Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet 29(2): 34-41,2000
BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ YİYECEK İÇECEK İŞLE T M E C İL İĞ İ
PROGRAMINA KAYITLI ÖĞRENCİLERİN BESLENME BİLGİ DÜZEYİ
ve BESLENME DURUMUNA BESLENME EĞİTİMİNİN ETK İSİ
D yt. D r. G ül K I Z I L T A N * _
Ö Z E T A B S T R A C T
Bu araştırma, Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Yiyecek İçecek İşletmeciliği p r o g ramına kayıtlı 3 0 ’u kız 1 4 ’ü erkek olmak üzere toplam 44 öğrencinin beslenme bilgi düzeyini, beslenme duru munu ve bu olgulara eğitimin etkisini incelemek a m a cıyla planlanmış ve yürütülmüştür. 1998-1999 bahar dönemi akademik yarıyıl başında ve sonunda öğrencile rin beslenme bilgi düzeylerini ölçmek üzere bir soru k a ğıdı uygulanmış ve 3 günlük besin tüketimi öğrenciler
tarafından kaydedilmiştir. Eğitim öncesi ve sonrası ö ğ rencilerin boy uzunlukları ve ağırlıkları da kaydedile rek B K İ ’leri hesaplanmıştır. Veriler, SPSS istatistik programı ile değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonunda, BK1 lerine göre beslenme eğitimi öncesi ve sonrası kız öğreticilerin % 23 .4 'ü n ü n zayıf, erkeklerin ise %14.3 ünün şişman oldukları saptanmıştır. Eğitim s o n rasında hem kız hem de erkek öğrencilerin B K İ d eğer lerinde azalma meydana gelmiştir. Bu azalış kız öğren- cilet için istatistiksel olarak önemsiz (t: 0.6; p> 0.05), et kekler için ise istatistiksel olarak önemli (t: 3.12; p< 0.01) bulunmuştur. Öğrencilerin eğitim sonrası beslen me bilgi düzeyindeki artış hem kız hem de erkek öğren- cilet için anlamlı bulunmuştur (sırasıyla; t: 11.2 p< 0.01, t. 7.6 p< 0.01). Öğrencilerin günlük enerji ve b e sin öğesi tüketimleri değerlendirildiğinde, başlangıçta kız öğt encileı in enerji, protein, riboflavin, niasin, C vi tamini, kalsiyum ve demir; erkeklerin enerji ve ribofla vin tüketim düzeyleri önerilen miktarların altında b u lunmuştur. Eğitim sonrası kız ve erkek öğrencilerin kal siyum (p< 0.01) ve A vitamini tüketim düzeylerinde a r tış (sırasıyla; p< 0.05, p< 0.01); enerji, yağ, protein ve niasin tüketimlerinde de azalma (p< 0.01) olmuştur. Aynı zamanda yine her iki cinsin demir tüketimlerinde artış olmuş, ancak istatistiksel olarak önemsiz (p> 0.05) bulunmuştur. C vitamini tüketim düzeyleri kız öğrenci- letde azalmış (p> 0.05), erkeklerde ise artmıştır (p> 0.05). Ayrıca, öğrencilerin en fa zla öğle öğününü atla dığı saptanırken, eğitim sonrası bu oran % 4 0 .9 ’luk a za lış göstermiştir.
A n a h ta r Sözcükler: Üniversite öğrencileri, beslenme bilgi dıizeyı, besin tüketim düzeyi, beslenme eğitimi
Başkent üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu
A S tu d y on N u tritio n K n o w le d g e , F o o d C o n s u m p t i - on L evels o f the F o o d a n d B e v e r a g e M a n a g e m e n t Stııdents at B a ş k e n t U n iversity a n d E f f e c t o f N u t r i tion E d ııca tio n on N u tr itio n a l S ta tu s
This study was d e sig n e d to a ssess nu tritio n k n o u 'le d g e a n d f o o d coıısumption o f the F o o d a n d B e v e r a g e M a n a gement students (total o f 44 subjects, 3 0 f e m a l e s , 14 males) at Başkent University a n d to f i n d out the effect o f nutrition education on the nutritio n a l s ta tu s o f t h e m . A t the beginniııg a n d at the eııd o f the a c a d e m i c s e m e s t r e , s tu d e n ts ’ nutrition kııo\vledge w ere o b ta i n e d b y a ques- tionnaire a n d three days o f f o o d c o n s u m p tio n levels o f the students were investigated by in d iv id u a l f o o d con- sumption s ur v ey. Also s t u d e n t s ’ h e ig h t a n d \veight \vere mecısured in order to d e te r m in e B M I b e fo r e a n d after nutrition education on the n u tritio n a l status.
Data were evaluated by S P S S statistics p r o g r a m . A s a resıılt o f the study; a cco rd in g to B M I b e fo re a n d dfter nutrition education, 2 3 .4 % o f the f e m a l e w e r e ıın d e n v e - ight, 14.3% o f the m ales w ere o v e n v e ig h t . T h e d e c re a s e after education was not statistically s ig n ific a n t f o r f e males (t: 0.6, p > 0.05), but sta tistically s ig n ific a n t f o r male subjects (t: 3.12, p < 0.01). N u tr itio n a l kn o \v le d g e inereased in both fe m a le a n d m a le s u b je c ts a n d the dif- fe r e n c e was statistically significant (t: 11.2 p < 0 . 0 1 , t: 7.6, p< 0.01 respectively). B e fo re n u trition e d u c a t i o n , the consumption levels o f e n e r g y , p r o t e i n , c a l c i u m , iron, riboflavin, niacin, vitamin C fo r f e m a l e ; e n e r g y a n d riboflavin consum ption levels o f m a le s tu d e n ts \ve- r e f o u n d to be belo\v their recju irem en ts. In both f e m a l e a n d male students; d ep en d in g on the e d u c a tio n , the consumption levels o f calcium (p< 0.01) a n d vitamin A inereased (p< 0.05, p< 0.01 respectively), the consıım p- tion levels o f f a t , p r o t e in , e n erg y a n d niacin d e c r e a s e d (p< 0.01). Also the co n su m p tio n level o f iron \vere in e reased in each gender but the d ijfe r e n c e w a s not statıs- tically significant (p> 0.05). Vitamin C c o n s u m p tio n le vels decreased iti fe m a le stu d en ts (p> 0.05), in e r e a se d iti male students (p> 0.05). Also nıost of the stııdents skipped the noon meals before a n d a fter n u trition e d u cation. But the p e rcen ta g e o f sk ip p in g m e a ls red ııeed by 40.9% after nutrition education.
K ey Words: University students, n u trition k m n v le d g e level, fo o d consum ption level, nutrition e d u c a tio n
GİRİŞ
Gençlik çağında b e sle n m en in yeterli ve vücut gerek sinimlerine u y g u n olm ası çok önem lidir (1,2). Çünkü gençlik çağı d u y g u , d ü şü n c e , davranış ve tutumun gelişme çabasının yoğunlaştığı bir d önem olmasının yanısıra fizyolojik, psikolojik değ işm e ile sosyal ol gunluğa h a z ırla n m a sürecini de içerir. Özellikle bu çağda gençler m e ta b o liz m a hızlarının artması nede niyle sık sık y e m e y e yönelirler ve birçok sosyal ne denle akşam y em eğ i dışında tüm besin gereksinimle rini ev dışında, okul kantinlerinden veya hazır-ye- m ek (fast-food) işletm elerinden karşılarlar. Dolayı sıyla, sağlıkları için önem li olan vücut gereksinimle rini karşılayacak besinleri yeterli ve dengeli bir şekil de alam azlar. B e sle n m e sorunu; sosyal, ekonomik, dem ografik, kültürel ve doğal koşullardan oluşan ve birbirine bağlı ilişkiler y ansım asıdır (3). Yapılan ça lışmalar, ü lk em izd e karşılaşılan beslenm e sorunları nın eğitimsizlik ve bilgisizlik nedeniyle ortaya çıktı ğını gösterm iştir (4, 5).
Üniversite öğrencisi gençlerin yeterli ve dengeli bes- lenemediğini ve yeterli b eslenm e bilgi düzeyine sa hip olm adıklarını gösteren çalışm alara rastlamak m ü m k ü n d ü r (6-8).
B eslenm e eğitim i, besin kaynaklarını beslenme ve sağlık kurallarına uygun ve ek o n o m ik şekilde kulla narak bilinçli b eslen m ey i davranış biçimine dönüş türmeyi am açlar. Bu am a ca uygun verilen beslenme eğitimi ile, öğrencilerin doğru bilgiye ulaşmaları, bu nu tutum ve davranışlarına yansıtarak, mevcut kay nakları en etkili biçim de değerlendirm eleri, yeterli ve dengeli beslen m e alışkanlığı kazanmaları beklenir (9). Bu çalışma; gençlerin genel beslenm e durumları ile beslenm e bilgi düzeylerini belirlemek ve beslen me eğitiminin bu değ işk en ler üzerindeki etkisini in celemek am acıy la planlanm ış ve yürütülmüştür.
A R A Ş T I R M A Y Ö N T E M İ ve A R A Ç L A R I
A raştırm a, B a şk e n t Ü niversitesi Sosyal Bilimler Meslek Y üksek o k u lu Y iyecek İçecek İşletmeciliği program ına kayıtlı daha önce beslenm e eğitimi alma mış 3 0 ’u kız, 14’ü erkek toplam 44 birinci sınıf öğ rencisi üzerinde yapılmıştır. Öğrencilere beslenme bilgilerini ölçm ek üzere 1998-1999 Bahar dönemi akademik yarıyıl başında temel beslenme ilkelerine ilişkin 18 yargı cüm lesinden oluşan bilgi testi uygu lanmıştır. C ev ap seçenekleri olarak doğru, yanlış ve fikrim yok seçenekleri kullanılmıştır. Her doğru ce vaba 1 puan verilmiş ve toplam puan 0 ile 18 arasın da değişmiştir. Testin güvenirliliği açısından öğren cilere cevabını bilmedikleri sorular için cevaplar
içinde yer alan “fikrim yok” şıkkını işaretlemeleri konusu özellikle belirtilmiş ve öğrencilerin isim ya da numaraları alınmamıştır.
Aynı zamanda öğrencilerden bireysel besin tüketimi yöntemi ile bir günü hafta sonuna gelmek üzere bir birini izleyen 3 günde yedikleri ve içtikleri tüm be sinlerin tür ve miktarlarını kaydetmeleri istenmiştir. Öğrencilere kayıt tutarken yiyecek türlerinin ölçü ve miktarlarını nasıl yazmaları gerektiği anlatılmıştır. Öğrencilere ders programları kapsamında yer alan “Beslenme Bilimi” dersi bir yarıyıl (15 hafta) süre since verilmiştir. Akademik yarıyıl sonunda öğrenci lere aynı bilgi testi uygulanmış ve öğrenciler tarafın dan 3 günlük besin tüketimleri tekrar kaydedilmiştir. Eğitim öncesi ve sonrası öğrencilerin, boy uzunluk-
lan ve ağırlıkları belirlenerek Beden Kitle indeksi (BKİ) hesaplanmıştır. BKİ 2 0 ’nin altında olanlar “z a y ıf ’, 20 - 24.9 arasında olanlar “normal” , 25 -29.9 arasında olanlar “hafif şişman” , 30’un üzerinde olan lar ise “şişman” olarak gruplandırılmıştır (10,11). Öğrencilerin beslenme konusundaki bilgi düzeyi, Kavas ve Kavas (12) tarafından 1985 yılında üniver site öğrencilerinin beslenme bilgi düzeylerini ölçme de kullandıkları yöntemle değerlendirilmiştir. Öğren cilerin 18 soru üzerinden aldıkları toplam puana gö re gruplar ayrılmıştır. 0 -5 arası puan alanlar beslen me bilgi düzeyi “z a y ıf’, 6-12 arası puan alanlar “or ta” ve 13-18 arası puan alanlar ise “iyi” olarak grup- landırılmıştır.
Verilen beslenme eğitiminin öğrencilerin BKİ, bes lenme bilgi düzeyleri, enerji ve besin öğeleri tüketim miktarları ve öğün atlama durumları üzerine etkileri, “ikj eş arasındaki farkın önemlilik testi” yöntemi ile değerlendirilmiş (13), besin öğelerinin yeterlilik dü zeyleri R D A ’ya göre tartışılmıştır (14). Verilerin de ğerlendirilmesinde SPSS Bilgisayar programı kulla nılmıştır (15).
Öğrencilerin eğitim öncesi ve sonrası besin tüketim lerinin değerlendirilmesinde Besin Bileşim Cetveli (16) ve Standart Yemek Tarifeleri (17)’inden yarar lanılmıştır.
BULGULAR ve TARTIŞMA
Yaş ortalaması 20.9 ± 0.2 olan öğrencilerin %68.2’si kız, %31.8’i erkek öğrencidir. Tablo l ’de öğrencile rin beslenme eğitimi öncesi ve sonrasında B K İ’leri- ne ilişkin dağılım verilmiştir. Beslenme eğitimi ön cesinde kız öğrencilerin % 76.6’sının, erkek öğrenci lerin %64.3’nün BKİ değerlerinin 20-24.9 arasında (normal) olduğu saptanmıştır. Eğitim öncesinde hafif
36
KIZILTAN G.şişman ve şişman kız öğrenci bulunmazken, şişman ve hafif şişman erkek öğrenci oranı sırasıyla % 14.3 ve %21.4 olarak belirlenmiştir. Beslenme eğitimi sonrasında, günlük enerji alımındaki azalma ve yük sek oranda öğün atlama nedeniyle kız öğrencilerin B K İ ’lerinde azalma saptanmış ancak istatistiksel ola rak önemsiz (t: 0.6, p> 0.05) bulunmuştur (Tablo 2). Beslenme eğitimi sonrasında hafif şişman olan erkek öğrenci oranında %21.4’den % 14.3’e bir azalma söz konusu olmuş ve bu azalış istatistiksel olarak önemli (t: 3.12, p< 0.05) bulunmuştur. Ayrıca sadece kız öğ rencilerin %23.4’ü beslenme eğitimi öncesi ve sonra sı zayıf olarak saptanmıştır. Bu durum, genç kızların dış görünüşlerine daha çok önem vermeleri, dolayı sıyla yetersiz besin tüketimi yaparak enerji alımlan- nı azaltmalarına bağlanabilir. Çukurova Üniversite si’nin değişik fakültelerinde 144 öğrenci üzerinde yapılan çalışmada da B K İ’ne göre ağırlık durumu değerlendirilen öğrencilerden kızların % 4 4 ’ünün za yıf gruba girdiği saptanmıştır (3).
Yurttagül ve Sağlam (18), yükseköğrenime devam eden kız öğrencilerin fiziksel aktivitelerinin beslen me ve sağlık durumlarının saptanması üzerinde yap tıkları araştırmada, öğrencilerin % 72.2’sinin boya göre normal ağırlıkta, % 7 .9 ’unun zayıf ve %19.9’unun şişman ve hafif şişman olduğunu rapor etmişlerdir. Yirmibir A vrupa ülkesinde toplam 16486 üniversite öğrencisi üzerinde yapılan çalışma
ya göre de BKİ ortalaması kızlard a 20.5, e rk e k le rd e 22 olarak belirlenmiştir (19).
Temel beslenme ilkelerine ilişkin 18 yargı c ü m l e s i n den oluşan bilgi testinin b e sle n m e eğ itim i ö n cesi ve sonrasında uygulanması sonucu elde edilen ö ğ r e n c i lere ait beslenme bilgi düzeyi oranları T a b lo 3 ’de g ö rülmektedir. B eslenm e eğitimi ö ncesi ö ğ re n cile rin % 7 2 .7 ’sinin “z a y ı f ’ beslenm e bilgi d ü z e y in e sahip oldukları saptanırken, eğitim s o n u n d a bu bilgi d ü z e yine sahip hiç öğrenci k alm adığı b elirle n m iştir. E ğ i tim sonrasında “orta” düzey b e s le n m e b ilg isin e sahip öğrenci oranı % 2 7 .3 ’den % 7 7 . 3 ’e ç ık m ıştır. E ğ itim öncesi “iyi” düzey b eslenm e bilgisine sah ip hiç ö ğ renci bulunm azken, eğitim so n ra s ın d a bu d ü z e y d e %22.7 oranında öğrenci saptanm ıştır.
H em kız hem de erkek öğrencilerin b e s le n m e e ğ itim i öncesi ve sonrasında b e sle n m e bilgi d ü z e y i p u a n l a rındaki artış istatistiksel olarak anlam lı b u lu n m u ş tu r (sırasıyla; t: 11.2 p< 0.05, t: 7.6 p < 0.05 T a b lo 4). Üniversite öğrencileri üzerinde yapılan bir ç a lış m a d a da benzer sonuçlar elde edilm iş, b e s le n m e dersi e ğ i timi ile beslenm e bilgi d ü z e y lerin d e y ü k s e lm e n in m üm kün olduğu sonucuna varılm ıştır (12).
Tablo 5 ’de 20-49 yaş bireyler için ö n e rile n g ü n lü k enerji ve besin öğeleri tüketim standartları v e r ilm iş tir (16). Ç alışm aya katılan ö ğ ren cilerin b e s le n m e eğitimi öncesi ve sonrası g ü n lü k o r ta la m a enerji ve
Tablo 1. Öğrencilerin Beslenme Eğitimi Öncesi ve Sonrası Beden Kitle İndeksi (BKİ) D eğerleri
Beslenme Eğitimi Şişman (BKİ> 30) Hafif Şişman (BKİ 25-29.9) Normal (BKİ 20-24.9) Z ay ıf (B K İ< 20 ) T o p la m Durumu Cins S % S % S % S % S % Beslenme eğitimi Kız 0 0 0 0 23 76.6 7 * 23.4 30 100 öncesi Erkek 2 14.3 3 21.4 9 64.3 0 0 14 100 Beslenme eğitimi Kız 0 0 0 0 23 76.6 7 * 23.4 30 100 sonrası Erkek 2 14.3 2 14.3 10 71.4 0 0 14 100
* BKİ 19.0-19.9 olan öğrenci sayısı: 4 BKİ 18.0-18.9 olan öğrenci sayısı: 3
Tablo 2. Beslenme Eğitimi ile Öğrencilerin Beden Kitle İndeksi (BKİ) A rasındaki İlişkin in D eğ erlen d irilm esi
Beslenme Eğitimi Beslenme Eğitimi Fark
Öncesi Sonrası
Cins n x ± SD SE x±SD SE x SE T
BKİ Kız 30 21.0 ±1.91 0.35 21.0 ± 1.80 0.33 0.07 0.1 1 0.6 P> 0.05
Erkek 14 25.3 ± 2.76 0.74 24.9 ± 2.86 0.77 0.43 0.14 3.12 P< 0.01
Tablo 3 . B e sle n m e E ğ itim i Ö ncesi ve Sonrası Öğrencilerin Beslenme Bilgi Düzey Puanlarının Dağılımı
Beslenme Eğitimi Öncesi Beslenme Eğitimi Sonrası
Beslenme Bilgi Düzeyi S % S %
İyi 0 0 10 22.7
Orta 12 27.3 34 77.3
Zayıf 32 72.7 0 0
Toplam 44 100 44 100
■ ■ __ • •
Tablo 4 . Ö ğrencilerin B e sle n m e E ğ itim i Öncesi ve Sonrası Beslenme Bilgi Düzeyleri (BBD)
B eslenm e Eğitimi Öncesi Beslenme Eğitimi Sonrası Fark
Cins n x ± SD SE x ± S D SE X SE t
BBD Kız 30 4.4 ± 1.84 0.33 9.6 ± 2 .3 8 0.44 5.17 0.46 11.2 p<0.01
Erkek 14 4.6 ± 1.50 0.40 8.7 ± 1.68 0.45 4.14 0.54 7.6 p< 0.01
BBD (toplam) 44 4.5 ± 1.73 0.26 9.3 ± 2.21 0.33 4.84 0.36 13.37 p<0.01
Tablo 5. 20-49 Yaş B ireyler İçin Ö nerilen G ü n lü k Enerji ve Besin Öğeleri Tüketim Standartları
Cins Enerji Protein Kalsiyum Demir A vitamini Tiamin Ribofiavin Niasin C vitamini
____________ (kkal)___________(g)________ (mg)_______(mg)_______(IU) (mg) (mg) (mg) (mg)
Erkek 2700 65 500 10 5000 1.2 1.7 20 60
Kadın 2100 55 500 22 5000 0.9 1.2 14 75
besin öğeleri tüketim düzeyleri (Tablo 6) bu standart larla karşılaştırıldığında, beslenm e eğitimi öncesi kız öğrencilerin enerji, protein, ribofiavin, niasin, C vita mini, kalsiyum ve demir; erkek öğrencilerin ise ener ji ve ribofiavin tüketim düzeylerinin yetersiz olduğu
saptanmıştır.
Beslenme eğitimi öncesi kız öğrencilerin günlük enerji tüketim ortalam ası 1664 ± 281 kkal iken eği tim sonrası bu m iktar 1534 ± 257 k k a l’e düşmüştür. Erkek öğrencilerin ise, günlük enerji tüketim ortala ması beslenm e eğitimi öncesi 2326 ± 291 kkal iken eğitim sonrası 2149 ± 248 kkal olarak belirlenmiştir. Her iki gruptaki azalış istatistiksel olarak önemli (p< 0.01) bulunm uştur. Enerji tüketimindeki bu azalış öğrencilerin diyet örüntüsüne daha dikkat ederek özellikle yağ tüketim oranını azaltmalarına bağlan mıştır. H em kız hem de erkek öğrencilerin eğitim sonrası yağ tüketim oranında istatistiksel olarak an lamlı bir azalış (sırasıyla t: 3.14 p< 0.01; t: 2.96 p< 0.01) saptanmıştır (Tablo 6). Bu sonuçlar, Ünver ve Sakarya ( 2 0 ) ’nın A nkara Üniversitesi öğrencileri üzerinde yaptıkları çalışm a sonuçları ile uyum gös termektedir.
Öğrenciler tarafından tüketilen günlük protein mikta rı erkek öğrencilerde eğitim öncesi ve sonrası yeterli düzeyde (sırasıyla; RDA önerisinin % 119.4 ve
% \ 12.3’ü oranında) iken, kız öğrencilerin beslenme
eğitimi öncesinde RDA önerisinin %83.8’i oranında protein tükettikleri saptanmış ve bu oran beslenme eğitimi sonrasında %77.3’e düşmüştür. B grubu vita minlerinden tiamin tüketiminin her iki grupta da hem eğitim öncesi hem de eğitim sonrası önerilen düzey lerin üzerinde olduğu saptanırken, ribofiavin tüketi minin yine her iki cinste de yetersiz olduğu belirlen miştir. Niasin ve C vitamini tüketimi ise kız öğrenci lerde hem eğitim öncesi hem de eğitim sonrası yeter siz, erkeklerde her iki dönemde de yeterli olarak sap tanmıştır (Tablo 7). Kız öğrencilerin özellıMe ribof- lavin ve niasin tüketim düzeylerinin yetersiz (Jması, öğrencilerin hayvansal kaynaklı besinleri az tüketi yor olmasına bağlanmakta (gösterilmemiş veri), bu da öğrencilerin enerji, protein ve yağ tüketim düzey lerindeki yetersizlikle paralellik göstermektedir.
Çocukluk ve gençlik döneminde yeterli düzeyde mi neral alımı oldukça büyük önem taşır. Özellikle, ye terli düzeyde alınmayan kalsiyum, kemik yoğunlu
38
KIZILTAN G.Tablo 6. Öğrencilerin Beslenme Eğitimi Öncesi ve Sonrası G ünlük Ortalama E nerji ve B esin Ö ğeleri T ü k e tim Düzeyleri
Enerji ve
Besin Öğeleri Cins n
Beslenme Eğitimi Öncesi x ± S D SE Beslenme Eğitimi Sonrası X ± S D SE Fark X SE t Enerji (kkal) Kız 30 1664 ±281 51.3 1534 ± 2 5 7 47.1 130.0 27.8 4.68* Erkek 14 2326 ± 2 9 1 77.9 2149 ± 248 66.4 176.3 57.6 3.06* Toplam enerji 44 1875 ± 4 1 9 63.3 1729 ± 384 57.9 144.7 26.2 5.52* Protein ( g ) Kız 30 46.1 ± 14.4 2.6 42.5 ± 13.4 2.4 3.6 0.8 4.61* Erkek 14 77.6 ± 15.5 4.1 73.0 ± 12.6 3.4 4.5 1.6 2.91* Toplam protein 44 56.1 ± 2 0 .8 3.1 52.2 ± 19.4 2.9 3.9 0.7 5.41* Yağ ( g ) Kız 30 56.5 ± 15.2 2.8 54.2 ± 14.4 2.6 2.3 0.7 3.14* Erkek 14 84.8 ± 18.5 4.9 78.9 ± 13.4 3.6 5.9 2.0 2.96* Toplam yağ 44 65.5 ± 2 0 .9 3.2 62.1 ± 18.2 2.7 3.5 0.8 4.13* A vitamini (IU) Kız 30 5453 ± 1549 282.9 5777 ± 1568 286.4 323.2 134.3 2.41** Erkek 14 8748 ± 1730 462.4 9281 ± 1836 490.7 533.7 1 19.8 4.46* Toplam A vitamini 44 6501 ±2221 334.8 6892 ± 2324 350.5 390.2 99.5 3.92* Tiamin (mg) Kız 30 1.83 ± 0 .8 3 0.15 1.61 ± 0 . 9 2 0.17 0.22 0.07 3.32* Erkek 14 2.83 ± 0 .3 7 0.1 2.77 ± 0 . 6 0 0.16 0.06 0.09 0.69*** Toplam tiamin 44 2.15 ± 0 .8 6 0.13 1.98 ± 0.99 0.15 0.17 0.05 3.13* Riboflavin (mg) Kız 30 0.54 ±0.21 0.04 0.49 ± 0.19 0.03 0.04 0.01 3.98* Erkek 14 1.17 ± 0 .7 2 0.19 1.04 ± 0.58 0.15 0.13 0 .04 2.95* Toplam riboflavin 44 0.74 ± 0 .5 3 0.08 0.67 ± 0 . 4 4 0.07 0.07 0.02 4.19* Niasin (mg) Kız 30 13.3 ± 5 . 8 1.1 12.2 ± 5.6 1.0 1.05 0.26 4.12* Erkek 14 23.1 ± 9 . 9 2.6 20.1 ± 8.1 2.2 3.06 0.98 3.13* Toplam niasin 44 16.4 ± 8.6 1.29 14.7 ± 7 . 4 1.11 1.69 0.38 4.48* C vitamini (mg) Kız 30 65.3 ± 16.4 2.9 63.9 ± 16.2 2.9 1.38 0.82 1.68*** Erkek 14 114.7 ± 4 2 .0 11.2 115.6 ± 4 0 .3 10.8 0.89 2.2 0
40
*** Toplam C vitamini 44 81.0 ± 35.4 5.34 80.4 ± 35.5 5.35 0.66 0.9 0.73*** Kalsiyum (mg) Kız 30 343.9 ± 117 21.4 400.6 ± 1 1 5 20.9 56.7 12.07 4.69* Erkek 14 504.9 ± 102 27.3 582.1 ± 959 25.6 77.2 19.4 3.98* Toplam kalsiyum 44 395.2 ± 135 20.33 458.4 ± 138 20.74 63.23 10.26 6.16* Demir (mg) Kız 30 8.28 ± 4 .5 0.18 8.79 ± 4 . 6 0.84 0.50 0.2 6 ] 9 \ *** Erkek 14 16.94 ± 8.0 2.14 17.59 ± 6.3 1.67 0.64 0.68 0.68*** Toplam demir 44 11.04 ± 7 . 0 1.06 1 1.59 ± 6.6 0.99 0.55 0.34 1.59*** * p< 0 . 0 1 , ** p< 0 . 0 5 , *** p> 0 .05ğunun en üst düzeye çıkmasını engeller ve yaşlılıkta kemik kayıplarına neden olarak sağlığın bozulması na neden olur (21). Aynı zamanda yetersiz demir alı mı da gençlerde anemiye neden olurken, dolaylı ola rak derslerdeki dikkat, algılama ve başarının düşm e sine neden olmaktadır (22,23). Çalışmaya katılan öğ rencilerin günlük mineral tüketimi değerlendirildi ğinde, kız öğrencilerin hem kalsiyum hem de demir tüketiminin beslenme eğitimi öncesi ve sonrasında
yetersiz olduğu; erkek ö ğ ren cilerin ise her iki d ö nemde de yeterli dü zey lerd e tü k e tim y ap tık ları s a p tanmıştır (Tablo 7). Ç a lış m a y a katılan kız ö ğ r e n c ile rin günlük protein tü k etim indeki e ğ itim s o n ra sın d a k i önemli azalışa (p< 0.01) ra ğ m e n , d e m ir t ü k e t i m i n d e ki artış (p> 0.05) öğrencilerin günlü k d iy e tle rin e k u rutulmuş m eyva ek lem elerin d en k a y n a k la n m a k ta d ır (gösterilmemiş veri).
Tablo 7. Ö ğrencilerin G iin liik T ü kettikleri E nerji ve Besin Öğeleri Miktarının Önerilerine Göre Değerlendirilmesi Kız Erkek B e sle n m e Eğitimi Ö ncesi (%) Beslenme Eğitimi Sonrası (%) Beslenme Eğitimi Öncesi (%) Beslenme Eğitimi Sonrası (%) Enerji (kkal) 79.2 73.0 86.0 79.6 Protein (g) 83.8 77.3 119.4 112.3 A vitamini (IU) 109.1 115.5 174.9 185.6 Tiamin (mg) 203.3 178.9 235.8 230.8 Riboflavin (mg) 45.0 40.8 68.8 61.8 Niasin (mg) 95.0 87.1 115.5 100.5 C vitamini (mg) 87.1 85.2 191.2 192.7 Kalsiyum (mg) 68.8 80.1 100.9 116.4 Demir (mg) 37.6 39.9 169.4 175.9 • • m m
Tablo 8. Ö ğrencilerin B e s le n m e E ğ itim i Öncesi ve Sonrası Öğün Atlama Dıırumıı
Beslenme Sabah Eğitimi Cins n S % Beslenme Kız 30 7 23.3 Eğitimi Öncesi Erkek 14 3 21.4 T o p la m 44 10 22.7 Beslenme Kız 30 5 16.7 Eğitimi Sonrası Erkek 14 1 7.1 T o p la m 44 6 13.6 Öğle S 9 5 14 5 2 7 % 30.0 35.7 31.8 16.7 14.3 15.9 Akşam S 6 3 9 1 1 2 Toplam % S % 20.0 22 73.3 21.4 11 78.5 20.5 33 75.0 3.3 11 36.7 7.1 4 28.6 4.5 15 34.1
V ücudun fizyolojik d e n g e sin in sağlanm asında öğün düzeni önem li bir e tm e n d ir. Ö ğ ü n sayısı azaldıkça vücutta azotun kullanırlılığı azalır. G likoz emilimi ve glikojen sentezi artar. Y ağ d e p o la rın d a ve sentezinde artış olur. Bu da m e ta b o liz m a bozuklarına yol açar. Bu nedenle g ü n lü k y a ş a m koşulları da dikkate alına rak y em ek lerin g ü n d e en az 3 öğünde tüketilmesi önerilm ek ted ir (2 4 -2 6 ). Ö ğ ü n atlam a alışkanlık hali ne d ö n ü ş tü rü ld ü ğ ü n d e , kişinin yeterince beslenmesi e n g ellen m ek te ve yetersiz b eslen m ey e bağlı sorunlar o lu şm ak tad ır (27).
Tablo 8 de öğren cilerin eğitim öncesi ve sonrasında öğün atlam a d u ru m la rın a ilişkin dağılım görülmekte dir. Bu ç a lış m a d a diğer çalışm aların (28-30) aksine hem eğitim öncesi hem de eğitim sonrasında en dü zensiz tüketilen ö ğ ü n ü n sabah kahvaltısı yerine, öğle ö ğününün olduğu (sırasıyla %?> 1 .8 ve c/c 1 5:9), en dü
zenli tüketilen öğünün ise akşam ögüııü olduğu gö rülm ektedir. Öğrenciler en fazla öğle öğününü atla m a nedeni olarak, üniversite kam pusünün şehir m e r kezinden uzak olmasını, dolayısıyla seçeneklerinin
fazla olm am asını ve üniversite kafeteryalarının bek lentilerini karşılayacak düzeyde olmam asını göster mişlerdir. T ü m e rd e m ve arkadaşları (31) yetersiz ve dengesiz beslenm ede yem ek yenilen yerin önemini vurgulam ışlardır. Sabah ve akşam öğünlerinin öğren ciler tarafından daha az atlanması, evde aile fertleri nin birarada yem ek yeme alışkanlığına sahip olması ve ailelerin bu konuda ısrarcı davranm asından k ay n ak la n m a k ta d ır. A na ö ğ ü n lerd e n özellikle sabah kahvaltısının kişinin b eslenm esindeki önemi ve ö ğ rencilerin başarısı üzerindeki etkisi oldukça büyüktür (32). Bu nedenle, çalışm ad an ekle edilen bu sonuçlar o ld u k ça um ut vericidir. Eğitim öncesi öğün atlama oranının erkek ö ğ rencilerde kızlara nazaran daha
taz-40
KIZILTAN G.la (sırasıyla; %78.5 ve %73.3) olduğu saptanmıştır. Öğrencilerin öğün atlama oranının yüksek oluşu ile yetersiz enerji ve besin öğesi tüketimi arasında da pa ralellik gözlenmektedir. Verilen beslenme eğitimi ile öğrencilerin öğün atlama oranının % 7 5 ’den % 3 4 .1 ’e düştüğü (%40.9 azalış) belirlenmiştir. Sağlam ve Y ü rükçü (33)’nün 153 yüksekokul öğrencisinin besin
tüketim durumu, beslenme alışkanlıkları ve beslen me bilgi düzeylerinin saptanmasına yönelik yaptıkla rı çalışmada öğrencilerin % 3 7 .3 ’ünün öğün atladığı saptanmıştır. Bu da çalışmada beslenme eğitimi so nucu elde edilen veriyle benzerlik göstermektedir. Öğün atlama oranındaki bu azalma, öğrencilerin el deki olanaklarla ve mevcut fiziki koşullarda, doğru beslenme seçeneklerini üretme becerisini elde etm e leri ile açıklanmaktadır.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Araştırma bulguları özellikle kız öğrencilerde yeter siz ve dengesiz beslenmenin yaygın olduğunu göster miştir. Hem kız hem de erkek öğrencilerin çoğunlu ğunun (sırasıyla; %76.6 ve %64.3) B K İ ’lerinin iste nilen sınırlar içerisinde olduğunu, ancak günlük öne rilen enerji alımlarının beslenme eğitimi öncesi ve sonrasında yetersiz olduğunu göstermiştir. Özellikle kız öğrencilerde enerjinin yanısıra protein, ribofla vin, niasin, C vitamini, kalsiyum ve demir tüketim düzeylerinin yetersiz olduğu belirlenmiştir. Öğrenci lerin en fazla öğle (beslenme eğitimi öncesi %31.8, beslenme eğitimi sonrası %15.9), en az da akşam öğününü atladıkları saptanmıştır. Gençlerin sağlıkla rının korunmasında çok önemli olan yeterli, dengeli ve düzenli beslenme alışkanlığını kazandırmak am a cı ile verilen beslenme eğitimi, öncelikle beslenme bilgi düzeyinin artırılması (t: 13.37, p< 0.01) ve öğünlerin düzenli tüketilmesi (öğün atlama oranında % 40.9’luk azalış) konusunda etkin olmuş, ancak ye terli enerji ve besin öğesi aliminin sağlanmasında sa dece kalsiyum ve demir tüketim düzeylerinin artırıl masını sağlamıştır. Dolayısıyla bu durum, yanlış ve yetersiz besin tüketim davranışının değiştirilmesinin kolay olmadığını ve belli bir süreç gerektirdiğini gös termektedir. Ailenin ve çevrenin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısının bireyin beslenme bilgisi ve alış kanlıklarını dolayısıyla da beslenme durumunu çok yakından etkileyeceği unutulmadan, eğitimin etkinli ği de göz önüne alınarak, tüm üniversite öğrencileri ne, özellikle de yiyecek içecek sektörüne ara kademe personel yetiştiren üniversitelerde beslenme eğitim i nin sürekli olması, hem öğrencilerin beslenme bilgi düzeylerinin artarak davranışa dönüşmesini sağlaya cak, hem de bu öğrencilerin ileride verecekleri yiye- cek-içecek hizmetlerinde daha bilgili, verimli ve et kili yaklaşımlarda bulunmalarını sağlayacaktır.
1. Baysal A. Beslenme. Hatiboğlu Y a y ın ev i, Y e n ile n m iş 6. Baskı, Ankara, 1996.
2. Whitney NE, Rolfes RS. U n derstanding N u tritio n . Se- venth Edition, West Publishing, N e w Y o rk , 5 7 7 , 1996.
3. Yağmur C. Çukurova Üniversitesi ö ğ ren c ile rin in b e s lenme durumu üzerine bir araştırma. B e s l e n m e ve D i yet Dergisi 2 4 (2 ):2 3 9 -2 5 1, 1995.
4. Baykan S. Beslenme sorunlarının ç ö z ü m le n m e s in d e eldeki olanaklardan yararlanm a, T o p lu m ve H ek im . T.T.B. Yayın Organı 29:39-43, 1980.
5. Baysal A. Beslenme sorunlarının so sy o -k ü ltü rel ve ekolojik etmenlerle ilgili nedenleri ve ç ö z ü m önerileri. Beslenme ve Diyet Dergisi 10:50, 1981.
6. Akat Ü, Bozkurt N. Aile y an ın d a yurtta ve b e k a r e v in de kalan yüksekokul öğrencilerin b e s le n m e ve başarı durumları. Diabet Yıllığı, 5, İstanbul, 1988.
7. Işıksoluğu M.K. Y ü k s ek ö ğ re n im y ap an kız ö ğ r e n c ile rin beslenme durumu ve b u n a b e s le n m e n in etkisi. B e s lenme ve Diyet Dergisi 15:55-70, 1986.
8. Yardımcı E, İnce N, H apçıoğlu B, İşsev er H. Ö ğ r e n im gören gençlerimizin sağlık sorunları. E rc iy es Üni. Yay., Kayseri, 46:80-85, 1993.
9. Özcan C, Uz F, O zanözü Z, K arataş N, Sevil H T , Suat E. Hizmet içi eğitim metodolojisi el kitabı (Edt: Ö z ca n C ) S.S.Y.B. Ana Ç ocuk Sağlığı ve A ile P lan lam ası Genel M üdürlüğü, A nkara, 1987.
10. Williams SR. Nutrition and W e ig h t M a n a g e m e n t , N u t rition and Diet Therapy. T im es M ir r o r /M o s b y C ollege Publishing, St.Louis, 562, 1989.
11. Thomas B. Manual of Dietetic Practice. S e c o n d E d iti on, Blackwell Science, 4 5 4 -4 6 5 , 1994.
12. Kavas A, Kavas A. Üniversite ö ğ ren c ile rin in b e slen m e bilgi düzeyi, beslenm eye karşı tu tu m ları ve b e s le n m e durumları üzerine bir araştırma. B e s le n m e ve Diyet Dergisi 14:63-73, 1985.
13. Siimbüloğlu K , S ü m b ü l o ğ lu V. B iyoistatistik. H a tib o ğ lu Yayınevi, 3. Baskı, A n k ara, 67, 1990.
14. Food and Nutrition Board. R e c o m m e n d e d D ietary Al- lowances, 10th Ed. W ash in g to n DC: N ational Aca- demy of Sciences, 1989.
1 5 .Ö z d a m a r K. Paket P ro g ram lar İle İstatistiksel Veri Analizi. Anadolu Üniversitesi, E sk işe h ir, 1997.
16. Baysal A, Keçecioğlu S, Arslan P ve ark. Besinlerin
Bileşimleri. T ü rk iy e D iy e tis y e n le r D e rn e ğ i Y ayını No: 1 Ankara 1991.
17. Merdol Kutluay T. Standart Y e m e k T arifeleri. Hati- poğlu Yayınevi, A nkara, 125-130, 1994
18. Yıırttagiil M, Sağlam F. Y ü k s e k ö ğ r e n im e d e v a m eden kız öğrencilerin fiziksel aktıv ıtelerin ın , b e s le n m e ve sağlık durumu saptaması. Diabet Yıllığı 5 183. 1988.
KAYNAKLAR
19. Bellisle F, M o n n e u se M O , Steptoe A, Wardle J. We- ight c o n c e m s and eating pattems: A survey of univer- sity students in E urope. Int J Obes Relat Metab Disord
19(10),723-30, O ct, 1995.
20. Sakarya Ö, Ü nver B. A n k a ra Üniversitesi mediko-sos- yal m ekezine başvuran öğrencilerin beslenme durum ları. B eslen m e ve Diyet Dergisi 14:51-62, 1985.
21. Sandler R B , S le m e n d e C W , Lee Porte RE et al. Post- m enapousal bone density and milk consumption in childhood and adolescence. A m J Clin Nutr 42:270,
1985.
22. Pekcan G. İlkokul çocuklarında demir yetersizliği ane misi enfeksiyon ve okul başarısı arasındaki etkileşim ler üzerine bir araştırma. B eslenm e ve Diyet Dergisi
13:51-66, 1984.
23. West C E. Iron deficiency in Europe-problems and possible solutions. Seventh European Nutrition Confe- rence V ienna, H ofburg, M ay 24-28, 1995.
24. Ünver B. Y e m e k yem e sıklığının sindirim sistemi ve m etab o lizm ay a etkisi. B eslen m e ve Diyet Dergisi 4(2): 14-21, 1975.
25. Baş M, Baysal A, Kazancı A ve ark. Öğün sıklığının kan şekeri ve lipidleri üzerine etkisi. II. Ulusal Beslen
me ve Diyetetik K ongresi, 12-14 Nisan, Ankara, 1995. 26. Tai M M , Castillo PP, Sunyer FX. Meal size and frequ-
ency. Effect on the thermic effect o f food. Am J Clin Nutr 54:783, 1992.
27. Pekcan G, Beğenmez N. Ergenlik çağı beslenmesinde annenin çalışma durumunun etkisi. Beslenme ve Diyet Dergisi. 17(l):59-66, 1988.
28. Birer S, Ersoy G. Metropoliten bir kentte üniversiteli kız öğrencilerin beslenme bilgi ve alışkanlıkları. Spor Hekimliği Dergisi 3(3),115-126, 1987.
29. Toksöz P, Ertem M, Çelik F, Gökçe Ş, Saka G, Hatu- noğlu R. Üniversite öğrencilerinin beslenme alışkan lıklarının saptanmasına ilişkin bir araştırma. Beslenme ve Diyet Dergisi 24(2):229-238, 1995.
30. Çelik F, Toksöz P. Dicle Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor bölümünde okuyan öğrencilerin besin tüketim düzeyleri ve beslenme alışkanlıkları. Beslenme ve Di yet Dergisi 28(l):4-9, 1999.
31. Tümerdem Y, Ayhan B, Coşkun A ve ark. Metropoli tan bir kentte adölesan dönemi okul çocuklarının bes lenmesi. Diabet Yıllığı 4:210-218, 1985.
32. Baysal A. Kahvaltı ve okul başarısı. Beslenme ve Di yet Dergisi 28(1): 1 -3, 1999.
33. Sağlam F, Yürükçü S. Ankara Üniversitesi Eğitim Bi limleri Fakültesi yüksekokul öğrencilerinin besin tüke tim durumu, beslenme alışkanlıkları, beslenme bilgi düzeylerinin saptanması. Beslenme ve Diyet Dergisi 25(2)16-23, 1996.
