Halk Hikâyesi ve Halk Kitabı Walter Eckehart Spengler-Sevengül Sönmez

HALK HİKÂYESİ VE HALK KİTABI*

Walter Eckehart SPENGLER

Çeviren: Sevengül SÖNMEZ

H alk hikayeleri kavram ı ki günüm üzde yine “M it” o la ra k so rg u lan m ak tad ır, d u y g u sallık b ask ısı a ltın d a işlen m iş­ ti r.H alk h ikayelerinin ve b u n ların yazılı birikim lerinin kendine özgülüğüne, ağır­ lıklı olarak R ichard Benz ve Lutz Mac- k en sen ’in estetik-edebiyat bilim i tü rü y ak ıştırm aları b u ra d a bu sefer kastedil­ m ek istenen değildi. D erlem elerine 1807 yılında ilk defa “A lm an H alk H ikayeleri” adım veren yayıncı Josep h G orres bunu y a p a rk e n sadece y azılı d o k ü m an ları m evzubahis etm ek istem em iştir. B urada O rtaçağın son dönem lerini içeren Epik ve süslü nazım şekillerinin yazılı tü rü ve efsanelerle m asal k u rg u ların ın k ıp ırtıla­ rı gözükm ektedir. “Tarihler, H ava D uru­ m u ve Deva K itapçığı” alt başlığı gösteri­ yor ki, H alkın talebi doğrultusunda bir işa re t var, rüya yorum ları, büyü tarifle­ rinden yaratıcı olm aya k a d a r ortaya çı­ k a n geniş bir takvim çerçevesidir oluşan. O nun için önemli olan zam an geçm işin­ den ziyade, gelişim sürecidir. O nun, H ans N aum anns T hesen’in kayıp k ü ltü r m irası açısından b a k a ra k gördüğü; h e r­ kesçe h a z ırla n a n “Y ükseklerin k apalı ç ev resin d e n ” o d a k la n a n fa k a t geniş halik kitlesi kaynaklı ve de her ne k ad ar “Y aşantısı ile y a ş a n a n la r ın kaybı ile gö­ rülen bir edebiyattır. B u rala rd a üstelik Alm an kaynaklı olm ayan H alk hikayele­ ri de vardır.

H alk üstelik bu H alk hikayelerinin oluşm ası ve yorum lanm ası aşam asında da bir k a tk ıd a bulunm am ıştır. O nların hikayesi O rtaçağ sonları ile günüm üz

zam anı arasındaki üretici ile tüketici ilişkisine dayanan, sürekli değişim moda ve süreçteki Epik trendleridir. Son olm a­ sa da bir önemli olay d a H alk hikayeleri ile ilgili olan baskı tekniği gelişimi, halk eğitim i ve edebiyatın yaygınlaşm asını sağlayan okuma- yazm a öğrenme etkisi­ dir. Bu dem ek değildir ki, erken baskıya malzeme o lu ştu ran tüm hikayeler g ünü­ m üze aktarıldı, çünkü ortaya çıkan bu ü rü n le r gü n celleştirilerek eklentilerle değiştirilm iş ya da te k ra r yazılm ıştır. Bu yüzdendir ki, h ala kesinleşm eyen ko­ n u bu nesir örneklerinin eski mi yoksa yeni dönem lerin eseri olarak ortaya çı­ k an y ap ıtlard a m an tık en halk hikayesi kapsam ına girebilir.

Toplum un gelişimi ile bu m aterial arasındaki bağlantı ise nesir şeklinde eserlerin ortaya çıkışı ve o n lara ilgi d u ­ yan belli toplum tab ak ası oluşum u ile gerçekleşti, keza h alk ın çoğu h ala oku­ m a yazm a bilm em ekteydi.

ö te yandan görülüyor ki bu Halk hi­ kayelerinden bazıları ve de bu tü rü n edebi kap sam ın d a yer a la n lard an hala anlatım yoluyla y aşay an lar var; Baykuş hikayeleri ya d a k alk an İnsanlar hika­ yeleri günüm üze k a d a r kendi sözlü an la­ tım g eleneğinin p arçası olm uşlardır. 16.yüzyılın so n la rın d a J o h a n n Kisc- h a r t’ın bir tü r Baykuş hikayeleri k itab ı­ nı piyasaya su n an a k a d a r ve bu tü r oral anlatım geleneğinin alt ta b a k a la rd a se­ vilmesine rağm en, yüksek ta b a k a in san ­ ları yazılı örnekleri de severek benim se­ m işlerdir; ancak yine de geçiş kolay ol­ m am ıştır. H alk hikayelerinin ve Halk

Yıl: 10 S a y ı: 40

tü rk ü le rin in (balad) herşeyc rağm en yi­ ne de kafiye (nazım) yada N esir k a p sa ­ m ında temel bir form atı tam oluşm am ış­ tır. Edebi an la m lar A nlatım biçimi olu­ şum u ile şekillenip Roman tü rü n e geçiş gösterm ektedir.

M adde 2. H alk hikayelerinin m ateri- al ve m aterial çevresi (Nazım ve çoğun­ lukla Nesir) elbette k aynakları ve olu­ şum ları k ad ar çok yönlülük gösterir, b u ­ nunla birlikte yenilik ar aştırm aları dar edebi çerçevede (Scherer, N aum ann, Li- epe, M akensen) olup bir de Görres ‘in derlem eleri ile konu olan sosyal - k itap ­ lıklar araştırm ası (A. Schm itt) H alk h i­ kayelerini k ita p la ştırm a kapsam ındadır. B unlar H alk hikayelerinin nesir şekline geçmesine yardım cı olduğu gibi efsanele­ rin, ki b u n lar ard asın d a “ö lm e k te olan Şövalye geleneği” benzeri M acera ro­ m anları ve S eyahatnam eler (çoğu İtal­ yan rönesansı, m asallar, hikayeler, k u r­ gu ve anekdotlar) bulunduğu görülür, böylece A lm anya’d a bu çevre etkilerinin etkisi ve ilham ı ile bir tak ım N esir y a­ zarları ortay a çıkm aya başladı ve de ge­ lişme içine girdi. B u n u n la beraber 17 ve 18. Y üzyıllarda da H alk hikayelerinin gelişimi ve oluşum u açısından yetersiz­ liklerin olduğu Edebi k rite rlerin ortaya koyduğu bir gerçekliktir, b una m ukabil G rim m elsh au sen s’in “Sim plizissim us”, B u rg e r’in “M ü n c h h a u se n ”i A uersbac- h e r’in “Sieben Schw aben”i ve de 19. yüzyıl R om anları kendi Edebi akım ları­ nı d estekler nitelikte bir önceki dönem ile p aralellik gösterm em iştir bile. Epik an latım a dayalı H alk hikayelerinin ön­ ceki döneme ait o lan ların çoğu F ransız yada Latince kaynaklıdır. B unlara ilave olarak ta sayıca çok olan ve hüm anizm a dönem ine a it olan İtalyan kaynaklı Rö­ nesans d a lg alan m aları vardır, ö z e dö­ nük anlatım dünyasını ise “Sigenot ve İm parator B arbarossada” görmekteyiz .

H a tta “Büyük K ari” etrafın d a o lu ştu ru ­ lan A nlatım çevresinde bile, eski çağlara d a y a n a n ve k a h ra m a n lık öykülerini k apsayan “A rtusepik (Kral h ik ay eleri)” ve “Am adis rom anları” ki b u n lar H alk hikayeleri nesir tü rü , o lan lard an dah a çok tu tu lm u ştu r.

M adde 3. H alk hikayelerinin temel tarihçesi genel olarak kitap laştırılm ası. Baskı Yayın ve Genişleme süreci ile b ir­ likte edebi m anada onlara ilgilenen oto­ riteler, Dış e tk e n le r (değişikliğe yol açan) ve bu k apsam da ortaya çıkan O ku­ yucu beğenisi ve K ritik eleştirisi ile b u n ­ la ra bağlı Yüksek edebiyata geçişte m ey­ d an a çıkan m ateriallerin entegrasyonu da h ay at bulm aktadır, bu da onlarda ta ­ rihçelerini N esir anlatım ı ve sohbet ede­ biyatı kaynaklı bir yöne götürm esine e t­ ken olm uştur. O rtaya çıkan önemli bir gösterge de tüm bu eski kaynaklı an la­ tım ların bir sonrakine geçerken anlatıcı­ sının belirsiz olmasıdır, yani gözüken odur ki Anonim bir kavram oluşm akta bu da H alk ru h u n u n bu yönde potansiyel olduğunun kanıtıdır. Birlikteliğe doğru gelişen K ültür bilincinden yola çıkarak en azından büyük bir gelişme nlırı ustur. “Toplumsal v atan d a ş”kavram ı H i n d e k i

Nçsirsel ro m anlarda “Halk hikayeleri bi­ rikim i” daha asıl ve seçkin bir hal almış olay d ah a sıkı işlenm iştir. Bu durum da A siller ve V atandaşlar iııkeııcı el ar ak birbirlerine d ah a yakın görünm üşlerdir, edebiyatın ufku n etleşm iştir. A slında başlangıçta bu tü r Hikaye kitaplarıyla ilgilenenler sosyal tab ak aların bam baş­ k a b ir kesiti olm uştur, b unlarda Halk hi­ kayelerinin u z m an lan ve m eraklıları olarak kabul edilm em işti. B urada elbet­ te ortaya eleştirisel anlam da Edebiyat kapsam ına, H alk rom anları, sosyal içe­ rikli hikayeler ve ara ştırm a la rın derinli­ ği ile onlara bağlı olarak H alk hikayele­ rin i kategorileştiren düzenlem eler,

foı-m a tla r oluşfoı-m aktadır.

H alk hikayelerinin yazılı form ata geçm esinde Edebi tarihçede ilk olarak Alman F ransız N assau - S aarb ıü ck en ’li E lizabeth’in örneklem elerini görm ekte­ yiz, fa k a t d a h a derin A ra ştırm a lar göste­ riyor ki Basım oluşum ve çalışm alar bu­ nun kronolojisini değiştirm ektedir. Anla­ tım yoluyla ak tarılan hikayelerin aslın­ da bölgede 12. yüzyılda ve sonlarına doğ­ ru “Lucidarius" ve sonrasında “Imago M undi” başlıkları altın d a Honorius Au- gustodunensis tarafın d an (1152) Latince dersleri için yazım ı nesir olarak ortaya konulduğu gözükmektedir. Bu çalışm a­ lar Diınya çapında kullanılm ak üzere 1479 y ılın d a ço ğ altılarak basılm ıştır. M asalsı- F a n ta stik içeriğinde insan top- • lum sûl birlikteliğin özünü b u lm ak ta bu

d a .1655 yılından beri Halk hikayeleri ve gelişm e şürecinde ilham verm ektedir, “Kleini c&smographia” {küçük evrensel­ lik) M evzubahis olan, bir başka önemli olduğunu bildiğimiz gerçeklikte alm anca anlatım lı E fsaneler birikim idir, b u n lar çoğu Latince kökenli kayn ak lard an gel­ m ektedir. “Leben der H eiligen” (Azizle­ rin yaşam ı) ve bilinen bazı “T undalus” ya da “N ikodem usevangelium ” tek yaşa­ mış azizler ile “Geschichtc der Heiligin Drci Koniğe” (3 aziz K ralın Hikayesi) b u n lard an başlıca!arıdır. H a rtm a n n ’m “Gregoriu’s Leğende “ (Greeegorius Efsa- neleri)’lerin in N e sir’e d ö n ü ştü rü lm esi aşam asına k a d ar ise yu kardaki örnekler yine de sohbet ve anlatım edebiyatı ola­ rak kabul edilebilir ve de bu Reformas- yon h arek etin e k a d ar bu baskı altında devam etm iştir.

G ünüm üzde dünya çapında bilinen Şövalye rom anları bu devirde o lu ştu ru ­ lan efsanevi kahi-am anlık ve ahlaksal yaşam tem eline dayanan şövalye h ik a­ yelerini u n u ttu rm a y a yüz tu tm u ştu r, b a­ sılm am ış ve günüm üze kalamayışıdıı*.

Bu da oral an latım ın yazılı hale getiril­ m esinin önemini gösterm ektedir.

“St. B ran d an ” (Oyun epiği ),”H er/og E rn st” ve “M ontevilla (bu ikisi latin Ne- siri) gibi fa n ta s tik sey ah a tn am eler, 18.yüzyıl H alk edebiyatına konu olm uş­ tur, ayrıca b u n la r H ikaye ve Hikaye bi­ rikim ine eğlendirici ve öğretici olarak konudur, Bu bölüme uzakdoğu kökenli “G ista R om anorun” da dahildir. 14. yüz­ yılın ilk Alman nesir örneklem eleri A hla­ ki m esajlar am acıyla kullanılın aş, bu­ nu n m aterial kaynakları da Tarihçiler tarafından bu şekilde günüm üze de ak ­ tarılm ak suretiyle vurgulanm ıştır. Troya savaşlarını içeren efsanelerin sevilen ölümleri (1392’de H ans M air von Nörd- lingcn ta ra fın d a n derlenm iş) ta rih se l önem olarak ışık tu tm u ş vc sonraları çı- ğaltılarak bu yönden çıkarak "Schönen history” (güzel tarih) kapsam ında sohbev konusu olm uştur.

D aha önce bahsettiğim iz Kontes Eli- sabeth von N assau S aarbrücken Şövalye ro m an ların d an tercüm elerinde F ransa k ay n ak lı o la ra k b a h s e tm iş tir (1430- 1440) b u n lar arasında; Hug Schapler (tarihsel öneemi olm ayan ve F ran sa Ka- rolinger dönem inde yaşayan bir k a h ra ­ man) “Herzog H erpin” ve de “Loher ile M aller “ en çok basılan Halk rom anları­ dır. Fransız nesrinin 13. yüzyıl şövalye geleneği ve m acera rom anı k a h ra m a n la ­ rın d a n “Lancelot” konulu çevirileri ve ör­ neklem eleri 15. yüzyılın son çeyreğine k a d ar N esir tü rü n d e yap ıtların oluşm a­ sında konu olm uştur. Çok yönlü bir çevi­ ri u stası da Agnes B ernauerin dam adı Doktor Jo h an H artlieb idi (olum 1468). Ç alışm alarının odak noktası, Albertus M ulierum ” (Gizli ilimler) bunları Bran- don Efsaneleri altında topladı, konu k aynakları arasın d a ayrıca; 1472 de ba­ sılan İskender kitab elerin in taslakları Eleonore, Tirol’u Herzogin, Avusturya ve

Yıl: 10 S ayı: 40

A lm an 1455/56 önceleri ve Innsbrucker Hofe ile d ah a sonraları I.M axim ilianın Şövalye hikayeleri ile “Pontus ve Sido- n ia” adlı Aşk rom anları vardı. B u n lar­ dan az sonraları da “Soloman ve Mar- kolf’(1482) b u n la r K aba kuvvetin üstün olduğu dönem in öncüleri ile Ahm aklığın tem sili olan “V alenten ile Nam enlos “ vede F ran sızcad an “”Yedi bilge u s la ” (1470) ortaya çıkm ıştır. M ütakip listede ise hin d li “P a n ts c h a ta n tr a ”k a y n a k lı “A ntonius vor P forr” ile “Tyrus’Iu Apollo- nius “ un hikayesi, H ayvan epiği “Rein- kc de Vos” 1498’e doğru Lübek 'de o rta ­ ya çıkm ıştır am a tam A lm anca olarak

1545’de F ra n k fu rt (Main)de çıkmıştır. 1500’e k a d a r d ah a çok Rönesens e t­ kisi altın d a eserler oluşm uştur, bunlar (Steinhövel’in P e tra rc h çevirileri) “Gri- seldis”, sonraları “H istorie vom Markg- ra f W alther” (M arkgraf W alther H ikâye­ si) “uriolus und L ucretia” (Euriolus ve Lucretia), A eneas Silvius Piccolomi- ni’den; F ransızca bir Nesil hikayesine dayalı Aşk rom anı “M elusine” “der R itter von StaufYenberg”; F ransızca b ir nesil hikayesine dayalı Aşk rom anı “M elusi­ ne” der R itter von Stauffenberg” (Sta- ufenbengli Şövalye), “Wilhelm von Ös- terreich” “A vusturyalI wilhelm), “T ristan und Isolde” (Triston ve Isolde), Schwank kolleksiyonundan, “Pfaff von Kalen- berg", “Sigenot”, “Wilhelm von O rleans”, “T h u rn ’lu Şövalye” F ran sız M arq u art von Stein dan alınan bir Roman kitabı olan “VVigalois", “B avyerah E ra s t”, “Flo- rio und Bianceflora” (Florio ve Bianceflo- ra) (bu sonuncusu Fulocolo des Boccac- cio alıntılı), “B ruder R ausch” (Kardeş Raushc), S a n ıla n “B aykuş hikayele- ri”n in ilk baskısı “Eulenspiegel” (ilki 1510 ve de an laşılır tam A lm anca 1515 de b u lu n m u ştu r)

1500 yılından sonra ortaya çıkan fa­

k a t Reform öncesi döneme a it önemli eserler arasında : “B arbarossa", “Ki t tur T h o rc llc ’ (Şövalye Thorelle), "Oliver und A rtus” (Oliver ve A rtus) ile “Valemin und Orso” (1521) sayılabilir.

Reform rüzgarının büyük etkisinden sonra, ki bu etki Geçici etkili ve İncil ağırlıklı halk okum a m alzem eleri olm uş­ tur; sıra ile : “F ierab ras” (1533), “Oktavi- an ” “Megalone” “H aim onskinder” (He- im ons çocukları) ve Jö rg W ickram ’ın “R itter Galmy aus S chottland” (1539» (İskoçyalı Şövalye Galmy) gelmektedir. Yüzyılın başına k ad ar önemli sayılabile­ cek “Thedel von Walmoden’\ “Ismeniııs" ve “Das Buch der Liebe” (Aşkın, Sevgi­ nin Kitabı), (bu sonuncusu şövalye ve aşk rom anlarının en sevilenlerinden olu­ şan bir koleksiyon) (F ran k fu rt 1578 ve 1587) so m aları ince baskılar halinde çı­ kıp hep jıalk hikayeleri olarak kabul edi­ len (Scvvankbücher) Joh. paulister beri “Schim pf und E rn st” (1522) ve Yalan hi­ kayelerden oluşan Bebcl’in “Facctien” den gelme “P ete r Leu” “F inkenritter. C laus Narr, H ans C lau ert” gözükm ekte­ dir. Scw ank koleksiyonu “Ncidbart. F uchs” d ah a önceleri yeri ve yılları belir­ siz olarak 1500’dan öncede ortaya çık­ m ıştır.

Komarlı -Jörg Wickram (1505—15fi2> çok yönlü dram atisyen vc Anlatımcı ola­ rak, yeni Alman N esir tü rü rom anının k urucularındandır. Halk hikayelerinin ru h u n a ve am acına ulaşm asındaki yolda onun yeri de tartışm asızdır. O nun ve onun takipçilerinin halk hikayelerine ve k a ra k te rin e etkisi kesindir, “Velet ayna­ sı” (K raben spiegel) “GabriotLo und rem ­ li ard ” ve özellikle ince k itap lard an olu­ şan “rollvvagenbüchlein” (Tornet kitapçı­ ğı) başk a yazarları da olan “G artenge- sellschaft” (Bahçe kuruluşu). "Wegkür- zer” (P üf n oktalan), “Katzipori",

“Rast-büchlein” (Dinlenm e kitapçığı), “Wen- d u n m u th ” bazılarıdır.

1597’de “laleb u ch ” (K ısa hikaye- ler-S chw arksam m lung) ve serisi ortaya çıkıyor, ondan 10 yıl öncesinde ise “Fa- u stbuch” (Yaşam sırları üzerine) 1587) ilk baskı, ve onu m üteakip “Wagner- buch” çık tı.

B u n ların çıkışını m ütakiben ne asil­ ler ne de eğitim li v ata n d a şla r tarafın d an artık hikayeler k itab a aldırılm adı yada alınm adı. A rtık bu konu derinleşerek bir sosyal k ü ltü r aşam asın d a geçerek bir Yazar kitlesi oluşturdu. “F o rtu n a tu s” bu am aca uygun hizm et ederek N esir tü rü ­ n ü n H alk hikayeleri safhasına geçişine örnek verilebilir. Bu ticari hikaye anla­ tım ların ın yazarı A ugsburglu bir v a ta n ­ daş olm uştur. 1500 yılı öncesi yazılm ış hikayelerin özeti T anrının nim etleri sa ­ yesinde (Dilek keseleri ve şans torbacık­ ları) m uhteşem bir şekilde refah a u laşan bir Aile ile onların Ş ansları ve sonrada oğullarının rehaveti ile çöküşüdür. Bu hikayede tıpkı Apollonius hikayesi gibi doğu m otifleri ile süslenm işti (1509).

17. yüzyılda ilk defa “Ewige Ju d e ” ' (1602) (ö lü m sü z Yahudi) ile M artin von

Cochem’in o rtay a çıkardığı eski b ir efsa­ ne olan Pfalzkortesi “Genoveva” ortaya kondu (1687).

18. yüzyıla ait olarak ise d ah a az bil­ gi gözükm ektedir. Yenilikler d ah a çok 1700 ile 1726 arası, “H istorie vom ge- hörnten Siegfried” (Boynuzlu sigfriedin hikayesi) ile d a h a önce H ans Sach’ın k a h ram a n lık k arek teri olarak işlediği d ra m a tik “Lied vom h ü rn e n Seyfrid” (Boynuzlu Seyfrid’in türküsü). Sihirbaz Vergili us un H alk hikayeleri ise Simrock vasıtasıyla te k ra r gündem e gelecektir. B unların y an ın d a şu gerçeği de kabul e t­ mek gerekir ki baskı im kanı olm ayan m alzem e ve gecikm eler onların pay sah i­ bi olm asını önlemiştir.

Sonuçta tüm eğitim yetersizliğine rağm en ve her yüzyılın oluşturduğu öğ­ renm e k ısasların a rağm en hepsi kendi H alk hik ay elerin i o rta y a çıkarm ıştır, b u n la r Halk için okum a m alzemesi te ­ mel edebiyat ve k av ram lar olarak o tu r­ tulup H alk hikayeleri olgusunu gelişti­ rip sü rd ü rm ü ştü r ve de soru işaretlerini silm iştir. Bu uzun bir süre böyle gitm iş­ tir, h e r ne k a d a r b asit k ah ram an lı hika­ yeler, “Robinson ve C um a”, H ebelin ta k ­ vim hikayeleri ya da seyahatler “Şöval­ ye” ve “h ay d u t” rom anları, “Aşk rom an­ ları (18. ve 19. yüzyılda) konularında de­ nem eler ve y a p ıtlar olduysa da temel y a­ pıdaki H alk hikayelerinin yerini alam a­ m ış ve e tk isin i silem em iştir; “C esur Schvvejk A skerleri” hikayeleri dahi Halk hikayesi olarak sayılm ayıp Hak hikaye­ lerinin önceki yüzyıldaki kalıbını boza­ m am ıştır.

M adde 4. Halk hikayeleri som ut ki­

tap ve okum a aracı (Ciltlenm iş kitap) olarak fazla bir önem arz etm em ektedir. 19. ve 20. yüzyıllarda b unlar toparlanıp edebi e stetik bilim inin parçası haline ge­ tirilm ek istenm işse de 3. yüzyılın böyle sosyal, tarih i ve edebi bir m iras olarak algılanm ayacağı anlaşılm ıştır. Bu konu zam an dilimi göz önüne alındığında ve ol ajan daha tam oturm adığı varsayıldı­ ğında anlam sız olduğu görülür.

15. ve 16. yüzyıla ait ilk Resimli ve Büyük sayfa form atlı özenli Halk hikaye tem silcileri elbette refah içindeki v a ta n ­ d a şlarla Asillere nasib olm uştur. F ak at bun u n Halk hikayelerinin yaygınlaşm a­ sı teorisi ile bir ilgisi yoktur. Geniş for- m at ve özenliyi aram a k ü ltü rel bir olgu­ nun sonucudur, küçük form ak (tür ola­ rak) ve ucuz b ask ılar asıl yaygınlaşm aya yardım cı olm uştur. Baskı ve yayın a şa ­ m asında ilk alm an şehirleri olan (B askı­ nın geliştiği) Augsburg, Ulm, -Nürnberg

Yıl: 10 S ay ı: 40

çok yardım cı olmuş, sonrasında F ra n k ­ furt, Basel, N ürnberg gelişmeye k atk ıd a bulunm uş kıizey ve o rta A lm anya ise da­ ha sonra olayın içine girm iştir.

D aha geniş bir okuyucu kitlesine Halk hikayelerine Toplu ü retim (basım) şeklinde o rtalam a küçük form atlı olarak hazırlam a 16. yüzyıl ortalarındadır. Bu­ rad a d ah a az a ra ştırm a konusu olan olay ise k itap lard ak i Kesimler ve kalın ta h ta kaplı ciltleri olmuş ki b unlar 16. yüzyıl­ dan itibaren san atçıların uğraşı haline gelmiş. Çoğu zam an görülen bir olay re ­ sim için ku llan ılan baskı m alzem esinin sınırlı olm ası dolayısıyla b u n ların alak a­ sız an latım lar için kullanıldığı, bu ta h ta ­ dan yapılan resim kalıpları an latım a pa­ ralel yerlerde kullanıldığı gibi an latılan ile alakasız olarak da kullanılm ış ve dik­ k a t çekm iştir. Bu resim lerin a n la tıla n kolaylaştırm ak amacı güddüğünü d ü şü ­ nürsek inanılm az bir çelişki doğuyor. Bu değişkenlik gösteren Edebi akım içeri­ sinde okuyucu zevkinin gelişmesi ile b ir­ likte Halk hikaye k itap ları edebi anlam ­ da bir sınırlı değer olm aktan çıkıp artık ucuz kitle aracı olarak içerik ve konu sapm alarıyla birlikte, p az a rla rd a seya­ hatlerd e kolaylıkla b u lu n a n araçlar hali­ ni alm ışlardır. Ucuz fiyatın kaliteyi d ü ­ şü rd ü ğ ü u n u tu lm a z sa , G öthe (Goet- he)’nin bunları H ay at hikayesinde ucuz silik k ağ ıtlar olarak tanım lam ası h a tır­ lanm alıdır.

M ad d e 5. D aha eskiye d a y a n a n

Halk hikayelerindeki (parça) text ve bı­ raktığı tem a etkisi kadar, Güncellik ve değişkenlik gösteren okuyucu talebi be­ ğenisi de yansıtılm aktadır. Bu yolla p a r­ çalar zam anın beğenisine göre birçok de­ fa kısaltılıp, yenilenip üzerinde çalışıl­ m aktadır, h a tta içerik olarak değiştiril­ m ektedir. Bu te rs ve yanlış m a n a la ra yol açıp, H alk hikayelerinin bu h a ssa s özün­

deki dengeyi bozm aktaydı. F a k a t aydın­ lan m a dönemi tem silcilerinden göze ç a r­ p an la rd an G ottsched ve takipçileri Halk hikayelerini şiirsel (poetik) ve toplum sal yetiştirm e tem ellerinden dolayı değersiz edebiyat olarak tanım lam ışlardır. E leş­ tirm enlerin H alk hikayeleri m alzem ele­ rinin değişimine yönelik b ask ılara örnek "F austbuch eines C bristtich -M e in en ­ den” (Hı-istiyanca düşünen birinin Kulu- be kitabı) dır, b u n u n la birlikte başka p arça ların d a k u rb an verilm esi M artin von Cochem ile hızlanm ıştır. B ütün bun­ la ra rağm en yeni döneme kalan Halk hi­ kayelerinin çoğu özde değişm em iş bir bi­ çimde k o ru n m u ştu r; ü stelik m aterial açıdan Lessing, H erder ve Goethe gibi rom antiklerce nazım değerlendirm esi ile zenginleştirilm iştir. A. Wschlegel in Ber- liner Vorlesung’u nda (H itabesi) ve J. Görres (1807)’in H alk hikayelerini derle­ yip H alk tü rk ü lerin i oluşturduğu dö­ nem lerde Halk hikayeleri aksine edebi tarihçe ve poetik açıdan yüceltilm iştir. B unları sonradan Jo h an n G ustav Büsc- hing ve Friedrich Heinrich von der Ha- gen K u tla m a gecelerini-n yeni tü rü “Buch d er Liebe” (Sevginin kitabı ile iz­ lem işlerdir, Ama bunları takiben, Gott- hold Osvvald M arbach (1838—67)”, G us­ tav Schvvab (1836) ve son olarak Kari Simrock geniş Koleksiyonu (1845-67) ta ­ kip etm iştir. Bu koleksiyon “Salam on ve M orolf’, “G regorius”, ve “E ulenspiegel” (Baykuş hikayeleri, ile o zam an ele alı­ nabilecek herşey vardı, “Sieben Schwa- ben” (7 Schwabenli)’den “Schvvannerrit- te r” (Schwanen Şövalyeleri) ne kadar. B ununla birlikte Simrock ve G örrres’de gözardı edilmeyecek b ir husus, öğretici eserler “D eutsche R atsellbuch” (Alman Bulm aca Kitabı), Ev işleri alışkanlıkları, Eyerci ve Demirci alışkanlıkları, Deyim­ ler - Konuşm a kılavuzu koleksiyonu, Al­ m an çocuk m anileri ve tü rk ü leri ile Dr.

F au st’un çocuk oyununu; ortaya koym a­ larıdır. Hu eserleri l ‘J bölüm den oluşan veni biri takip etti. Simrock ayrı zam an­ da, tecrübelerine d ay an arak , eserlerinde en eski parça b ü tü n ü n ü ve baskılarını vermeye çalışıyordu. Hu şekilde daha sonra Richard Benz’in yenilem elerinde olduğu gibi aslına sadık kalm ıştır.

H alk hikayelerinin edebiyata teme ve Y üksek bazda etkisi yoğun olarak Ro­ m antik ve ondan biraz önceki dönemde görülm üştür. W ielend’in Abdertifliler h i­ kayelerinde kısa hikayeler k o leksiyo­ n u n d an etkilendiği dönem de Lessing d a ­ ha pozitif yönde F a u st m aterialın d an esinleniyordu, bu sırada H alk hikayele­ rinin değişik aşam aların d a yön arayan Goethe. dünya edcbayatm ı etkileyecek dram atik aray ışlara girm işti. Bu a rad a G oethe’nin en iştesi C h ristia n A ugust Vulpius Halk hikayeleri trendine, dah a sonra H einrich Daniel Zschokke ve b aş­ kalarının da takip edeceği, “Rinaldo Ri- naldini” isimli H ırsız rom anını katm ıştı. Bu etkiye Bavyeralı Hiesel ile H aydutlar kralı S chinderhannes ve 20. yüzyıla gi­ re rk e n C ari Z u ck m ay er’in D ra m atik kah ram an ları baskısı dahil edilebilir.

Bu akımı genişleten diğerleri ise De­ dek tif ve m aceralı seyahat rom anları (Kari M ay v.b) ile Toplumsal içerikli Aşk ve iş rom anları olm uştur. B urada tabi Toplumsal içeriğin y anında yabancı e tk i­ si de olm uştur, Dafoe (Robinson Crusoe), Cooper (Lederstrum pf) ve Geleceği y an ­ sıtan rom anlarıyla Ju le s Verne b u n ların başlıcal arıdır. B u rad a belirginleşen nok­ ta şu ki: Edebi olgunluğa doğru giden bir Oral ve Sohbet tü rü oldukça zor bir dö­ nem eçten geçirilerek b u ray a geliyor, y a­ ni anlatım ile bilinen edebi kav ram lar Edebiyat ta rih i içinde yerini alırken zor bir dönem eçten geçiyor. Bu gösteriyorki edebiyatın bu tü rü sadece H alkın k ulla­

nım ına direkt yönelik bir Kdehiyat ve ezellikle halk için olu ştu ru lm ak tad ır. Fonksiyonu ise "Halk ile birlikte; yaşa­ yan ve tepkiyen” (K.V. Riedel) ve Resim ­ li, Melodili aksesuvarları olan edebiyat etkileşim i.

Eski H alk hikayelerinin tornalarım rom antik B rentano ve Fouque’nin y a n ın ­ da serbest nazım da fan tastik olarak epik ve d ram atik yazan ("Melusine, Magelo- ne, O ktavian, Genoveva”) en etkili isim L. Tieck yenilem işlerdir. Goethe gibi Ti- eck de Halk hikayelerinin m alzem eleri­ nin dram atizasyonunu Halkın h u z u ru n ­ da o lu ştu ru lan yenilem e geleneği olarak görm üş bunu çalışm alarında özellikle 17. ve 18. yüzyılda o lan lard a ve de bazı 15. ve 16. yüzyıldakilerde denem iştir.

Bu ara d a 20. yüzyılda filoloji ve Halkbilim a ra ştırm a la rı ilerleyen halk hikayeleri b una bağlı olarak tek st ve te­ m a olarak toparlanm aya çalışılm ıştır, e ste tik anlam verilm eye gidilm iş (R. Benz), kayıp k ü ltü r m irası olarak a ra n ­ m ış ve kişilik k azandırm aya gidilmiş (N aum ann), “Halk içm Hizmet eden Ki­ tap” adı altında temel eğitim e yardımcı gösterilm iş fak at okul m alzemesi olm a­ mış. Çeşitli aşam alar ve baskılar altında bir yere sığdırılm aya zorlanm ışsa da ye­ rini önemli bir biçimde kitle edebiyatı adı altında alm ıştır. Thom as M ann her defasında F a u st gerçeğini ve du ru m u n u h a y a ta geçirmeye çalışmış ve zam an di­ limi gözetm eksizin uygulam ıştır, aynısı­ nı C harles de Coster Ulen aynası Figü­ ründe, H alk epikleri ve Isp an y a’ya karşı özgürlük savaşında k u lla n a ra k Halk hi­ kayelerini O rtaçağdan günüm üze kadar ulu slararası boyutta ortaya çıkartm ıştır.

* “Rellaxion D eutsshen L iteraturgesohictho" Mannheim 1988 4. cilt.