Türkiye’deki Üniversitelerde ‹nk›lâp Dersleri:
Tarihsel Bak›fl
‘Turkish Revolution Courses’ in Turkish Universities: a short history Süleyman ‹nan
Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakültesi, Sosyal Bilgiler E¤itimi Anabilim Dal›, Denizli
‹‹
nk›lâp tarihi, Türkiye’de üniversiteye gelen her ö¤renci-nin karfl›laflt›¤› bir derstir. ‹lkokuldan liseye kadar her aflamada bu ders hemen ayn› içerikle ve belki giderek bi-raz daha ayr›nt›l› ifllenmektedir. Dolay›s›yla, sosyal bilimler d›fl›ndaki alanlarda okuyan ö¤rencilerin üniversite s›ralar›nda konular›na aflina olduklar›n› düflündükleri ink›lâp derslerini alma zorunlulu¤uyla karfl›laflmalar› onlara ço¤u zaman flafl›rt›-c› gelir. Basit bir gözleme ba¤l› olarak söylenen bu saptama, ö¤rencilerin genel ilgisizli¤inin nedenlerini elbette tart›flma konusu yapmaktad›r. Ö¤rencilerin bu ilgisizli¤i, konular›n ay-n› biçimde tekrar edilebilece¤i ve bu anlat›m›n kendilerine yeni bir fley kazand›rmayaca¤› tasavvurundan kaynaklan›r. Bu derslere nispeten tepkili yaklafl›m›n ard›nda ise, bu dersin 12 Eylül rejiminin getirdi¤i bir ders oldu¤una iliflkin yanl›fl ama yerleflik bilgiden do¤an görüfller de etkilidir. Her ne sebeple olursa olsun peflinen belirtmek gerekir ki, bu dersin yak›nta-rihin daha iyi ö¤renilme çabas› olarak görülmesi hâlinde “ya-rarl›” bir ifllevinin oldu¤u/olaca¤› kabul edilmelidir.
‹nk›lâp Dersleri
Üniversitelerde ink›lâp tarihi dersi, asl›nda yak›n zamanda ortaya konmufl bir ders de¤ildir; geçmifli, Atatürk dönemine kadar uzanmaktad›r. ‹nk›lâp tarihi dersi, ilk kez 4 Mart 1934’te ‹stanbul Üniversitesi’nde o gün aç›lan ‹nk›lâp Ensti-tüsü’nde verilmifltir (Aslanapa, 1997, s. 9). Ders için seçilen mekân, Zeynep Han›m Kona¤›’nda eski Edebiyat Fakültesi binas›n›n yan›ndaki ahflap konferans salonunudur. ‹lk dersi, bu enstitünün aç›l›fl›n› yapan Maarif Vekili Yusuf Hikmet (Bayur) Bey yapm›flt›r. ‹kinci ders ise, ilk dersten iki hafta sonra, –20 Mart 1934 günü– bu kez baflkent Ankara’da, o dö-nem Türkiye’nin “‹kinci Adam›” olan Baflbakan ‹smet (‹nö-nü) Pafla taraf›ndan Hukuk Mektebi’nde (bugünkü Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde) verilmifltir. Devletin
zirve-Bu yaz›da, Türkiye’deki üniversitelerin tüm bölümlerinde 1934’ten beri zorunlu olarak okutulan, flimdiki ad›yla “Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tari-hi” derslerinin hangi nedenlerle, nas›l bafllad›¤› ve bugüne kadar nas›l bir seyir izledi¤i konular› tarihsel arka planda aç›klanmaya çal›fl›lmaktad›r.
Anahtar sözcükler:“Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi”, ink›lâp tarihi, ‹stan-bul Üniversitesi, tarih.
This paper examines the present day course “Atatürk Principles and Revolution History” that has been being taught at all the departments of the universities in Turkey since 1934. We tried to shed light on why the course started and what kind of progress it went through within the his-torical background.
Key words:“Atatürk Principles and Revolution History”, history, Istanbul University, Turkish revolution courses.
‹letiflim / Correspondence:
Doç. Dr. Süleyman ‹nan Pamukkale Üniversitesi E¤itim Fakültesi, Sosyal Bilgiler E¤itimi AD K›n›kl› 20100 Denizli
Tel: 0258 296 10 91 e-posta: sinan@pau.edu.tr
Yüksekö¤retim Dergisi 2012;2(1):52-55. © 2012 Deomed
Gelifl tarihi / Received: fiubat / February 5, 2012; Kabul tarihi / Accepted: Mart / March 11, 2012; Online yay›n tarihi / Published online: Mart / March 28, 2012
Özet Abstract
Çevrimiçi eriflim / Online avialeble at: www.yuksekogretim.org • doi:10.2399/yod.12.006 • Karekod / QR code:
Geçmifle Bak›fl
/ Historical View
Cilt/ Volume2 |Say›/ Issue1 |Nisan/ April 2012
‹nk›lâp Dersleri
53
sindeki iki zat›n konuflmalar›, ilk dersleri törensellefltirmifl ve derse kat›l›m yüksek olmufltur. Derste, bütün yüksek okulla-r›n yöneticileri ve ö¤retim üyeleri haz›r bulunmufltur. Ayr›ca konuflma radyo ile yay›mlanm›fl, ertesi gün de yar›-resmî ga-zete olan Hâkimiyet-i Milliye’nin ilk sayfas›nda haber olarak yer alm›flt›r. Böylece daha derslerin bafl›nda, bu derse verilen özel önem ortaya konmufltur. Baz›lar›n›n bu ders için “rejim dersi” tan›mlamas›, daha ilk zamanlarda ortaya konan bu “özellikli” yap›s›ndan ileri gelmifl olmal›d›r.
1933-1934 ö¤retim y›l›n›n ikinci (bahar) döneminde belir-lenen ilk ders program›na göre Mart ay›nda ‹stanbul’da; Nisan ay›nda da Ankara’da dersler gerçekleflir. Bir y›la yay›lan daha düzenli bir programa ise, 1934-1935 ö¤retim y›l›nda geçilir. Dersin okutulmas›yla ilgili hüküm, ayn› y›l›n Ekim ay›nda Ba-kanlar Kurulu’nun kabul etti¤i ‹stanbul Üniversitesi yönetme-li¤i ile belirlenir. Bu yönetmeyönetme-li¤in ilgili maddesine göre, son s›-n›f ö¤rencileri bu enstitüye devam edecek ve y›l sonunda yap›-lacak, notu “geçer” ya da “geçmez” biçiminde olan s›navlarda baflar›l› olanlara bir sertifika verilecekti. Bu sertifikay› almak zo-runluydu; aksi halde okudu¤u bölümünden diploma alamaya-cakt› (T. C. Resmi Gazete, 1934). Derslere devam zorunlulu¤u yoktu fakat bu derslere k›sa bir süre içerisinde, ö¤rencilerden baflka halk›n ilgi göstermesi karfl›s›nda derslerin herkese aç›k olmas›na karar verilmifltir. Nitekim al›nan bir kararla ö¤renci-ler d›fl›nda derse kat›lmak isteyenö¤renci-ler kendiö¤renci-lerine dinleyici kart› verilmek suretiyle takip edebilmesi sa¤lanm›flt›r. 1980’den son-ra ise bu ders, üniversite ve meslek yüksek okullar›n tüm bö-lümlerinde bir ö¤retim y›l› (iki yar›y›l) boyunca ö¤rencilerin al-mak zorunda oldu¤u kredili bir ders hâline getirilir.
Birinci Aflama: Konferanslar (1934-1942)
‹lk ink›lâp derslerini önde gelen dört politikac›, konfe-ranslar biçiminde vermifltir. Bu dersler için seçilen politikac›-lar ve anlatacakpolitikac›-lar› alanpolitikac›-lar TTTTablo 1’de verilmifltir.
‹nk›lâp derslerini verecek kiflilerin siyasilerden seçilmesi, sadece konusunda uzman ö¤retici kadrosunun eksikli¤i ile aç›klanamaz; asl›nda bu, yönetimin bilinçli bir tercihidir de. Bu kifliler, “modernleflme” olarak formülleflen ink›lâplar dö-neminin, ‹stiklal Savafl›’ndan bu yana içindedir zaten. Onlar da, bafl›ndan itibaren en üst düzeyde ald›klar› görevlerle
ink›-lâpç› ad›mlar›n gerçekleflti¤i süreci yaflamak gibi ortak payda-lar›n›n olmas›, ink›lâp tarihinin içeriden yorumlanmas›na im-kân sa¤layacakt›. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda denilebilirdi ki, ders veren bu milletvekilleri için ink›lâp dersi, bilim meselesinden çok bir inanç meselesiydi (‹nan, 2007, s. 598-599).
‹kinci Aflama: “Esasl›” Dersler (1942 Sonras›…)
1942 y›l›na gelindi¤inde, ink›lâp derslerinin belirli bir prog-rama ba¤lanmas›, bu dersleri verecek kadronun oluflturulmas› ve konular›nda araflt›rmalarda bulunup yay›n yap›lmas› için bir örgütlenmeye gidilmesi gerekmiflti. Bu konudaki aç›klamay›, 1 Ekim 1941 tarihinde mutat meclis aç›fl konuflmas›nda Cumhur-baflkan› ‹smet ‹nönü yapm›flt›r. ‹nönü, konuflmas›nda “flimdiye kadar konferans biçiminde verilen derslerin yüksek ö¤retim ku-rumlar›nda esasl› bir ders fleklinde verilmesi” ve bu konuda bi-limsel incelemeler yapmak ve yaymak için ayr›ca bir de “Türk ‹nk›lâp Tarihi ve Türkiye Cumhuriyeti Enstitüsü” kurulmas›-n›n karar›kurulmas›-n›n verildi¤ini söyler (T‹TE, 1942, s. 62).
‹nönü’nün konuflmas›nda geçen tek paragrafl›k bu bölüm, hükûmet düzeyinde yüksek bir buyruk olarak telakki edilmifl ve çok geçmeden E¤itim Bakanl›¤› taraf›ndan konuyla ilgili bir tasar› TBMM’ye getirilmifltir. Tasar›, genel kurula getiril-di¤inde, söz alan milletvekillerinin hiç biri “mucip sebepleri” fazla aç›klamaya gerek duymayarak tart›flmam›fllard›r bile. Bütün milletvekilleri böyle bir kurumun amac›n› yerinde, ya-paca¤› çal›flmalar› da faydal› görmüfltür.
Türk ‹nk›lâp Enstitüsü’nün kurulmas› ile 1942’ye kadar siyasiler (milletvekilleri) taraf›ndan konferans biçiminde veri-len dersler, üniversitelerin görevli ö¤retim üyelerine (profe-sör ve doçentlere) b›rak›lm›fl ve bundan sonra ink›lâp dersleri de önemini yitirmeden di¤er derslerden biri olarak ifllenmeye devam etmifltir. Enstitünün kurulmas›yla ink›lâp derslerine bilimsel bir yöntem kazand›r›laca¤›, yeni belge-bilgilerle ko-nular›n daha da detayland›r›laca¤› neredeyse ortak görüfltür.
‹nk›lâp Derslerinin Ortaya Ç›k›fl Nedenleri
‹nk›lâp tarihi dersinin neden 1934 y›l›nda okutulmaya baflland›¤› sorusunun cevab› bu noktada önem kazanmaktad›r. Üniversitelerde ink›lâp tarihi derslerini gündeme getiren bafl-l›ca geliflme, üniversite reformu giriflimiydi. Cumhuriyet’in ilk on y›l›, bütün teflvik ve ›srarlara karfl›n, ink›lâba dair üni-versiteden –ki bu da o y›llarda Türkiye’nin tek üniversitesi olan ‹stanbul Darülfünün’u– istenen yeni çal›flmalar›n bir tür-lü gelifltirilemedi¤i y›llar olarak geçer. Cumhuriyetin birinci y›l›nda gerçekleflen Tevhid-i Tedrisat ile üniversite-öncesi tüm e¤itim sistemi büyük ölçüde reformize edilirken, kendi-sini yenileyebilece¤i ümidiyle üniversiteye iliflilmemiflti. An-cak, 1932 y›l›na gelindi¤inde üniversiteden beklenen ümidin
TTTTablo 1.Konferans veren milletvekilleri ve alanlar›
Milletvekili “Profesör”ler Alan›
Maarif Vekili ve Manisa Mebusu Y. Hikmet (Bayur) Bey Tarihî
‹zmir Mebusu M. Esat (Bozkurt) Bey Hukukî
Sinop Mebusu Yusuf Kemal (Tengirflenk) Bey Ekonomik Kütahya Mebusu ve CHP Katibi Umumisi Recep (Peker) Bey Siyasî
Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education
Süleyman ‹nan
54
gerçekleflemedi¤i yönündeki elefltiriler yo¤unlaflm›flt›. Genel elefltirilere göre, üniversiteye verilen tüzel kiflilik ve özerkli¤e karfl›n üniversite, daha fazla içine kapan›yor ve üstelik ülkede devam etmekte olan ink›lâp sürecine kay›ts›z kal›yordu. Elefl-tirilerin merkezinde ise, üniversitenin ink›lâp hareketleri kar-fl›s›ndaki sessiz kal›fl› vard›. ‹nk›lâp tarihi derslerinin gereklili-¤i de, tam bu noktada, üniversite reformu tart›flmalar› s›ras›n-da öne ç›kar. Üniversiteye yöneltilen elefltiriler, gençli¤e yö-nelik yayg›n bir millî bilinçlendirmenin ve toplumsal e¤itim seferberli¤in önemine dikkat çekmiflti. ‹nk›lâp dersleriyle ön-ce, rejimin kendisi, “ülkenin istikbâli” simgesi tafl›yan üniver-sitenin gençlerine anlat›lacakt›. Bu, ayn› zamanda, Atatürk’ün 1927’deki Nutuk’unda geçen ve bugün okullar›n s›n›f duvar-lar›nda bir çerçeve içinde as›ld›¤› görülen “Gençli¤e Hitabe-si”nde, Türkiye Cumhuriyetini genç kuflaklara b›rakma deyi-fline uygun bir hareket olacakt›.
Di¤er baz› benzer geliflmelerde oldu¤u gibi, ink›lâp tarihi dersini üniversite müfredat›na dâhil eden bir baflka etken d›fl kaynakl›d›r. Zira, 1930’l› y›llar›n ortas›nda Avrupa’n›n baz› ülkelerinde totaliter rejimler güç kazanmaya bafllam›flt›. Ör-ne¤in, 1933’te “Versay’› y›rt›yorum” diyerek heyecanl› ko-nuflmalar yapan Hitler’i, Almanlar iktidara getirmifl ve çok geçmeden onun liderli¤indeki Alman hükûmeti “Büyük Al-manya” (!) için silahlanmaya giriflmiflti. Benzer bir flekilde, ‹talya’da Mussolini, Sovyet Rusya’da ise Stalin iktidardad›r ve onlar›n amac› da ülkelerinin s›n›rlar›n› daha da geniflletmek-tir. Tek partili ideolojik devletlerin k›skac›nda kalan Türkiye, bu ideolojilerin “kötü” etkisinde kalmamak ve özelikle “gele-ce¤in teminat›” üniversite gençlerini korumak için, kendisini anlatacak bir derse ihtiyaç duymufltur.
‹nk›lâp tarihi dersinin ihdas›na bir baflka etken, Türki-ye’deki dönemin tarih çal›flmalar›d›r. Yüzy›llar boyu devam eden askerî yenilgiler nedeniyle moral çöküntüsü ve eziklik hissiyle yaflayan Türk milletine özgüven kazand›rma amac›y-la yürütülen çal›flmaamac›y-lar sonucunda, 1931 y›l›nda Türk Tarih Kurumu (TTK) kurulmufltu. TTK’n›n ilk ifl olarak Maarif Vekâleti iflbirli¤i ile ç›kartt›¤› dört ciltlik Umûmi Türk Tari-hi serisinin son cildi, her ne kadar liseler (15-18 yafl gurubun-dakiler) için ders kitab› olarak tasarlanm›fl olsa bile, “Türkiye Cumhuriyeti” ad›n› tafl›makta ve bu yak›n dönemin bir kesiti olan Cumhuriyet’e özel yer verildi¤ini göstermekteydi.
Dersin Ad›
‹nk›lâp tarihi dersinin ismi, henüz üniversitelerde okutul-madan önce hükûmet yanl›s› gazeteye “Millî ‹nk›lâp ve Tari-hi” olarak yans›m›flt›r. Dersler bafllad›ktan sonra, resmî olarak “Türk ‹nk›lap Tarihi Dersleri” denilmifl; fakat daha k›sa “‹n-k›lap Dersleri” ad› yayg›nlaflm›flt›r.
Ankara’da Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü’nün (T‹TE’nin) 1942’de kurulmas›yla dersin ad›nda bir de¤iflikli¤e gidilmez. Gerçi Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü, 1 Ekim 1941 Meclis aç›fl konuflmas›nda bu dersten “‘‹nk›lâp Tarihi ve Türkiye Cum-huriyeti Rejimi’ diye söz etmifltir ama bu isim de resmiyet ka-zanmam›flt›r.
1968’e gelindi¤inde ise, dersin ismi T‹TE ‹lmi Dan›flma Kurulu taraf›ndan “Türk Devrim Tarihi” olarak de¤ifltirilir. Bu karar›n al›nmas›nda, 1960’l› y›llarda giderek büyüyen sol(cu) fikirlerin ve e¤ilimlerin etkisi yads›namaz. 1968 y›l›, aç›kl›¤› ve özgürlü¤ü savunan ve dünyan›n birçok yerinde gö-rülen gençlik hareketinin tarihiydi. 1968’deki eylemler sonu-cunda gençlik siyasî olarak varl›¤›n› kabul ettirmiflti. Örne¤in, birçok ülkede seçmen yafl› 21-22’lerden 18’e indirildi. ‹flte tam bu y›l, ink›lâp tarihi dersinin ismi, al›nan bir kararla “Türk Devrim Tarihi” olarak de¤ifltirildi.
12 Eylül 1980’de gerçekleflen askerî darbeden sonra der-sin resmî ad›, bu kez, “Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi” ola-rak de¤ifltirilmifltir. “Devrim” yerine, “ink›lâp” sözcü¤ünün tercih edilmesi Atatürk dönemindeki dersin bafllang›çtaki “orijinal” ismine bir geri dönüfltü. Konseyin 12 Eylül darbe-sinin en önemli nedeni olarak Atatürkçülükten dem vurdu¤u-nu dikkate ald›¤›m›zda, onlar için bu sadece biçimsel bir de-¤ifliklik de¤ildi, ayn› zamanda Atatürkçülük ideolojisinde öze dönüflü simgeliyordu.
‹nk›lâp tarihi dersi, 1980’den sonra da, içerik olarak fazla de¤iflikli¤e u¤ramam›flt›r. Fakat belli ki, askerî rejim bu ders-ten pedagojik yarar› daha çok bekledi¤inden, “Atatürk ‹lkele-ri”ni bafla koymufltur. Hâlbuki kronolojik olarak do¤ru bir ad-land›rma de¤ildir. Çünkü, sonradan “Atatürk ‹lkeleri” deni-len bu alt› ilke (Cumhuriyetçilik, Halkç›l›k, vd..) CHP’nin 1931’deki kongresinde önce “partinin” ilkeleri olarak benim-senmifl, 1937’den sonra da bu ilkelerin anayasaya geçirilme-siyle “devletin” temel ilkeleri olarak kabul edilmifltir. Bundan dolay›, bu ilkelerin ortaya ç›k›fl tarihi 1931 CHP kongresi ka-bul edilir. Di¤er taraftan, “ink›lâp” hareketleri (Tevhid-i Tedrisat, Takvim ve Ölçülerin De¤ifltirilmesi, Harf ‹nk›lâb› gibi) ise 1920’li y›llar›n ortalar›nda yo¤un bir flekilde gerçek-leflmiflti. Dolay›s›yla, dersin ad› tarih s›ras›na göre “‹nk›lâp Tarihi ve Atatürk ‹lkeleri” olabilirdi.
Sonuç Yerine
‹nk›lâp tarihi dersleri, üniversitelerinin tüm bölümlerinde hâlen zorunlu olarak okutulur. Son zamanlarda birkaç üniver-sitede bu dersler çevrimiçi olarak verilmeye bafllansa da, ço¤u yer örgün ve s›n›f derslerini sürdürmeyi tercih etmektedir. Akademik camiada, özellikle hukuk, siyaset bilimi ve tarih alanlar›ndaki bilim adamlar› aras›nda daha çok bu dersin nas›l
Cilt/ Volume2 |Say›/ Issue1 |Nisan/ April 2012
‹nk›lâp Dersleri
55
okutulmas› gerekti¤i konusunda yap›lan tart›flmalar son za-manlara kadar süre gelmifltir. ‹nk›lâp dersleriyle ilgili yaflanan tart›flmalar›n merkezi, iki noktada toplanabilir; birincisi, bu derslerin endoktrinleflmeye (afl›lamaya) dönük bir ders gibi al-g›lanmas›, di¤eri ise bu dersin tarih biliminin yöntemleriyle ele al›n›p bir bilim meselesi olarak görülmesidir. 1942’de Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü’nün kurulmas›ndan itibaren, ink›lâp derslerinin uzmanl›k gerektiren ve metodolojisi daha belirgin niteli¤inin öne ç›kt›¤› söylenmelidir. Geldi¤imiz noktada, Türkiye’deki üniversitelerin bünyesinde bulunan Atatürk enstitüleri, çok say›da araflt›rma merkezleri ve tarih
bölümlerinin cumhuriyet tarihi anabilim dallar›nda yap›lan li-sansüstü çal›flmalar ve çeflitli yetkin araflt›rmalar bunun bir göstergesi olarak görülebilir.
Kaynaklar
Aslanapa, O. (Haz.) (1997). ‹lk ‹nk›lâp Tarihi ders notlar›. ‹stanbul: Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf› Yay›n›.
‹nan, S. (2007). The first ‘History of Turkish Revolution’ lectures ve courses in Turkish Universities (1934-1942). Middle Eastern Studies, 43(4), 593-609.
T. C. Resmi Gazete, 24 Ekim 1934.
T‹TE (1942). Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Kurulmas› Hakk›nda Kanun ve
