinde asit miktarı 5,56-6,94 g/l, bome 9,7-11,68 ve şıra randımanı %49,1-57,4 arasında; Gamay üzüm çeşidinde asit miktarı 8,06 g/l, bome 10,1-11,78 ve şıra randımanı %51,7-55,3 arasında; Papaz Karası üzüm çeşidinde asit miktarı 7,54-10,38 g/l, bome 8,2-9,98 ve şıra randımanı %49,0-56,9 arasında; Hafızali üzüm çeşidinde asit miktarı 3,64-4,55 g/l, arasında; Clairette üzüm çeşidinde asit miktarı 5,14-576 g/l, bome 9,7-10,6 ve şıra randımanı %48,1-50,9 arasında ve Hamburg Misketi üzüm çeşidinde asit miktarı 5,11-5,61 g/l arasında değişmiştir.
Kader ve ark., (1998a), tarafından yapılan Osmanca üzüm çeşidinde klon seleksiyonu çalışmaları çerçevesinde I. aşama çalışmaları 1983-1985 yıllarında İzmir Selçuk'ta, 6 bağda 6 589 omca üzerinde başlamış ve 1 111 omca işaretlenerek alınan gözlem ve verilerin değerlendirilmesi sonucunda 40 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşama çalışmalarına 1990-1995 yıllarında devam edilerek, Osmanca üzümünde 21, 26, 38, 39 ve 40 no'lu klonlar seçilmiştir. III. aşama çalışmaları çeşidin bölgede önemini kaybetmekte olan çeşitler grubuna girmesi sonucu 1992 yılında Bağcılık Çalışma Grubu'nun almış olduğu karar gereği Klon Karşılaştırma Bağı Aşaması uygulanmadan proje sonuçlandırılmıştır. Osmanca bağlarından halen elde edilen verim değerleri ile klon koleksiyon aşamasında seçilen klonların üretimde kullanılmasıyla verimde % 133‟lük bir artış sağlanabileceği tespit edilmiştir.
10
Kader ve ark., (1998b), Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından kireçli topraklarda yaygın olarak kullanılan 41B ve 420A Amerikan asma anaçlarında; I. Aşamada 41 B Amerikan asma anaçlığındaki 563 ve 420 A Amerikan asma anaçlığındaki 1275 omca içerisinden metoda uygun olarak 41 B için 250 ve 420 A için 345 adet klon baş anaç adayı belirlemiştir. 3 yıl boyunca yapılan gözlemler sonucu 41 B için 14, 420 A için ise 20 klon baş anaç adayı seçilmiştir. II. aşamada ise elde edilen verilere göre en yüksek değerleri gösteren 41 B Amerikan asma anacı için 8, 1 ve 20 no‟lu klonlar, 420 A Amerikan asma anacı için 13, 12 ve 20 no‟lu klonlar seçilmiştir. Ilgın ve ark., (2001), tarafından Pembe Gemre üzüm çeşidinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında; I. Aşamada Uyanma, göz verimliliği, verim ve kalite yönünden olumlu görünen 18 fert klon baş omca adayı olarak belirlenmiştir. II. aşama 6, 11 ve 12 no'lu klonlar seçilmiştir. III. aşama çalışmaları olan Klon Karşılaştırma Bağı Aşaması uygulanmadan proje sonuçlandırılmıştır. Seleksiyon çalışması sonucunda, Pembe Gemre üzümünde verim değeri 8,590 kg/omca‟dan 15,100 kg/omca‟ya; budama artığı değeri 1 302 g/omca‟dan 2 457g/omca‟ya; salkım ağırlığı 596 g‟dan 760 g‟ma; asitlik 2,16 g/l‟den 2,67 g/l‟ye ve tane ağırlığı da 6,33 g dan 7,75‟e yükselmiştir.
Ilgın ve ark., (2002), tarafından Sultani Çekirdeksiz üzüm çeşidinde yapılan klon seleksiyonu çalışması I. Aşamada 6 bağda 3454 omca üzerinde başlamış ve 605 omca işaretlenerek gözlem ve verilerin değerlendirmesi sonucunda 40 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşamada 4, 10, 12, 23, 26, 33 ve 34 no'lu klonlar seçilmiştir. III. aşama çalışmalarında en üstün özellikte ki 4, 10, 12, 33 ve 34 no'lu klonlar seçilmiştir. Seleksiyon çalışması sonucunda, verim değeri 12,0 kg/omca‟dan 14,9 kg/omca‟ya; budama odunu değeri 1 804 g/omca‟dan 2 059 g/omca; salkım ağırlığı 348 g‟dan 388 g‟a; asitlik 4,73 g/l‟den 5,02 g/l‟ye ve tane ağırlığı da 1,35 g dan 1,55 g'a yükselmiştir. Köse (2002), tarafından yapılan araştırmada, Erzincan ilinde Karaerik çeşidinin yoğun olarak yetiştirildiği yörelerdeki 40 bağda toptan seleksiyon metodu ile verim potansiyeli yüksek, kaliteli ve tane çatlama oranı düşük olan klon baş omcaları üç yıllık ortalamalara göre seçilmiş ve klonlar arasında tane çatlama oranında %73,2, salkım ağırlığında %33,6; olgunluk indisinde %23; uyanma oranında %20,9 ve tane ağırlığında %19,2 oranında varyasyon olduğu belirlenmiştir. Seçilen klonların salkım ağırlığı, tane ağırlığı, uyanma oranı ve olgunluk indisi ortalaması popülasyon ortalamasından daha yüksek, tane çatlama oranı ise daha düşük bulunmuştur.
11
Kiracı ve ark., (2002), tarafından Karasakızı, Kozak Beyazı ve Amasya Beyazı üzüm çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında; I. aşamada 4‟er bağda gözlem ve veriler alınmaya başlamış Karasakızı üzüm çeşidinde 447 baş omca adayı, Kozak Siyahı üzüm çeşidinde 303 omca ve Amasya Beyazı üzüm çeşidinde 284 omca işaretlenmiş değerlendirmeler neticesinde 40‟ ar klon baş omcası seçilmiştir. II. aşamada Karasakızı üzüm çeşidinde 7, 64, 103, 160, 330 no'lu klonlar, Kozak Beyazı üzüm çeşidinde 88, 142, 222, 270, 292 ve kontrol no'lu klonlar ve Amasya Beyazı üzüm çeşidinde 19, 51, 90, 175, 259 ve kontrol no'lu klonlar seçilmiştir. III. Aşamada ise üstün özellikteki 7 Karasakızı üzüm çeşidinde 160, 64 ve 103 no'lu klonlar, Kozak Siyahı üzüm çeşidinde 292, 222 ve 270 no'lu klonlar ve Amasya Beyazı üzüm çeşidinde 175 ve 259 no'lu klonlar seçilmiştir. Çalışma sonucunda Karasakızı üzüm çeşidinde verimde %52 artış; salkım ağırlığında %35 artış ve şıra randımanında %13‟lük artış olduğu, Kozak Beyazı üzüm çeşidinde verimde %30 artış ve salkım ağırlığında %35‟lik artış olduğu ve Amasya Beyazı üzüm çeşidinde verimde %22 artış ve salkım ağırlığında %12‟lik artış olduğu tespit edilmiştir.
Kader ve ark., (2004), tarafından Çal Karası üzüm çeşidinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında; I. aşama çalışmalarında 5 bağda 3121 omca üzerinde başlamış ve 432 omca işaretlenerek gözlem ve verilerin değerlendirilmeleri neticesinde 40 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşamaya devam edilerek Çal Karası üzümünde 1, 12, 10, 18 ve 29 no'lu klonlar seçilmiştir. 1992 yılında Bağcılık Çalışma Grubu'nun almış olduğu karar gereği III. aşama olan Klon Mukayese Bağı Aşaması uygulanmadan proje sonuçlandırılmıştır. Seleksiyon çalışması sonucunda, Çal Karası üzümünde verimde %150 artış; budama artığı değeri %100,6 artış; salkım ağırlığı %128 artış; asitlik %62 artış ve tane ağırlığı %26 artış tespit edilmiştir.
Kader ve Öztürk (2005), tarafından yapılan çalışmada Razakı üzüm çeşidinde klon seleksiyonu çalışması sonucunda seçilen klonların (5, 16, 18, 21 ve 31 nolu klonlar) ampelografik özellikleri ve göz verimliliklerinin belirlenmesi ile klonların farklılık veya benzerliklerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışma sonucunda klonlar arasında ampelografik özelliklerde çok büyük farklılıkların olmadığı belirtilirken, farklılıkların daha çok yaprak, tane ve salkımla ilgili özelliklerde olduğu vurgulanmıştır.
Yağcı ve ark., (2005), tarafından Burdur Dimriti, Razakı, Siyah Dimrit ve Siyah Gemre üzüm çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmasında; olgunluk devresinde klon baş
12
omca adaylarının seçimi yapılan bağlarda klon baş omca adaylarının kalite ve gelişme ile ilgili özellikleri belirlenmiştir. Seleksiyon süresince klon baş omca adaylarında kalite ve gelişme bozuklukları görülenler ile özellikle Burdur Dimriti çeşidinde boncuklanma özelliği gösterenler elemine edilmiştir. Bu çalışmada klon baş omcaların seçiminde Salkım Sayısı / Sürgün Oranı bakımından 2 veya 3 yıl süreyle ortalamanın üzerinde değer gösterenler ile erkencilik, seyrek tane yapısı ve renk gibi özellikler bakımından diğer adaylardan üstün özellik gösterenler klon baş omcası olarak alınmıştır. I. aşama sonucunda Razakı üzüm çeşidinde 34, Siyah Gemre üzüm çeşidinde 33, Siyah Dimrit üzüm çeşidinde 21 ve Burdur (Sultan) Dimriti üzüm çeşidinde de 20 klon seçilmiştir. Sabır ve Tangolar (2006), tarafından yapılan „dünyada son yıllarda yürütülen asma ıslahı çalışmalarının hedefleri ve kullanılan ıslah yöntemleri‟ başlıklı çalışmada; asma ıslahı üzerine son 10 yıl içerisinde 42 ülkede toplam 758 makale bulunduğu, Dünya‟da üzüm üretiminde birinci sırada yer alan İtalya‟nın asma ıslahı konusunda yayınlanmış makale sayısı bakımından da ülkeler içerisinde ilk sırada (114 adet, %15) yer aldığı bunu Amerika Birleşik Devletleri (107 adet), Çin (75 adet) ve Fransa‟nın (63 adet) takip ettiği bildirilmiştir.
Kiracı ve ark., (2009), tarafından Ada Karası ve Cinsaut Üzüm çeşitlerinde yapılan 3 aşamalı olarak gerçekleştirilen klon seleksiyonu çalışmasında; Ada Karası üzüm çeşidinin I. aşama 3 bağda 319 omca işaretlenerek gözlem ve veriler alınmaya başlanmış ve değerlendirmeler sonucunda 35 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşama da 146, 153, 205, 157 ve 242 no'lu klonlar seçilerek 1995 yılında III. Aşamaya aktarılmıştır. III. Aşama çalışmalarında 146, 153 ve 157 no'lu klonlar seçilmiştir. Cinsaut Üzüm çeşidinde I. Aşamada 6 bağda 643 omca işaretlenerek gözlem ve veriler alınmaya başlanmış ve değerlendirmeler sonucunda 39 klon baş omcası seçilmiştir. II. aşama da 359, 383, 389, 484 ve 578 no'lu klonlar seçilerek 1995 yılında III. Aşamaya aktarılmıştır. III. Aşama çalışmalarına 1998-2006 yıları arasında devam edilerek Cinsaut üzümünde 357, 389 ve 434 no'lu klonlar seçilmiştir. Her iki çeşit için seçilen klonlar arasında, verim bakımından %5,9(Ada Karası)-%21,9(Cinsaut), şıra randımanı bakımından %3,7(Ada Karası)-%4,8(Cinsaut), bome bakımından %4,2(Cinsaut)-%9,5(Ada Karası) ve budama artığı ağırlığı bakımından %23,6(Cinsaut)-%32,6(Ada Karası) oranlarında değişen önemli farklar bulunmuştur.
13
Uyak ve Doğan (2011), tarafından yapılan çalışmada; Erciş üzüm çeşidinin ümitvar klonlarının tespiti hedeflenmiştir. Çalışma, 1999–2001 yılları arasında Van ilinin Erciş merkez ilçesinde bir bağ, merkez ilçeye bağlı Bayramlı köyünde ise, iki bağ olmak üzere toplam üç üretici bağında 7860 klon üzerinde yürütülmüştür. Çalışma sonucunda verim, kalite ve gelişme özellikleri bakımından ümitvar 40 klon tespit edilmiştir. Ümitvar klonların dekara verim, salkımdaki çiçek adedi, tane boyutları, şıra randımanı, salkım ve 100 tane ağırlığı bakımından elde edilen ortalama değerleri ümitvar olmayan klonlara göre daha yüksek bulunmuştur.
14 3. MATERYAL ve YÖNTEM
2010 yılında Tokat Merkez, Turhal ve Zile ilçelerinde Narince üzüm çeşidi ile kurulu toplam 4 adet kapama bağ gezilmiş ve 6 300 omca üzerinde gözlem yapılmıştır. Seleksiyon çalışması yapılacak bağlar belirlenirken omcaların yaşı, tesisin tek çeşitle olması (en az %85 Narince), bakım işlerinin normal olarak yapılıyor olması, bağlara ulaşılabilecek güzergahın düzgün olması, bağ sahiplerinin göstermiş olduğu kolaylıklar vb. kriterler dikkate alınarak Tokat Merkez ilçesinde 1 adet, Turhal ilçesinde 1adet ve de Zile ilçesinde de 1 adet olmak üzere 3 üretici bağında seleksiyon çalışmalarının yapılmasına karar verilmiştir. Tokat Merkez ilçesi Büyük Yıldız beldesinde ki bağda toplam 350 adet, Turhal ilçesi Çarıksız köyünde ki bağda toplam 1 200 adet ve de Zile ilçesinde toplam 230 adet omca bulunmaktadır. Aynı yıl yapılan gözlem, sayım ve ölçümlerle bütün bağların toplamı olarak 170 klon baş omcası işaretlenmiş ve verileri alınmıştır (Şekil 3.1. ve 3.2.).
Şekil 3.1. Seleksiyon yapılan bağdan
görünüm (2010 yılı) Şekil 3.2. İşaretlemesi yapılmış klon baş omca adayı 2011 yılında 170 klon baş omca adayından gelişme geriliği gösteren, hastalık ve zararlı yoğunluğu fazla olan, gözle görülecek şekilde Agrobacterium vitis varlığı tespit edilen, kış soğukları veya üretici nedeniyle sökülen veya kuruyan omcalar elemine edilmiştir. Sonuçta 130 omcadan veriler alınarak düzenlenmiştir (Şekil 3.3. ve 3.4.).
15 Şekil 3.3. Seleksiyon yapılan bağda
işaretleme işlemleri (2011 yılı) Şekil 3.4. Seleksiyon yapılan bağlardan örneklerin toplanması 3.1. Materyal
Bu çalışma 2012 yılında 56 klon baş omca adaylarından alınan verileri içermektedir. Önceki yıllardan alınan verilerle beraber tartılı derecelendirmeye esas olan değerler her klon adayı için 3 yıl ortalamasına göre yapılmıştır.
Narince üzüm çeşidine ait özellikler
Narince: Tokat yöresi bağlarının %80-90‟ı Narince çeşidinden kuruludur. Narince çeşidi yörede sofralık ve şıralık olarak değerlendirildiği gibi salamuralık yaprak için de tercih edilmektedir. Yerli çeşitler arasında en kaliteli sek ve dömisek şarap yapılan çeşitlerden birisidir. Verimli bir çeşit olup, orta kalın kabuklu ve beyaz renklidir. Yörenin en önemli çeşidi olan Narince ve diğer çeşitler üzerinde klon seleksiyonları yapılmadığı ve aşı kalemlerinin herhangi bir seleksiyona tabi tutulmadan gelişigüzel alındığı belirtilerek, bu çalışmaların bir an önce yaygınlaştırılması gerektiği vurgulanmıştır (Karaman ve ark., 2007).
16 3.2. Yöntem
Seleksiyon çalışması çeşidin en çok yetiştirildiği il (doğal ekolojileri) olan Tokat ilinin yanı sıra Turhal ve Zile ilçelerinde gerçekleştirilmiştir.
Bağcılıkta seleksiyon çalışmaları; Bağların Seçimi, Omcaların Seçimi, Omcalarda Yapılacak İşlemler, Fidan Üretimi ve Bağ Tesisi ile Verim ve Kalite Özelliklerini içeren ana başlıkları altında yapılmaktadır. 2010 ve 2011 yılları arasında yürütülen bir çalışmanın devamı olması nedeniyle „Bağların Seçimi, Omcaların Seçimi ve Omcalarda Yapılacak İşlemler‟ bölümleri tamamlanmış olup ilk 2 yıllık veriler alınmıştır. Bu araştırma; devam eden bir çalışmanın üçüncü yılına (2012 yılına) ait verim, gelişme ve kalite özelliklerinin belirlenerek üç yıl ortalamasına göre klon baş omcalarının seçimlerini kapsamaktadır.
3.2.1. Doğuş Oranı
Budamada asma üzerinde bırakılan gözlerden süren sürgünler 30-40 cm iken sürgün ve somak sayıları sayılarak belirlenmiştir. Uyanma oranları ile göze ve sürgüne düşen salkım sayıları hesaplanarak, somak/sürgün oranı tespit edilmiştir.
Doğuş Oranı Sınıfı Sınır Değer Puanı Doğuş Oranı
Çok az 1 < 0,81
Az 2 0,81-1,12
Orta 3 1,13-1,36
Çok 4 1,37-1,59
Çok fazla 5 >1,59
3.2.2. Salkım Sayısı (adet)
Hasat sırasında omcalarda ki tüm salkımlar sayılarak saptanmıştır.
3.2.3. Salkım Ağırlığı (g)
Hasat döneminde elde edilen verimin salkım sayısına bölünmesi ile elde edilip (O-502, Anonim, 1997)‟ye göre sınıflandırılmıştır. Buna göre;
Salkım Sınıfı Salkım Ağırlığı (g)
Çok küçük <100
Küçük 150-250
Orta 350-450
Büyük 650-950
17 3.2.4. Tane ağırlığı (g)
Üzümler hasat olgunluğuna geldiğinde her omcaya ait rastgele alınan 10 salkımdan seçilen 100 adet tanenin tartılıp, ortalaması alınarak belirlenmiştir. Tane ağırlığı (O-503, Anonim, 1997)‟ye göre sınıflandırılmıştır.
Tane Sınıfı Tane Ağırlığı (g)
Çok küçük <1 Küçük 1,7-2,3 Orta 3-5 Büyük 7-9 Çok büyük >12 3.2.5. Verim (kg/omca)
Omca başına verimler, hasat edilen ürün dijital terazi (Desis marka, NHB Serisi) ile tartılarak belirlenmiştir. (Elde edilen verilere göre tarafımızdan beş sınıf değerleri oluşturulmuştur).
Verim Değeri Sınıfı Sınır Değer Puanı Verim (kg/omca)
Çok az 1 <1,0 Az 3 1,1-2,5 Orta 5 2,6-3,5 Çok 7 3,6-4,0 Çok fazla 9 >4,1 3.2.6. Gelişme (kg/omca)
Budama zamanı kesilen yıllık sürgünler tartılarak belirlenip gruplandırılmıştır (Elde edilen verilere göre üç sınıf değerleri oluşturulmuştur).
Gelişme Değeri Sınıfı Sınır Değer Puanı Budama Odun Ağırlığı
(kg/omca)
Az 1 <1
Orta 3 1,1-1,9
Çok 5 >1,9
3.2.7. SÇKM (%)
Üzüm taneleri tülbent içerisine konulup sıkılarak şırası çıkarılmıştır. Daha sonra (HANNA marka, HI 96801 Refractometer) refraktometre kullanılarak suda çözünür kuru madde miktarı % olarak belirlenmiştir.
18 3.2.8. pH
Üzüm tanelerine baskı uygulanarak suyu çıkarılmıştır. Daha sonra (HANNA marka, HI9812-5, pH/°C/EC/TDS METER) pH metre kullanılarak pH değeri ölçülmüştür.
3.2.9. Titre Edilebilir Asit Miktarı (g/l)
Olgunluk döneminde alınan üzümlerden çıkarılan şıralar üç farklı behere 10‟ar ml alınarak, elektrometrik yöntemle bitiş noktası olan pH= 8,1 olup, pH-metre ile izlenerek, 0,1 N NaOH ilavesiyle titrasyona tabi tutularak, tartarik asit cinsinden hesaplanmıştır (Cemeroğlu, 2010). (Elde edilen verilere göre tarafımızdan beş sınıf değeri oluşturulmuştur).
Asit Değeri Sınıfı Sınır Değer Puanı TA (g/l)
Çok az 1 < 4,0 Az 3 4,0-5,0 Orta 5 5,1-6,0 Çok 7 6,1-7,0 Çok fazla 9 > 7,0 3.2. 10. Bome
Bome Aeromertesi ile belirlenip aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. (Elde edilen verilere göre tarafımızdan beş sınıf değeri oluşturulmuştur).
Bome Değeri Sınıfı Sınır Değer Puanı SÇKM (%)
Çok az 1 <8,0 Az 3 8,0-9,5 Orta 5 9,6-11,00 Çok 7 11,1-12,5 Çok fazla 9 >12,6 3.2. 11. Şıra Randımanı (%)
Omcalardan alınan 2-3 kg üzüm presle sıkıldıktan sonra (Elde edilen şıra/sıkılan üzüm x 100 formülü ile) şıra randımanı hesaplanarak aşağıdaki şekilde gruplandırılmıştır. (Elde edilen verilere göre tarafımızdan beş sınıf değeri oluşturulmuştur).
19
3.2.12. Toptan Uyarlanmış Tartılı Derecelendirme Puanlarının Belirlenmesi
Uyarlanmış Tartılı Derecelendirmeye Esas Olan Kriterler, Sınıf Değerleri ve Nispi Puanları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Kriterler Sınıf Değer Puanları Nispi Puanlar
Doğuş Oranı 1 2 3 4 5 X 20 Verim (kg/omca) 1 3 5 7 9 X 25 Gelişme (kg/omca) 1 3 5 X 15
Titre Edilebilir Asit Miktarı (g/l) 1 3 5 7 9 X 10 Bome 1 3 5 7 9 X 15 Şıra Randımanı (%) 1 3 5 7 9 X 15
Şıra Randıman Değeri Sınıfı Sınır Değer Puanı Şıra Randımanı (%)
Çok az 1 <55,0
Az 3 55,1-60,0
Orta 5 60,1-65,0
Çok 7 65,1-70,0
20
Klon adaylarının seçiminde dikkate alınan puanlamalar aşağıdaki örnekteki gibi yapılmıştır. Omca kodu: Ç-19
Kriterler Değer (A) Sınır Değer Puanı (B) Nispi Puan (C) Tartılı Derecelendirme Puanı (D) Doğuş Oranı 0,71 1 20 20 Verim (kg/omca) 6,46 9 25 225 Gelişme (kg/omca) 1,13 3 15 45
Titre Edilebilir Asit Mik. (g/l) 8,25 9 10 90
Bome 12 7 15 105
Şıra Randımanı (%) 70,3 9 15 135
TOPLAM PUAN (E) 620
A: Ç-19 nolu omcanın üç yıllık ortalama değerleri C: Her kriterin nispi puanı
B: Her kriterin girmiş olduğu sınır değer katsayıları D: B x C sonucu elde edilen rakam E: Bütün kriterlerden elde edilmiş D değerinin toplamı
21 4. BULGULAR ve TARTIŞMA
2010 yılında Tokat-Merkez, Turhal ve Zile ilçelerinde 4 bağda 6 300 adet Narince üzüm çeşidine ait omca gözlemlenerek 3 adet bağda toplam 1 780 omca incelemeye alınmış; verim, gelişme ve kalite değerleri bakımından üstün özellik gösteren 170 klon baş omca adayı işaretlenmiştir. 2010, 2011 ve 2012 yıllarında yapılan gözlem, ölçüm, tartım ve veri alımı sonucunda değerlendirmeye 56 klon baş omcası girmiştir. Ayrıca Zile ilçesinden seçilmiş 5 klon baş omca adayında Agrobacterium vitis varlığı nedeniyle herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır. Klon baş omca adaylarının değerlendirilmesinde tekrarın önüne geçebilmek amacıyla her aday için Klon no tabiri kullanılmıştır.
4.1. Doğuş Oranı
Tokat merkeze bağlı, Büyükyıldız beldesi ve Turhal ilçesi, Çarıksız köyündeki bağlardaki klon adaylarına ait; süren sürgünler 30-40 cm iken yapılan sayımlar sonucunda ortalama değerleri dikkate alınarak uyanma oranı değerleri ve tartılı derecelendirme puanları Çizelge 4.1. ve 4.2.‟de verilmiştir.
Çizelge 4.1. Merkez-Büyükyıldız‟da ki Narince klonlarının göz verimliliği değerleri
Bağın Bulunduğu
Yer Klon No Uyanma Oranı
Göze Düşen Somak Oranı
Sürgüne Düşen Somak Oranı
Değer Tar. Der. Puanı
Büyükyıldız B-01 0,73 0,77 1,06 40 Büyükyıldız B-02 0,79 0,79 1,00 40 Büyükyıldız B-03 0,83 0,96 1,15 60 Büyükyıldız B-04 0,73 0,59 0,81 40 Büyükyıldız B-05 0,75 0,67 0,89 40 Büyükyıldız B-06 0,75 0,67 0,89 40 Büyükyıldız B-07 0,76 0,60 0,79 20 Büyükyıldız B-08 0,78 0,70 0,90 40 Büyükyıldız B-09 0,79 0,79 1,00 40 Büyükyıldız B-10 0,80 0,70 0,88 40
Tokat merkeze bağlı Büyükyıldız beldesinde çalışmaya konu olan Narince üzüm çeşidine ait klon baş omca adaylarında uyanma oranları; 0,73 (Klon no: B-01 ve B-04) ile 0,83 (Klon no: B-03) arasında, göze düşen somak oranları; 0,59 (Klon no: B-04) ile
22
0,96 (Klon no: 03) arasında ve sürgüne düşen somak oranları ise 0,79 (Klon no: B-07) ile 1,15 (Klon no: B-03) arasında değişmektedir. Sürgüne düşen somak oranlarına bakıldığında, B-03 nolu klon orta sınıfında; B-07 nolu klon çok az sınıfında diğer klonlar az sınıfında yer almaktadır. Buna göre sürgüne düşen somak oranlarının tartılı derecelendirme puanı bakımından; B-03 nolu klon 60 puan, B-07 nolu klon 20 puan alırken diğer klonlar 40 puan almıştır (Çizelge 4.1.).
Çizelge 4.2. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının göz verimliliği değerleri
Bağın Bulunduğu
Yer Klon No Uyanma Oranı
Göze Düşen Somak
Oranı
Sürgüne Düşen Somak Oranı
Değer Tar. Der. Puanı
Çarıksız Ç-01 0,71 0,62 0,87 40 Çarıksız Ç-03 0,75 0,54 0,72 20 Çarıksız Ç-04 0,77 0,73 0,95 40 Çarıksız Ç-06 0,75 0,58 0,78 20 Çarıksız Ç-07 0,73 0,64 0,88 40 Çarıksız Ç-08 0,70 0,55 0,79 20 Çarıksız Ç-09 0,75 0,67 0,89 40 Çarıksız Ç-10 0,79 0,68 0,86 40 Çarıksız Ç-11 0,71 0,71 1,00 40 Çarıksız Ç-12 0,73 0,86 1,19 60 Çarıksız Ç-13 0,82 0,86 1,06 40 Çarıksız Ç-15 0,86 0,76 0,88 40 Çarıksız Ç-16 0,67 0,50 0,75 20 Çarıksız Ç-18 0,73 0,45 0,63 20 Çarıksız Ç-19 0,71 0,71 1,00 40 Çarıksız Ç-20 0,78 0,70 0,90 40 Çarıksız Ç-22 0,70 0,45 0,64 20 Çarıksız Ç-23 0,70 0,60 0,86 40 Çarıksız Ç-24 0,60 0,60 1,00 40 Çarıksız Ç-26 0,63 0,50 0,80 20 Çarıksız Ç-27 0,70 0,45 0,64 20 Çarıksız Ç-28 0,82 0,95 1,17 60 Çarıksız Ç-30 0,63 0,50 0,80 20 Çarıksız Ç-31 0,78 0,67 0,86 40 Çarıksız Ç-32 0,78 0,72 0,93 40 Çarıksız Ç-33 0,70 0,55 0,79 20 Çarıksız Ç-34 0,75 0,88 1,17 60 Çarıksız Ç-36 0,75 0,75 1,00 40 Çarıksız Ç-38 0,79 0,64 0,82 40 Çarıksız Ç-39 0,71 0,29 0,40 20 Çarıksız Ç-40 0,79 0,79 1,00 40 Çarıksız Ç-41 0,68 0,47 0,69 20
23
Çizelge 4.2. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının göz verimliliği değerleri (Devamı) Çarıksız Ç-42 0,75 0,75 1,00 40 Çarıksız Ç-45 0,71 0,71 1,00 40 Çarıksız Ç-48 0,73 0,59 0,81 40 Çarıksız Ç-49 0,73 0,36 0,50 20 Çarıksız Ç-50 0,70 0,40 0,57 20 Çarıksız Ç-52 0,71 0,81 1,13 60 Çarıksız Ç-54 0,71 0,81 1,13 60 Çarıksız Ç-55 0,83 0,89 1,07 40 Çarıksız Ç-56 0,75 0,54 0,72 20 Çarıksız Ç-57 0,68 0,32 0,46 20 Çarıksız Ç-64 0,71 0,57 0,80 20 Çarıksız Ç-68 0,80 0,70 0,88 40 Çarıksız Ç-69 0,68 0,47 0,69 20 Çarıksız Ç-90 0,77 0,65 0,85 40
Tokat ili, Turhal ilçesi Çarıksız köyünde çalışmaya konu olan Narince üzüm çeşidine ait klon baş omca adaylarında uyanma oranları; 0,60 (Klon no: Ç-24) ile 0,86 (Klon no: Ç-15) arasında, göze düşen somak sayı oranları; 0,29 (Klon no: Ç-39) ile 0,95 (Klon no: Ç-28) arasında ve sürgüne düşen somak sayı oranları ise 0,40 (Klon no: Ç-39) ile 1,19 (Klon no: Ç-12) arasında değişmektedir. Sürgüne düşen somak oranlarına bakıldığında, Ç-12, Ç-28, Ç-34, Ç-52 ve Ç-54 nolu klonlar orta sınıfında; Ç-03, Ç-06, Ç-08, Ç-16, Ç-18, Ç-22, Ç-26, Ç-27, Ç-30, Ç-33, Ç-39, Ç-41, Ç-49, Ç-50, Ç-56, Ç-57, Ç-64 ve Ç-69 nolu klonlar çok az sınıfında diğer klonlar az sınıfında yer almaktadır. Buna göre sürgüne düşen somak oranlarının tartılı derecelendirme puanı bakımından; 12, 28, 34, 52 ve 54 nolu klonlar 60 puan, -03, 06, 08, 16, 18, Ç-22, Ç-26, Ç-27, Ç-30, Ç-33, Ç-39, Ç-41, Ç-49, Ç-50, Ç-56, Ç-57, Ç-64 ve Ç-69 nolu klonlar 20 puan alırken diğer klonlar 40 puan almıştır (Çizelge 4.2.).
Üzüm çeşitlerinde doğuş oranları farklılık gösterebilmektedir. Göz içindeki çiçek tomurcuğunda gelişen fizyolojik olaylar hakkında ilk inceleme 1887 yılında Julius Sachs tarafından yapılmıştır. Sachs, dallarda var olan ve bileşimi bilinmeyen bazı maddeler, gözlere giderek tomurcuk oluşumunu uyardığını belirtmiş ve böylece „çiçek oluşturan maddeler‟ tezini ortaya koymuştur. Klebs, bu maddelerin karbonhidrat karakterinde olduğunu ileri sürmüştür. Fisher ise, karbonhidratların büyüme ve çiçeklenme üzerine etkilerini inceleyerek „bitkide yapılan karbonhidrat, köklerden alınan azottan daha fazla olursa çiçek teşekkül eder‟ görüşünü ileri sürmüştür. Yani
24
karbonhidrat ve N‟lu besin tuzlarının birbirine oranı (CHO/N) önemlidir. Bu oran birden büyük ise çiçek tomurcuğu oluşur, küçükse oluşmaz (Kaşka, 1961; Çelik, 2007).
Kaya (2008) , tarafından yapılan araştırmada Şire üzüm çeşidinde doğuş oranı bağ ortalamasının 0,87-1,24 arasında değiştiğini bildirilmektedir. Araştırıcı doğuş oranının çeşitlere, omca üzerinde kısa veya uzun budamalara göre değişebileceğini ve klon seleksiyonu çalışmalarında doğuş oranı değerinin önemli bir kriter olarak ele alınması gerektiğini bildirmiştir.
Narince üzüm çeşidinde doğuş oranının %40-119 arasında değiştiği belirlenmiştir.
4.2. Verim, Gelişme ve Kalite Değerleri
Tokat merkeze bağlı Büyükyıldız beldesi ve Turhal ilçesi Çarıksız köyündeki bağlardaki klon adaylarına ait; verim, gelişme ve kalite özellikleri ile verim, gelişme değerleri ve tartılı derecelendirme puanları Çizelge 4.3. ve 4.4.‟te verilmiştir.
Çizelge 4.3. Merkez-Büyükyıldız‟da ki Narince klonlarının verim, gelişme ve kalite değerleri Bağın Bulunduğu Yer Klon No Omca Salkım Sayısı (adet) Salkım Ağırlığı (g) Tane Ağırlığı (g) Verim
(kg/omca) Gelişme (kg/omca) Değer Tar. Der.
Puanı Değer Tar. Der. Puanı Büyükyıldız B-01 15 511 3,7 7,65 225 1,20 45 Büyükyıldız B-02 20 465 2,7 9,30 225 1,65 45 Büyükyıldız B-03 22 450 3,3 9,90 225 1,90 45 Büyükyıldız B-04 13 487 3,1 6,32 225 1,20 45 Büyükyıldız B-05 16 488 3,3 7,80 225 1,35 45 Büyükyıldız B-06 15 313 3,0 4,70 225 1,35 45 Büyükyıldız B-07 16 381 3,1 6,09 225 1,43 45 Büyükyıldız B-08 17 348 3,0 5,90 225 1,58 45 Büyükyıldız B-09 24 325 3,1 7,80 225 2,09 75 Büyükyıldız B-10 22 290 2,3 6,36 225 1,80 45
Tokat merkeze bağlı Büyükyıldız beldesinde çalışmaya konu olan Narince üzüm çeşidine ait klon baş omca adaylarında omca salkım sayıları; 13 adet (Klon no: B-04) ile 24 adet (Klon no: B-09) arasında, salkım ağırlıkları; 290 g (Klon no: B-10) ile 511 g (Klon no: 01) arasında, tane ağırlıkları; 2,3 g (Klon no: 10) ile 3,7 g (Klon no: B-01) arasında bulunmuştur. Verim değerleri; 4,701 kg/omca (Klon no: B-06) ile 9,900 kg/omca (Klon no: B-03) arasında iken gelişme değerleri; 1,20 kg/omca (Klon no: B-01
25
ve B-04) ile 2,09 kg/omca (Klon no: B-09) arasında değişmektedir. Verim değeri sınıfı aralıklarına bakıldığında bütün klonlar çok fazla verim sınıfında yer almaktadır. Gelişme değeri sınıf aralıklarına göre B-09 klonu çok sınıfında iken diğer klonlar orta sınıfındadır. Buna göre Tartılı derecelendirme verim değerleri için; bütün klonlar 225 puan almıştır. Gelişme değerleri için; B-09, nolu klon 75 puan alırken diğer klonlar 45 puan almıştır (Çizelge 4.3.).
Çizelge 4.4. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının verim, gelişme ve kalite değerleri Bağın Bulunduğu Yer Klon No Omca Salkım Sayısı (adet) Salkım Ağırlığı (g) Tane Ağırlığı (g) Verim (kg/omca) Gelişme (kg/omca) Değer Tar. Der.
Puanı Değer Tar. Der. Puanı Çarıksız Ç-01 12 383 3,6 4,60 225 1,13 45 Çarıksız Ç-03 10 292 3,4 2,92 125 1,35 45 Çarıksız Ç-04 19 472 3,8 8,96 225 1,50 45 Çarıksız Ç-06 12 654 3,5 7,85 225 1,35 45 Çarıksız Ç-07 12 618 3,6 7,41 225 1,20 45 Çarıksız Ç-08 9 358 3,7 3,22 125 1,05 45 Çarıksız Ç-09 17 428 3,8 7,28 225 1,35 45 Çarıksız Ç-10 21 317 3,7 6,65 225 1,65 45 Çarıksız Ç-11 16 497 3,6 7,95 225 1,13 45 Çarıksız Ç-12 17 549 4,2 9,33 225 1,20 45 Çarıksız Ç-13 18 605 4,2 10,89 225 1,20 45 Çarıksız Ç-15 21 450 3,7 9,45 225 1,73 45 Çarıksız Ç-16 8 633 4,0 5,06 225 0,90 15 Çarıksız Ç-18 11 502 4,0 5,52 225 1,20 45 Çarıksız Ç-19 13 497 4,0 6,45 225 1,13 45 Çarıksız Ç-20 18 519 4,5 9,34 225 1,58 45 Çarıksız Ç-22 8 557 4,1 4,45 225 1,05 45 Çarıksız Ç-23 11 652 4,2 7,17 225 1,05 45 Çarıksız Ç-24 8 477 4,0 3,81 175 0,68 15 Çarıksız Ç-26 5 327 3,9 1,63 75 0,75 15 Çarıksız Ç-27 8 609 4,1 4,86 225 1,05 45 Çarıksız Ç-28 19 650 4,1 12,35 225 1,35 45 Çarıksız Ç-30 7 566 3,6 3,96 175 0,75 15 Çarıksız Ç-31 17 468 4,0 7,95 225 1,58 45 Çarıksız Ç-32 12 673 4,4 8,08 225 1,33 45 Çarıksız Ç-33 10 453 4,1 4,52 225 1,05 45 Çarıksız Ç-34 19 404 4,2 7,68 225 1,35 45 Çarıksız Ç-36 17 400 3,7 6,80 225 1,35 45 Çarıksız Ç-38 20 462 3,9 9,23 225 1,65 45 Çarıksız Ç-39 7 428 4,0 2,99 125 1,13 45 Çarıksız Ç-40 14 627 4,0 8,77 225 1,43 45 Çarıksız Ç-41 7 488 4,0 3,41 125 0,98 15 Çarıksız Ç-42 16 602 3,9 9,63 225 1,35 45 Çarıksız Ç-45 14 572 4,4 8,01 225 1,13 45
26
Çizelge 4.4. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının verim, gelişme ve kalite değerleri (Devamı) Çarıksız Ç-48 12 687 3,5 8,23 225 1,20 45 Çarıksız Ç-49 7 453 3,7 3,17 125 1,20 45 Çarıksız Ç-50 8 647 4,1 5,17 225 1,05 45 Çarıksız Ç-52 16 567 4,1 9,06 225 1,13 45 Çarıksız Ç-54 16 381 3,9 6,10 225 1,13 45 Çarıksız Ç-55 14 650 3,9 9,10 225 1,14 45 Çarıksız Ç-56 17 582 3,6 9,88 225 1,35 45 Çarıksız Ç-57 7 571 4,5 3,99 175 0,98 15 Çarıksız Ç-64 12 533 3,7 6,40 225 1,13 45 Çarıksız Ç-68 22 400 4,1 8,80 225 1,80 45 Çarıksız Ç-69 9 497 3,7 4,47 225 0,98 15 Çarıksız Ç-90 19 433 4,1 8,23 225 1,50 45
Tokat ili, Turhal ilçesi Çarıksız köyünde çalışmaya konu olan Narince üzüm çeşidine ait klon baş omca adaylarında omca salkım sayıları; 5 adet (Klon no: Ç-26) ile 22 adet (Klon no: Ç-68) arasında, salkım ağırlıkları; 292 g (Klon no: Ç-03) ile 687 g (Klon no: 48) arasında, tane ağırlıkları; 3,4 g (Klon no: 03) ile 4,5 g (Klon no: Ç-20 ve Ç-57) arasında bulunmuştur. Verim değerleri; 1,635 kg/omca (Klon no: Ç-26) ile 12,350 kg/omca (Klon no: Ç-28) arasında iken, gelişme değerleri; 0,68 kg/omca (Klon no: Ç-24) ile 1,80 kg/omca (Klon no: Ç-68) arasında belirlenmiştir. Verim değeri sınıfı aralıkları; Ç-26 nolu klon az, Ç-03, Ç-08, Ç-39, Ç-41 ve Ç- 49 nolu klonlar orta, Ç-24, Ç-30 ve Ç-57 nolu klonlar çok sınıfında geriye kalan klonlar ise çok fazla sınıfında yer almaktadır. Gelişme değeri sınıfları bakımından; Ç-16, Ç-24, Ç-26, Ç-30, Ç-41, Ç-57 ve Ç-69 nolu klonlar az sınıfında yer alırken, diğer klonlar orta sınıfında yer almaktadır. Tartılı derecelendirme puanları, verim değerleri için; 26 nolu klon 75 puan, 03, Ç-08, Ç-39, Ç-41 ve Ç-49 nolu klonlar 125 puan, Ç-24, Ç-30 ve Ç-57 nolu klonlar 175 puan alırken diğer klonlar 225 puan almıştır. Gelişme değerleri için; Ç-16, Ç-24, Ç-26, Ç-30, Ç-41, Ç-57 ve Ç-69, nolu klonlar 15 puan alırken diğer klonlar 45 puan almıştır (Çizelge 4.4.).
Kaya (2008), tarafından Şire üzüm çeşidinde yapılan çalışmada seçilen omcaların en düşük omca verimi 2006 yılında 4.52 kg, 2007 yılında 4.87 kg olarak bulunmuştur. En yüksek omca verimi 2006 yılında 9.70 kg, 2007 yılında ise 10.48 kg olarak saptanmıştır. Kiracı ve ark., (2009), tarafından yapılan bir araştırmada Ada Karası üzüm çeşidinde Klon seleksiyonun karşılaştırma aşaması genel değerlendirmesinde budama
27
odunu ağırlığının 0,568-0,753 kg/omca arasında, Cinsaut üzüm çeşidinde ise 1,008-1,246 kg/omca arasında değiştiğini bildirmektedir.
Narince üzüm çeşidinde verim değerleri 1,635-12,350 kg/omca arasında, gelişme değerleri ise 0,68-2,09 kg/omca arasında değişmektedir.
4.3. Şıra Değerleri
Tokat merkeze bağlı Büyükyıldız beldesi ve Turhal ilçesi Çarıksız köyündeki bağlardaki klon adaylarına ait; şıra özellikleri, asit miktarı ile bome, şıra randımanı değerleri ve tartılı derecelendirme puanları Çizelge 4.5. ve 4.6.‟da verilmiştir.
Çizelge 4.5. Merkez-Büyükyıldız‟da ki Narince klonlarının şıra değerleri
Bağın Bulunduğu Yer Klon No SÇKM (%) pH Asit Miktarı (g/l) Bome Şıra Randımanı (%) Değer Tar. Der.
Puanı Değer Tar. Der. Puanı Değer Tar. Der. Puanı Büyükyıldız B-01 21,1 2,7 5,73 50 12 105 65,0 75 Büyükyıldız B-02 22,0 2,5 7,21 90 12 105 63,8 75 Büyükyıldız B-03 20,8 2,4 6,91 70 12 105 66,5 105 Büyükyıldız B-04 19,8 2,4 7,76 90 11 75 58,0 45 Büyükyıldız B-05 21,6 2,6 7,16 90 12 105 62,5 75 Büyükyıldız B-06 22,7 2,8 6,36 70 12 105 70,0 105 Büyükyıldız B-07 22,6 2,3 7,26 90 13 135 52,8 15 Büyükyıldız B-08 23,8 2,6 6,90 70 13 135 64,1 75 Büyükyıldız B-09 22,6 2,6 6,83 70 12 105 64,4 75 Büyükyıldız B-10 21,4 2,6 7,08 90 12 105 63,0 75
Tokat merkeze bağlı Büyükyıldız beldesinde çalışmaya konu olan Narince üzüm çeşidine ait klon baş omca adaylarında; suda çözünür kuru madde miktarları (SÇKM); %19,8 (Klon no:B-04) ile %23,8 (Klon no: B-08) arasında, pH değerleri 2,3 (Klon no:B-07) ile 2,8 (Klon no: B-06) arasında, asit miktarları; 5,73 g/l (Klon no: B-01) ile 7,76 g/l (Klon no: B-04) arasında tespit edilmiştir. Bome değerleri; 11 (Klon no: B-04) ile 13 (Klon no: B-07 ve B-08) arasında, şıra randımanları; %52,8 (Klon no: B-07) ile %70,0 (Klon no: B-06) arasında değişmektedir. Asit miktarlarına bakıldığında; B-01 nolu klon orta asit değeri sınıfında, B-03, B-06, B-08 ve B-09 nolu klonlar çok sınıfında diğer klonlar ise çok fazla sınıfında yer almaktadır. Bome değeri sınıflarına bakıldığında; B-04 nolu klon orta sınıfında, B-07 ve B-08 nolu klonlar çok fazla
28
sınıfında ve diğer klonlar çok sınıfında yer almıştır. Şıra randımanı değeri için; B-07 nolu klon çok az sınıfında, B-04 nolu klon az sınıfında, B-03 ve B-06 nolu klonlar çok sınıfında diğer klonlar ise orta sınıfında bulunmuştur. Buna göre asit miktarlarının tartılı derecelendirme puanlarına bakıldığında; 01 nolu klon 50 puan, 03, 06, B-08 ve B-09 nolu klonlar 70 puan ve diğer klonlar 90 puan almıştır. Bome değerlerinin aldığı tartılı derecelendirme puanları; B-04 nolu klon 75 puan, B-07 ve B-08 nolu klonlar 135 puan ve diğer klonlar 105 puan almıştır. Şıra randımanı tartılı derecelendirme puanı bakımından; 07 nolu klon 15 puan, 04 nolu klon 45 puan, B-03 ve B-06 nolu klonlar 105 puan alırken diğer klonlar 75 puan almıştır (Çizelge 4.5.).
Çizelge 4.6. Turhal-Çarıksız köyündeki Narince klonlarının şıra değerleri
Bağın Bulunduğu Yer Klon No SÇKM (%) pH Asit Miktarı (g/l) Bome Şıra Randımanı (%) Değer Tar. Der.
Puanı Değer Tar. Der. Puanı Değer Tar. Der. Puanı Çarıksız Ç-01 18,4 1,1 8,48 90 10 75 69,0 105 Çarıksız Ç-03 19,1 1,7 8,01 90 11 75 63,0 75 Çarıksız Ç-04 17,4 1,9 8,44 90 10 75 67,1 105 Çarıksız Ç-06 21,7 2,0 8,30 90 12 105 65,5 105 Çarıksız Ç-07 16,0 2,1 10,64 90 9 45 69,6 105 Çarıksız Ç-08 17,9 1,7 9,59 90 10 75 67,2 105 Çarıksız Ç-09 21,6 2,2 6,93 70 12 105 61,2 75 Çarıksız Ç-10 22,6 2,0 7,40 90 12 105 62,5 75 Çarıksız Ç-11 21,7 2,0 7,73 90 12 105 54,8 15 Çarıksız Ç-12 19,1 1,9 7,91 90 10 75 69,3 105 Çarıksız Ç-13 20,0 1,9 7,44 90 11 75 68,7 105 Çarıksız Ç-15 20,4 2,0 7,76 90 11 75 67,0 105 Çarıksız Ç-16 18,9 2,1 8,41 90 10 75 65,3 105 Çarıksız Ç-18 18,2 2,0 7,99 90 10 75 61,6 75 Çarıksız Ç-19 21,6 2,0 00 8,25 90 12 105 70,3 135 Çarıksız Ç-20 17,3 2,0 7,61 90 10 75 66,5 105 Çarıksız Ç-22 21,3 1,9 7,37 90 12 105 62,3 75 Çarıksız Ç-23 22,5 1,9 8,21 90 12 105 57,9 45 Çarıksız Ç-24 18,5 1,9 7,62 90 11 75 61,3 75 Çarıksız Ç-26 19,9 1,5 5,93 50 11 75 56,0 45 Çarıksız Ç-27 20,1 1,7 8,84 90 11 75 59,1 45 Çarıksız Ç-28 20,6 1,9 6,98 70 11 75 65,3 105 Çarıksız Ç-30 18,0 2,2 8,42 90 10 75 66,2 105 Çarıksız Ç-31 22,4 2,1 8,18 90 13 135 64,9 75 Çarıksız Ç-32 19,8 1,8 9,01 90 11 75 59,2 45 Çarıksız Ç-33 22,7 1,9 8,23 90 12 105 59,5 45 Çarıksız Ç-34 19,0 1,8 7,98 90 11 75 65,6 105 Çarıksız Ç-36 22,0 2,1 8,29 90 12 105 62,9 75 Çarıksız Ç-38 15,4 1,7 8,72 90 9 45 59,9 45
