Gençlerin Ahlâk Eğitimi Açısından Hz. Peygamber’in Terkisine Aldığı Genç Sahabiler ve Onlara Tavsiyeleri

(1)

ULUSLARARASI

GENÇLİK VE AHLÂK

SEMPOZYUMU

BİLDİRİLER

6-7-8 EKİM 2016

CİLT-2

(2)

Sinop Üniversitesi

Uluslararası Gençlik ve Ahlak Sempozyumu

EDİTÖRLER

Yrd. Doç. Dr. Hasan BARLAK

Yrd. Doç. Dr. Emrah DİNDİ

Öğr. Gör. Tuna KUZUCAN

ISBN: 978-605-149-850-8

Yayımlanan bildiri metinlerindeki yazı ve bildiri içeriğinin tüm sorumluluğu

bildiri yazarlarına aittir.

Birinci Baskı

Aralık 2016

Tasarım

Sinop Üniversitesi Basın-Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü

Tel: 0368 271 58 05 (1276-1277-1278-1279)

Email: basinyayin@sinop.edu.tr

Baskı

İkizler Matbaası

Meydankapı mah.

Kıbrıs Cad. No: 12/B

Sinop

(3)

UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 6-7-8 e kim 2016 . 985 * Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi

Selim DEMİRCİ *

G

ENC

L

E

Ri

N A

BL

A

K

E

GiTi

Mi

A

C

ISI

N

D

AN

O

Z

.

P

E

YG

A

MB

E

R

'

i

N

T

E

RKiSiN

E

ALDIGI G

E

N

<;:

SAHABiL

E

R

VE

ONLARA T

A

VSiY

E

L

E

Ri

Ozct

Kendisinin bir muallim olarak gonderildigini bclirten Hz. Peygamber (s.a.v.), nmhatab oldugu

nmhtclif insan topluluklanna kar~1 ozcl bir talim usuHl icra etmi~tir. Bu farkhhk nHbUvvet hayatt boyttnea

onun tek bir ya~ gmbu, bolge, ekonomik ve sosyal bir sm1fla muhatap ohmunasmm tabi'i sonucudur. Bu

mtthtelif gruplar i~tinde, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) en s:ok ilgi ve alakasma mazhar olanlann ba~mda

gcns:Jer gclmcktedir. Omm (s.a.v.) gen<;:lcre olan hu~Qsl ilgisi1ti, onlan binegine almas1 ve bu ozel am bir tUr egitim f1rsatu1a donti~ttinnesi de gostermektedir. Bu tebligde Hz. Peygarnber'in gent;lerin egitimine

vermi§ oldugu onem ve farkh vasttalardan istifu.desi konusu, bi.negine alrugJ gen9ler ve onlara yapmJ§

oldugu baz1 tavsiyelerin tahlili Uzeri.nden ele alwacakt11.

Anahtar Kelimeler: Gen9lik, Ahlak, Egitim, Pcygamber'in lerkisi

THE YOUNG COMPAl\iONS OF THE PROPHET WHOM HE HAD HELPED TO GET ON

H.is

MOUNT AND HiS SUGG.EESTiONS TO THEM

Abstract

The Prophet (pbuh) who declared tltal he had been sent as a teacher (al-muallim) bad applied

dilferent teaching methods against tl1e people to whom he adtlressed. This diflerence is the basic result or

l1i.m nor to addiess people with same ages, same region, same economical and socinl group.Thc prophet

had been interested in young people mostly among these different groups. Getting young people to his motrut and changing this private moment to some kind of education possibility shows his privileged interest to the youths. rn this paper, the attention or the prophet for the education of young people and his benefit 11-om diflercnl medilun will be handled via the young people whom he had made ridden on his mount and his some advices to them

Key Words: Youth, Moral, Educatiou, The Pillion of the Propbe

(4)

-UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 986 6-7-8 e kim 2016 .

-Giri~

Hz. Peygamber 1nsanlarm ti.imiine ku~attct bir davetle gonderilmi~tir.

0

{s.a.v.), bumm bir sonucu olarak tebligini mubatab oldugu farkh iJJSan kitlelerini ku$atacak $Ckilde yapllll~, bu kitlelerin her birine 'aym mesajt' i9inde bulunduklan muhtelif sosyal ve ki.ilti.irel konumlannt dikkate alarak aktarmJ~tJr. Ommi bir peygamber olmasma ragmen ashabmm her birinin

ihtiyacma vc rub halinc gore davranmas1, siyer ilc ilgili kapsamh 9ah~malarda da dikkat 9ekjlcn

bir husustur.1

Bu muhtelif gruplar i9inde, Hz. Peygamber'in en y.ok ilgi ve alakasma mazhar olanlann

ba$mda gen9ler gelmektedir. Pcygamber'in (s.a.v.) gen9lere alan bususi ilgisini, onlan binegine

almas1 ve bu ozel am bir ttir egitim f1rsatma donli~tUrmesi de gostermektedir. Herhangi bir sefere veya gazveye ytkhgmda her giih ashabmdan birisini terkisine almay1 alt~kanhk haline

gctiren" Hz. Peygamber'in bu uygulamasi, belli si.innetlerin yerle~mesinde vc badislerin

naklinde yardtmct unsurlardan biri olmu~tur? Hatta Fazl b. Abbas gibi ashab-1 kiramm bazt

gen9leri dogrudan 'ridfiirasfilillah' diye me~bur olmu$,4 baztlart da Kasva'yaOsame b. Zeyd'in=-,

Ufeyr adll merkebe Muaz b. Cebel'in binmesi6 gibi belli bineklere daha 90k binmek imtiyaz1 ile amhm~lardtr.

Nakil doneminde asbabm, Hz. Peygamber'e air bir sozi.i rivayet ederken so.z konusu bilgiyi onun terkisinde iken almt~lar ise buna ozellikle dikkat 9ektikleri ve bunu vurgulama

ihtiyact hissettikleri de gotiibnektedir. Bu ifadclerin naklc dahil edilmesi, rivayetlcrin sadece iyi htfzeclildiklerine degil bunun bir ayncahk olarak algilandig-tna da delalet eder.

Rivayetlerde genet olarak ~I ...iJ_; ~(Peygamber'in terkisinde irum) ~eklinde kar$lllll2a 91kan ve bu ozel anda ogrenilen malumatlarm nakledilcligi badisler ozcllikle iki

a~adau onem arz ctmcktedir:

Oncclikli olarak

Hz.

Peygamber'in vastta olarak kulland1gt bineklerle scyabatlerin

vaktinin onemli bir l<tSrruru aldtgt bir vak1adlf.

0

(s.a.v.), binek lizerinde ogrettigi baz1 dualar,

1

Bir omek i~in bk. Al'zalur Rahman, Siret Ansiklopedisi, trc.:Komisyou, l1staubul: iulolab YaytuJan, 2003), I, 149.

2_Btthari_,_{Muhammt'd b. ism}_a_il_,_{et~Tarlhii"l-k}_e_{bir, thk.:}_lla_~i_m_e_n-Nedvi_vd._,_(I_fa_y_dariibad_, _Diiireti\_'_1-Meariti_' l-Osmaniyye, tsz.), Iil, 480; isfabani, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed Ebu'~-~eyh. Ahloku 'n-nebi ve adiibiih, ll1k.: Salib b. MuhanlJned., (Riy:id: Daro'I-Milslim, 1417/1998), IV, 4l; lbn Mende, EbuZekeriyy:JYahya b. AbdiJvcl1hiib el-isfabani. Kitribjihimarifetiiesiimferdrifi·n-nebi, thk.: Yabya MuhtilrGazzavi,(Beyrut: 1410/1990), s.

ll.

3

H7.. Peygamber'in binegine ::tlmt§ o1duglt sahahilerin hadis rivayetine katk1lan i~in bk. Nihat Yatkm, "Erdati.t'n-Nebl (Hz. Pcygarnber'in Binegine AJdtgL Sahabiler) vc Haclis Rivayetioe Karkuan'', EKEV Akaden1i Dergisi- Sosyal Bilimler -, 2007, cilt: XI, sayc 30, s. 1 17-128.

·• Selman Ba~aran, "Fazl b. Abbas", D.iA, Xll, 272. 5

Nebi Bozkurl, "Kasva", DiA. XXV, 3. 6

(5)

UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 6-7-8 e kim 2016 . 987

rcvhld inancmm ru1lam1 ve 6nemine dair verdigi bilgiler, cennete dair insru1lann Umidini

armracak itikadi ihtarlar, baZJ zihni tasavvurlann tash.ihi ve ahlili 6giitlcrde de g6ri:iJdiigii gibi

hu vakitleri farklt bir ~ekilde degerlendirerek, bu vakitlerden azaml derecede istitade etmi~tir.

jkinci olarak Ebu Zekeriyya ibn Mende (6. 512/1 I 19) KitdbfihimarifettJesamferdiifi

'n-nebF,Muhammed b. Yusuf e~-Sami (6. 942/1536) Siibiilii'l-hiiclave 'r-re~vacf ve ibn Allan da (6. I 057/1648) Bugyetii 'z-zurefa

.fl

marifeli'r-rudejcfad!t cserlerinde Hz. Peygambcr'in ashabmdan terkisine aldtgr ki~ileri tespit etmeye c;:ah~mt~lardtr. ibn Mende otuzu, wibn Allan ise k1rk1 a~k1n sahabi 'ismi iikretmi~tir.11

Muhammed b. Yusuf e~-Sami de eserinde Hz. Peygamberin binegine

aldJgi sahabllerin elli dolaymda oldugunu belirterek11 dikkat 9ekici bir ~ekilde bu isimlerin en

ba~mda Cebrful'i sayt111~t:Ir.13_{Mezkur eserlcrde yer alan}

isimJerdc veya hadis kaynaklru1nda

·ridfil'n-nebl', 'erdefe' glbi ke(.imelerle yaptlacak basit taramalarda da a91k9a g6ri.iJecegi iizere

Hz. Peygamber'in binegine ald1~ .kimselerin biiyiik cogunlugunu cocuklar ve gene sabab\ler

te~kil et111ektedir.

Osame b. Zcyd(6. 54/673), Muaz b. Cebel (6. l8/639), Abdullah b. Zlibeyr (6. 73/692), Zeyd b. Sabit(6. 45/665), Muaviye (6. 60/680), Abdul1al1 b. Abbas (6. 68/687), Fazl b. Abbas (6. 13/634), Huzeyfe(6. 36/656), Ebu Zer (6. 32/653),Ebu'd-Dcrda (6. 32/652) ve Hz. Ali (6.

40/660) gibi hem nlibiivvet doneminde hem de sonraki donemlerde islfun kliltiiliiniin sekiJienmesine dolayh ya da dogrudan etkisi bulunan sahabiJer Hz. Peygamber tarafmdru1 Lerkiye alrnan ve terkide 6grencligi bazt malwnatlar1 bizc nakledeo kimseJerdir.Bu ac;tdan nakillere baloldtg-Inda bu

samimi

talim faaliyetinin onlann 'lizerinde ciddl tesirleri oldugu g6rli1 cccktir.

Bu tebligde Hz. Peygamber'in gen~lerin egitimine vermt~ old~au 6nem ve bunu yaparken farkh y6ntem ve metodlan kuUanmast, bincgine aldlgl gencler ve onJru·a yapml~ oldugu bazt ahlaki tavsiyelerin tal1ltli Uzerinden ele almacaktlr.

7_ib11_Mende_escrtndc,_H_z._Pc_yga_mber'in_y_apOll_~_{oldugu yo}_lcuJulclarda_{terlcisinc aldtgt otuzdau}_fa_{zla s}_ahabi_y_i_s_ayarak bunlann her biri ile ilgili rivayetleri h ndine ula~an isnadlarlanak.Jetmi~tir. (Aynnllh bilgi i~in bk. ibn Mende, Kitiibfihimariferiiesiimierdiijl 'n-nebl, Bcyrut 141 0/1990.)

8 _e_~_-Sllm!_,_Muhammed

b. Yusuf, Siibiilii'l-hiidave ·r-re~iid (es-Sfretii'~-Sdmiyye), thk.: Mustafa Abdolvahid, (Kahire; Viziireru'l-Evkaf, 1418/1997). Vll, 606-617.

9

Tire tl~e l!alk Ktp., Necip Pa~a Yakti, nr. 283 kaycth kihap, mtiellifi ve eser i~in bk4. Simi es-Sakkat, "ibnA(Ian'·, Di11. XIX, 307-308.

IQibn Mende, Kitiibjlhituarife/iiesdmlerdii/i 'n-nebl, s. 13-88.

11 _{Sii.mi e11-Sakkar}_,

"lbnJ\Jllln", JJIA, XIX, 307-308. Genel olarak bu i11im.lerin baz.1lan i9in bk Yatktn,

"Erdi\fi1'u-Nebi (Hz. Peyg~tmbcr'in Binegiuc Ald1g1 Sahabiler) vc Hadis Rivayctine Kailalan", s. 123-124 1_~S_iiml_{, Muhammed b}

. Yusuf, Siibiilii'l-hiicld,Vll, 606.

1_~_$aml_,_{Muhammed b}_{. Yusu.t}_:_{Siibii/ii'l-ltiic/6,}_Vll_,₆₀₆_.

(6)

-I. Hz. Peygamber'in Terkisine Birini Almasmm Egitim A~tsmdan

On

emi

< .. .i..l,}l ( er-Ridt) kelimesi muter elm As1mEfencli 'nin(6. 1235/1819) ifadesiyle 'rikibin eJlSesine bincn adama denir. Vc mutlakan bir $eye tabi ve peyrcv olana ttlak' olunur.14 ul.l)

(irdat) da ayt11 ~ekilde tabi olmak demektir ve bir adam1 'rakibin ensesine bindirmek' manasma

gelir.15Tti.rkc;:e 'terkiye almak' veya 'terkiye binmek/bindirmek' ~eklinde ifade edilen bu tiil, t'lzerinde bulundugu hayvanm arka ktsJlllna berhangi bir kimsey'i bindirmeyi ifade eder.16

irdaf vcya cgcr binegin giicli yetiyorsa arkaya birinin almmas1 seyahatlerin olduk<;a

uzw1 siirdiigi.i asr-1 saadet ortammda muhataplar a<;Ismdan dikkat c;:ekici bir ayncahkt1r. Bw1un

nastl bir imtiyaz oldugu sahabilerin ifadelerinde de kendisini g5stermektedir. Mesela Abdullah

b. Cafer (6. 80/699) terkiye almd1gmdaki mernnuniyetini ·o giin beni, Abbas'm ogullan Kusem

ve Ubeydullah'1 (binegin iistiinde peygamberin terkisinde) bir gorseydiniz!'17ifadesi ile

naklctmektedir. Muaviye (5. 60/680) de sahabi'ler arasmda kendisinin konumunu anlattrken 'ben

bir giin Rasulullah 'zn red[fi idim . .' 18 demektedir. Seleme b. Ekva' (6. 74/693) da Pcygambcr'den (s.a.v.) g5rdiigii yakmhg1 'Rasu.lullah beni defalarca terksine ald1"19 diyerek

dile getirmektedir. Muaz b. Cebel de (6. 18/639) bir sefer esnasmda Rasulullah 'm binifinin

terkisine bindigini ve "hayaunda onun reninden daha ywm.t$ak bir rene dokumnad1grnr"20 soylcr.

Hz. Peygamber'in herhangi bir genci terkisine almasma bunun bir egitim faaliyeti

olmas1 yonliylc bakh~llllzda kar~uruza, onun ashabm gen9lcri ilc olan ileti~iminin bir

yru1s1masi 91kmaktadir. Pek tabii olarak bu tatim faaliyeti, ergenlik ve gens;lik doneminin insan

hayatmda 6ncmli bir ge<;i~ devresi oldugu hususLL g5z 6ni.i.ne almarak degcrlcndirilmelidir.

(:Hnkii gens:lik d6nemi 6zellikle ergenligin b~mdan itibaren ki~ilerin s:ok farkh bir rub hali is:ine girdikleri bir dcvredir. Burada sadece fiziksel degil psikolojik bir<;ok degi~im de ya~anmaktadu·.21

14_Asun_E_fCnd_i_._Mi.itcrcim_,_Kiitmisu_'_I_-_Muhil_TerGiimesi,_baz_.:_{Muslafa Koo;:}_-_{Eytlp Tannvcrdi,}₍_i_st_anbui_:_Ttlduye_Yazma

EserlcrKurumu Ba~kanhgt, 2013), IV, 3702.

15 _Astm_E_fendi_,_Milt_erci_m_,_K_ii_mtlsu_'_{1-Mnhit Terciime}_s_i_,_IV_,_J_704. 16

Hirkr;e Sozllik, baz.:Ti.irk Dil Kununu Komisyon, (Aukara: TUrk Dil Kurumu, 1998), li, 2198-2199. Aynca bk

Yatkm, "Erd:Hu'n-Nebi (liz. Peygamber'in Binegine Aldtgl Sahabller) ve fladis Rivayerine Katkdan", s. 118.

17

MUslim, el-Ciilltill's-saltih'il'dc Abdullah b. Ca'Jcr'infczailini zikrdtigi bab'dapc~ pe~e onuo tcrkiyc abndtgtnt vc

bundan duydugu sevinci ifade eden dorl tru1~ rivayete y.::r venni~tir. Moslim, Fezailii's-suhabe 65, 66, 67, 68.

Yukanda zikrt,dilen metin ii(Ul bkibo Mende. Kitiibfihimar((etiiescimien·h?fi 'n-nebi, s. 29. 1

$Buhar'i, er-Tdrihu'f·kebil-, VIII, 180; ibn Mende, Kitdbflhimco-(fetiiescimierdciJi 'n-nebi,s. 34, 35. 19

fbn Mende, Kirabfihimarifetiiesamierdtifi'u-nebi,s. 54. 20_Tbn_Hacer_,_Ebti_'_1-F_aziSibabt_idd_{iJIAhmcd b}_._Alici_-_Askahlni,

Fetltn '1-biiri~er/wSahihi '1-Buhiiri, tllk.:Muhibbuddin cl -llatib, (Kahire: Dru·O'r•Reyyfu1, 1407/1986), VI, 666. Aynca bk, Mehmet Yu~ar Kandenur, SemtW-i Serif $erhi,

(istanbul: Tahlil Yayl.ll.lan, 1437/2015), I, 72.

~~ Ozdlikle ergenlik donemlnde kar~1la~1lttn ba7.L degi~lmleJ· ivin k. Turgay GUndiiz, "Ergenlik Donemi Din Egitimi", Et/..ifi Din Ogrefimi, 2010, s. 73 vd.

(7)

UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 6-7-8 e kim 2016 . 989 Boyle hassas ve karm~tk bir zaman diliminde, ergenligin hemen ba~mda olan bir

dclikanl.J hayaunm kalan Jasunlanndan daha fazla 'yakm ilgi' ve 'yol gostericiye' ihriya~

duymaktad~r.12_{Bu a~tlarda}_n

bak1ldtgmda Hz. Peygamber'in terkisine almmak, ona fiz1ken 90k

yakm

olmak. onun yolculuk boyunca yapttldanna ~ahit olmak 90k yalon bir ilgi ve talim faaliyetidir.

Nitckim ozelliklc gcn<;:lcrin vc <;:ocuklann egitiminde kurulan ilcti~imde gosterilebilecck

herhangi bi( ihmruin toplum as;tstndan istenmeyen pek 90k sonucunun olacagmt yaptlan

yah$malar gostermektedir. Ara$trrmactlar ozellikle toplumsal manada ilgi gormcyen, olumsuz, anti sosyal davrrun~lann altmda, mahriimiyetle17n ve ihmdl edi/en ah/a/._1 degerlerin yattJgtw belirtmektedir.13 Bu manada gerekli ilgi ve alakay1 goremeyen gen<;:lcrin fitratlanndaki 'gurut_, ve '~iddet' egiliminin ortaya ytkmas• da meselenin bir ba~ka boyutudm. 0 halde her toplum i9in riskli olan bu durumlru·m ortaya 9tkmamas1 a<;:tsmdan gen<;:lcrle ergenlik donemlerinin heme11

ba~mda Hz. Peygamber 'in silnnetinde kar~Jmtza ~1kan • taltif edici ', 'onurlandtnct ', 'cesaretlendirici, '1lunlt'24 bir ba~n kurulmas1 gerekmcktcdir. Bu ili~kinin en somut

tezahUrlerinden birisini, omm terkisine aldtg-I genylerle arastndaki bagda mu~ahede etmek miimkiindur.

Bunlann yam srra ergenlik'tizde$le$me yoluy]a tigrcnmenin belirgin oldugu' bir

donemdir. Bu donemde ki~ile( deger ve onem verdig1 k:imselerden g6rdtigli davram~lan

benimseyerek uygulamaya meyillidir.25Hz. Peygamber'in de binegine bir delikanhy1 almas1 boyle bir "ozde~le~me" i9in ideal bir irnkan saglrum~, ashabm delikrul1tlan ve ~ocuklan bu

yakmJa~ma saycsindc ycni olu$an karaktcrlcrine ve kim.liklcrinc26 bir9ok ~ey kat:tm~lardtr.

Dolayts1yla terkiye birinin al11111 sayesinde sadece bilgj aktanm1 degil al1lak ve karakter aktanmt da saglanlll1$0r.

Ote yandan insanda dini ~uurun uyandJgi, somut dli$iinmeden soyut d~Unceye ges:i~in en yogtm oldugu dtinem de yine ergenlik devrcsidir.n Bu safhada gens;Lere vcrilecek olan tevhid egitimi, ahiret bilinci ve blmlara mtiteallik sorumluluklann belletilmesinin onemi buyiiktiir. Bu manada Hz. Pcygamber'in bincginc ald1g-t kimselere 5zellikle ahirct tasavvuru, tcvhid-~irk vc

kader konulannda hatn·da kaltct baz1 esaslan tekrar ettigi gorulmek1edir. A~ag-tda da deginilecegi Uzcre bunlar, soz konusu genc;:lcrin di.inya vc ahrete dair tasavvurlanna bir<;:ok ~ey

~2_Macid_Y1lma_z,_"E_{rgenlikte Siddel:}_"_Bir_<;:ocll_m_{Yolu Olarak}_Din_E_giltmi_''_.

/Jin \IC! JICiyat: lstanlm/ Miiftiiliigil Dergisi. 2012, sayt: 15, s. 81 ..

BYllmaz, ''Ergcnlikte Siddet: Bir <;:ozlim Yolu Olarak Din Egitimi", 81. 24_Hadi_{slerle l}_s_laru_,

haz.: Kom.isyon, (Anbra: DIB Yaymlan, 2013), VI, 394. ~5_G_uudu_{z. "}

Ergeuuk Donemi Diu Egltimi", s. 93. ~6_Gundil_z,

".Ergenlik Donemi Din Egitimi", s. 94. 17_Gi.todU_{z, ''}_{Ergeolik Doncmi Din Egitim.i}_'·,_~_.₈₁_.

(8)

-katmr~tir. Burada vurgulanmasr gereken gen9lerin bu meselelerle hoyatlarmm r;ok kritik bir ger;i~· doneminde,Hz. Peygomber vasrtastyla ve bir binegin terkisinde kar$U3$llll~ olmalandJr.

Hz. Peygamber'in binegine gcnyleri almasr, cgitim faaliyetlerinde dikkat yekilen etkili ileti~im a¥rsmdan da son derece onemliclir. Ctinki.i etkin bir egitim ve ileti$im faaliyetinde

'yakrn ili$ki (samimiyet), baskrsrz ortam, gen;:eklik (dogallrk), ~artsrz olumlu kabul (saygr),

duyguda$llk (empati)'28 temel unsurlardrr. Bu anlamda da Hz. Pcygamber'in terkisindc bulunanlar i9in 90k yonlii bir egitim faal~yeti kar$rmtza 91kmaktac1Jr. Binekte hemen Peygamber'in arkasrnda bulunmak ba$h ba$tna bir samimiyet, yolcuJuk halinin verdigi baskrsrz bir ortam ve dogallrk, Hz. Peygamber'in mubatab oldugu berkese hissetti:rdigi ozel deger gibi

ba$hklann her biri aynr anda bulLUunaktadJr.

Burada deginilen hususlardan hareketle Hz. Peygamber'in terkiye gen¥1eri alarak onlara

ilgi gostermcsinin egitim ve ozellikJe ahlak egitimi ayrsrndan onemi; 'yakm ilgi ve alaka', 'ozde$1C$me yoluyla ahlik egitimi', 'bunahmh bir donemde rehberlik', 'soyut di.i$i.inme doncminde di.inya-ahiret tasavvuru' gibi ba$hklar halinde ozctlenebilir.

Bu ba~h.klar Erol Gi.ingor'i.in (6. 1983) ahHik egitimine dair ifade etmi~ oldugu ti¥ kavram ile daha a91k bir bi¥imde ortaya konuJabilir. Soyle ki o, ahlak1 her ~eyden cince bir egitim meselesi olarak ele almr$ ve mevzunun"bilgi", ''duygu" vc "davraru$" gibi il9 temel

boyutu oldugunu belirtmi$tir. Ona gore ideal bir ahlak egitimi is;in bu tis;i.iniin bir arada bulunmasr gerekmektedir.111

Bu noktadan hareket cttigimizdc, Hz. Pcygamber'in binegine bir dclikanhyJ alarak onunla

vakit

ges:irmesinde bilgi, duygu ve davranr$ gibi egitimiu il9 temel boyutu bir arada

bulunmaktadJr. Ctinki.i klasik metinlerden ogrencligimize gore burada; ravilerin ifadesine

de

yanstyan yogun bir duygusaJ ileti$i.m, badis kaynaklanndaki rivayetlerde sarih bir ~ekilde kendini gosteren kahct bilgi aktanmt ve asr-1 saadeti, safidet asn baline getiren bir davranl$ pratigi bulurm1ak1adu·. Esastnda isliim tarihinin sonrak.i doncmlerinde, klasik egitim-ogretim

faaliyetinde ifadesini bulan "sohbet", "tereddiid" ve ''mi.ilazemet"30 gibi kavramlann 6zfu1il de

bu ti.ir yakmhklar olu$turmuJ;itur.

28 _{Mustafa Otmr}_,_"Egl6m_de_Elkili_ikri~im_"_,_Etkili_Din_Ogn:timi,_2010._s._241.

~9_Ero_l_Gltngor_,_{Ah/iik Psikolojisi}_ve_Sos.val_{Ahliik, (is}_tanbul_:_{Otilken Yaymlan}_,₂₀₀₀₎_,_{s. 25, 40-45}_.

30 _Egiti_md_{e so}_llbtltin_{fonksiyonlan icin bk. Nebi Bo7.kurl}_._"Yeli$ki_n _Egiti_m-Ogretim_{Mdodu Olarak}_Sohb1:'11

', Yeti~·f...?nlik Donemi Egitimi ve Problemleri, 2006, s. 187-200. Sohbctin ozcllik.le derllc$me, rabatlama, birliktc vakil

gt:~irme, egitme, l:lgTetme, eglenme, insanlan mutlu elmek gibi temel fon.ksiyonlan dikkat ~ekicidir. Bk. Bozkurt, "Yeti~kiu Egitim-Ogretim Mctodu Olarak Sobbct'' s. 191. Klasi.k douemde hoca-talcbe bagm1 ifadc eden milhlzctnl't, lt:reddlld ve sohbele dair baz1 degerlendinne1er ve dikkat ~ekici misaller i'rin bk. M1chaeiChamber1am, Orla~·ag 'da Bilgi ve Sosyal Prarik, tl'c: BU~ra Kaya, (istanbul: Klasik Yaytnlan, 2009), s. 150-158.

(9)

II

.

Terkide

Ya

ptlan Baz1

AhHiki

Tavsiyeler ve

Bunl

a

nn Tahlili

A. Teva.zu

Ahlak~a insanlann

en

mtikcmmeli olan

H

z.

Pcygamber31 binekJerine belli bir edeble, baz1 zlkir ve dualan tekrar ederek binmi~, yolculuklarmda baz1 fiilled yapmay1 ah~kanhk haline getirmi$ ve bun.larm yaptl.masllll tavsiyc edcrek bineklerdeu32istifade edilmesiui 6glitlemi~tir . .J3Bu anlamda onun (s.a.v.) yolculuk esnasmdaki baZI davram~lanna dair bir

sahab1nin yapnu$ oldugu $U $ahit1ik dikkat yckicidir: "yolculuk esnasmda arkadan yiltiir,

yiirii.mekte giit;liik t;eken ki.mseleri terldsfnebindiriJ' ve on lara dua ederdi"3-t

Bunun yam s1ra yolculuk vc bincklcr ilc ilgili rivayctlcrde 'si.rtmdaki palaru ve yulan

hurma lifinden yapdm1$ e$ege binerdi'35 $eklinde onun mi.itevaziliginin alameti olarak $email kitaplarma da giren36bir bilgi kaydedilmi~tir. Nitekim Muaz b. Cebel ondan ogrendigi

ban

bilgileri Ufeyr denilen bir merkebin i.izerinde 6grenmi~tir.37

Bun.lardan harekctle Hz. Peygamber'in bizzat merkebe birunesi gibi biueginin te.rkisine

birini almas1,38 hatta 'hayvanm onil.ne binmeye sen benden daha fazla hak sahibisin diyerek'39 b~kasmm terkisine binmeye raZl olmast da bir tcvazu alfuneti olarak g5Jiiltnli$ti.ir.

Peygamber'in (s.a.v.) en onemli ahlaki vaslflarmdan biri olan tevazu bu yoni.iyle ahlak kitaplannda da i.izerinde durulan 6nem1i bir fazilettir. Mesehi, Kmaiizfide Ali Efendi'uio(o. 979/1572) mc$hur ahHik kitab1 olan AhliJk-1 Akirde kaydcttigi baZ1 malumatlar, ni~in merkcbe binmenin ve terkiye birini almamn tevazu olarak telakki edildiginin ru1la$llmas1 ay1smdru1 dikkat 9ekicidir. O,dort temel faziJetteu birisi olru1 ~ccaatiu on bir ncv'i oldugunu belirtir ve bunlar arasmda dokuzuncu nev' olarakievazuyu/al9akg6ni.illiiliigu zikreder.4°Kmaltziide,

31

Ka1em Suresi. 68/4. Hz. Pcygambcr'in Ustlin abllik.J ilc ilgjli omckler 'i~i11 aynca bk. isfaluin.i,Ahlt1ku'n-llebi ve ddiibiih. I, 71 vd.

32_{Yolculuk il}_e_ilgili_y_apm_a_ktru1_ho_~_{IanciJgt bazt}_~ey_ler_i~i_._{n bk}_._{lsftthiill'l,Ah/aku"n-11ebi ve ddtib(ilt}_,_IV_,_32vd_. 33

Hz. Peygambcr'iu bioe:k olarak istifade ct6gi kattrlan ve merkeplcti i~iu b:k.lsfahan.i, Ahliiku 'n-nebi ve Jdtibah, li,

460-468; II, 469-474. 34 _Ebu_Da_v_ud_{. C}

ibad 94.

35_Tirmi_7i_,_Ce_n_ll_i_{z 32}_._E_{bu Davud}_'_{du k}_o_nu_i_l_e_ilgili_ba_~_{ka bir}_ri_v_u_y_en_e_i_se

I lz. Peygamber'in Uzeri kadife ortilltl bir mcrkcbe bindig) na:kledilini~tir. Ebu Davud, Edeb 127.

36_Timlj_zi,_{Elm i}_s_:i_{Muhammed b}_{. i}_s_a_,_fie_m_6i_lii_·n_-n_ebi_,_thk_.:_M_u_s_{tafa Dlb}_ei-Bug;1_,(_Dtm_e~_{k: Daru}_'_I-Ulumi_'_l-in_sf_miyy_e_,

14 I 9/ I 998), s. 130. 37

Buharl. Cibad 46; Ebu Davud. Cibad SJ.

38_H:ikim_:_E_buAbd~lluh _Muhan;m_e_{d b}_._Abdullah_,_e_i-Mi_/S_l_ed_r_e_kn_{lii '}_s_-_Sahflmyn_,

thk..: Mustala Abdtilk:iclir, (Bcyrut/Lilb.oan: Darii'I-Kiiti\bi"l-ilmiyyc, 1422/2002), N , 132.

'01 Ebu Davud, Cihad 65: Tim1izi, £deb 25.

~QKmahzade, Ali <;:clcbi, Altlak-t Ala/, haz.: Mustafa Koc, (istanbul: Klasik Yaywlai1, 2015). s. HIO.

(10)

-revizuyu'revizu odur ki nefscahurifattekendidenedna olru1lara tereffu' kilmaya ve anlru·dan keudi nefsiuc meziyyct iddia etmeye' diycrck tanunlrum$tlf.41

Buna gore tevazu mevki, makam ve zcnginlik olarak kcndinden a$agtda bultman kimselete kar~t herhangi bir i1stiinlllk ve ayncaltk iddia edilmemesidir. Hz. Peygamber'in merkebe binmesi ve terkisine birini almast ve bazen de birinin terkisine binmeye dahl razt

olmast kendislne bah~edilen pcygambcrlik makatru a<;:tsmdan apa<;:tk bir mlitcvaztlik emarcsidir. Hadis yonunculan da onun (s.a.v.) binekleri ile ilgili bazt stinnetlcrini ablaki bir fazilet olan tev<lz.usu ile izah etmi~lerdir.42 Hatta tbn Melek (6. 821/1418) merkebe binmenin si.innet oldugunu43 ifade ederken bu noktadan bareket etmi$tir. Ali el-Kari de(o. 1014/1605)'ber kim bazt cahiller ve kibirliler gibi merkebe binmekten yi.iz 9evirirse o merkepten daha a~agtdtr. '44bilgisini kaydetmi~tir. Bu ifadelerinden, kibirli ya da toplumun onde gel en taifesinin merkeplerc binmcdigi, bunu bir itibar kayb1 olarak gordi.iklcri45 vc yukru1da da dikkat <;:ekildigi

gibi terkilerine birilerini de almadtklan46 ru1la$tlmaktadtr.

Cahiliye kult:iiru aytsmdan meseleye baktldtgmda dumm biraz daha belirginle$ecektir. ('i.inkU donemin insanlarrnm at ve dcve gibi hayvanlara ot1em verdigi, deveyi en bi.iyi.ik yardlffictlart olarak gordi.ikleri,47 atlarm <;:evik bir sava$ hayvant olmas1 sebebiyle <;:ok saytda ata sahip olmanm bir iftiliar vcsilcsi oldugu hatta bu oucmin cahiliye $iirletinde de mi.i~abedc

edilebilecegi48 bilinen hususlardandtr. Ancak aym durumu merkepler i<;:in soylemek ve tespit

ctmck mi.imki.in dcgildir.

Su durumda

H

z.

Pcygambcr'in (s.a.v.) ba~ta mcrkepler olmak tizere bindigi binckler ve

binegineashab-t kiramdru1 aralru·mda genylerinde oldugu bazt kimseleri almast her ~eyden once onun i.istiin aWaki faziletlerinden birisi olan tevazusuuu gosterir. Bizzat bu davraru$; gen~ler oazarmda ouun makarurnm hakklyla takdir edilmesini temin etmi$, bi.iyiikli.iguui.i arttlrffil$, sade ve gosteri§siz ya~anhsmm ruisallerinden biri olarak ablaki bir taziletin pratigi olmu§tur.

11_Kmahzildc_{, Ahltik}_-₁_{Aliil, s.}₁₀₂_._{Alllakl mcsckleri}_gcnel_konulan_'_{itibmiyle daha}_ctken_bir_{doncmdc ele alan islam} aJjmJerinden birisi de b. V./m. XI. ytizYJhn ilk .;eyregindc vcfat eden RagJb el-Isfabani'dir. OnunZerio isimli eselindc de tevtlzu mukabi1 kavramlaY olan kibir₁fahr (gururlanmak), ucb (kendi begenme) ile irtibat1 kurulamk ele ahnn1L~t1r. Bk. isfaban.i.Ragtb, islam 'm Ahlkakl ilkeferi (ez-Zerfa i/6 Mekiirimi§-~'er!a), trc .: Abdi Keskinsoy, (Trabzon: Bqik~i

YaYJnev1. 2003) 280 vd.

~2_ib_nAbdilb_etT._{Ebu Omer}_Ccma_l_cd_din_cn-Nemcti_,_{Mevsdulii~1mihf}_?_-_{Muvalla '}_:_et_-_T_e_mhl_dv~_'₁_-_istizkiir_,_th.k_..;

Abdullah b. AbdUhnuhsin et-Ttirk:i vd., (Kahire, 1426/2005), X, 482.

~3 _Ali_el-Kari_,_{Ebti ·1-HasenNilri\ddinAH b}_._Sultan,_Mirkcitii_·1_-m_{r:;fiitih~·erliuM}_i_~·kiili_'1-_MesJbih_,_l_B_eyrut:_D_arii_'_1-Fikr,

2001), IX, 3717.

44 _{Ali el-Kihi}_{, MirM}

tirl-meforfh, LX.. 3717.

15

KandcmiJ, $enuiil-i $erif$erhi, TIL 37.

~6_lbnAbdilberr_,_{Mellsduti/._furtihi}_'1-Mu_va_tto_·_,_X_,₄₈₂_;_A_li_ei-Kari,_l'v_{/irkiitii'l·m}_eji_itfh_,_IX_{, 3}_7]7. ·ll Ahmet Ouknl -Nebi Bozk"Ult. "Deve", DiA, lX 222-223.

48 _Jlarun

bgmi1$,Ccihi/iyye Diineminde Amp/m·, (1stanbuJ: i.t. Y::~ytncthk, 20l3). ~. 169. Omekler i~'in hk. Ogruli~,

(11)

UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 6-7-8 e kim 2016 . 993 B. Tevbid

islam dininin teol~jik yaptsmda onemli bir yer tut:ul tevhid, hayatt butiiniiyle ku~atan 'genel' ve 'dogal' bir ilkedir.49_{Tevhidtemel bir csas olarak}

diinyc1lkainat ve ahiret~0ile dogrudan

irtibatlt bir kavramdtr. Tevhidin bu ku~attct irtibatt yamnda daha hususi bir ~ekilde bir inane; ve dii§iince sistemi olmast sebebiyle51 ahlakla da irtibat1 bulunmaktadtr.

Bu

manada hadis

kaynaklannda imamn altrm~ veya yctmi~ klisi.ir ~ubesinin oldugunWl belirtilerck tevhi'd ilkesi ilc

bir aJ1laki fazilet olan hayanm bir arada zikreclilmesi de bu bagm bir tezahiirUdur.52

Tevhid ve ahlak arasmdaki irtibatm ve Hz. Peygamber'in terkide yapmt~ oldugu tevhid

mcrkezli tavsiyclerin kavranabilmes'i aclSlndan dikkat 9ekici olan a~ag1daki tespitlcri kaydctmek yetinde olacaktJr:

"Dogm eylem (ahlitk) temelini dogru dinde bulmaktadtr. Din ile ahlak arasmda

yakm bir ili~kinin bulundugu yadsmamaz ... Hir; kti§latsuz Allah 't tek olarak tamma, evrcnsel ahHik dogrulanrun herkes icin ge9erliligini kabullenmeyi ve bunlann herkese

mi.i~tereken uygulanabilirligini kolayla~tlracaktlr. insanzn dogal nlarak ya da fitrat geregi Allah 'a tapmma egilimli olmast tek ba.yrna yeterli degildir. Nitekim kimi zaman

insandaki bu din ve Allah inanct oyle kuJlarubru~ttr ki, bir agaca, tahtaya ya da ta~a da

Tatm adl verilmi~ ve insanlar yilzlerce y1l bu :fitri duygulanru putperestlik i<;:crisinde tatmin etmeye calJ~tm~lardtr.

0

Imide ~irk, Tevhid'in sahte bir kopyast ve insanlardaki AJLah'a ibadet duygusunWl istismar edilmesidir. Dolaytstyla fttratm kendisi ycterli degildir. Peygamberlik ftn·atl ger9ekle~tiren bir kurum degil, aksine var olan fttrata yon verip ona rcbberlik eden bir mesajdtr. AWitk konusu da boyledir. Fikir-ey!em-soylem giizelligi olarak ahlak. eger tevhidl all yap1dan yoksun a/ursa, basit hir alete donii~iir. Ahltikl kavramlar i/e ahltikl ilkeler dinf. derinligtni kaybedince, akllcllzgmt da kaybeder. "53

Bu actlardan baktt~mtzda Hz. Peygamber'in tcrlcisine aldt~ gen<;: sahabilerden gelen ve

terkide ogrenilen hadislerin muhtevalan arasmda tevhide dair malumatlann ayn bir yeri bulunmaktadtr. Bu rivayetler arasmda eo mc~huru kaynak.larda farkh konular vesilesiyle

zikredilen Muaz b. Cebel taraftndan nakledjlen ~u hadistir:

49_Mu_s_lafa_{Aychl\, i}_skim_'_m_{Tnrih Sosyolojis}_i_{, (i}_s_tanbul_:_PmarYaymlan_,₂₀₀₁₎_,_s_.₇₅_.

50 _A_y_dm_,

isldm 'm Iarih Sosyolojisi. s. 72. 31_Gungo_r_,

Ahldk Psikoloji,~i ve Sosyol Ahlcik, s . .25. 52

Buhari. iman 3, Edeb 77; Milslim, 1man I2.

53

Fetl1i Kerim Kazan<;. ''Tevhid inanct ve Gvrensel Ahlak lli~kisi: I l;~;.ibrahim Omegi". Kelam Ara,~ltrmalcm /Jetgi.~i. 2011, cilt: IX, sayt: I, s. 97-98. (Vmgular tarafnruzca yapthll1$tlr.)

(12)

-'Ufeyr clenilen merkep ilzerinde Rasulu!Lah 'm terkisinde idim. Bana ~6yle dedi: Ey

Muaz! Allah'to kullan Uzerinde, kullarm da Allah uzerindeki bakkt nedir, bilir misin? Ben de Allah ve Rasuhien dogrusunu bilir dedim. Bunun iizerine Rasulullah §6yle buyurdu: Suphesiz

ki

AllaJ1'm kullan iizerindeki hakk.t ona kulluk etmcleri ve hi<rbir ~cyi denk ko~mamalandtr. Kullarm Allah i.izerindeki hakkt ise, O'nun {c.c.) kendisine ortak ko~mayana azap etmemesidir. Ben, Ey Allah'm Rasulti bunu insanJara mujdeleyeyim mi? deyince ~6yle cevap verdi: Haytr,

onlar bw1a gtivenir.54

Hz

.

Peygambe.r benzcr ~ekilde Siiheyl b. Beyza(6. 9/630),55Ebu'd- DerdaUveymir b. Malik (6. 32/652i6 ve Ebu Hureyre (6. 58/678i7 gibi sababileri de terkisine alllll§ ve her birine

tevhidi vc omm temel ilkclcrini ogretmi~tir. Bunlann

yaru

stra 0 (s.a.v.), tcrkisine aldtg. genylere tevhidi 6g.·etirken hazen farkh vasttalardan da istifade etmi~tir. Cahiliyyede6nemi buytik olan ~iirler de bu vasttalar arasmda bulumnaktadlr. Misal olarak Scrid b. Siiveyd (6. 60-64/680-683) ile Hz. Peygamber'in a§agtdaki diyalogu zikredilebilir:

"Bir giin Rasulullah 'm terkisine bindim. 'Hatmnda Omeyye b. Ebi's-Salt'm58

§iirlerinden var mr?' diye sordu. £vet diye cevap verince, 'hth '/tamam oku o zaman dedi. Ben

de kendisine bir beyit okudum. 0 yine 'hth' dedi. Ben de kendisine bir beyit daha okudum. Yine

hili dedi. Sonra bir beyit daha okudum. 0 yinc hth dedi. Ta ki kendisine bu ~ekilde yiiz bcyit

okudw11. "59

Burada Hz. Peygambcr'in seyahatleri a~ISlndan birinc ~iir okutarak onu dinJcmesi yanmda Umeyye b. Ebi's-Salt'in ~iirleri11in se~ilme sebebi de dikkat 9ekicidir. Bu tercihte kuvvctle muhtcmel ouun, Haniflcr ic;inde yer alan bir ~air olmast, putlara tapmaytreddetmesi,

54 _Buhari_,_C_{ihad 4}_6;_Mu_s_lim_,_lman₃₀_{_}

35_{Soz konusu rivayet}_~oy_l_e_dir_:_"_Her_{kim AJlah}_'_lan_{ba~ka iliih}_o_lmadtgtna_~c_badct_e_d_erse_Allah_o_na_{eoru1eti vacip ve}

(bu soz sebebiyle) c~:hennemi httram k1lar."ibn Mende, Kitti~fihimar((etiiesomierdtifi'n-nebl,s. 58-59.

56_S_oz_konu_s_u_rivayct_~oy_l_e_dir_:_{''Her kim}_iJ1Ja_s_b_{bit ~}_{ekilde Allah}_'ta_n_ba_~ka_{ihlh olmad1g10a}_~_c,b_a_det_{cdcrse eennct on}_a

vacip olur. (Ebu'd-Dcrda ben de) ~oyle dcdim zina ctse, lurStzhk yapsa da 1m? Bunun lizcrine Hz. Pcygamber ~oylc

cevup verdi: (Ewt) Zina etse, hn-s1zhk yapsa. Ebu'd-Derda istemese de"_ Rivayet i~,:in bk. Ibn Mende,

Kitab.fihimarifetiiesamrerdafi ·n-nebi,s. 79.

57 _Ebu_llureyre₍_r.a_.)_lerkid_e_{kendisine yap1}_lan_bir_~ok_tavsiy_e_{de.n bah}_se_tmi_§ti_{r. Rivayetin bir}_{bollimii de}_le_v_hid_ile iJgilidir vc ~oyledir:" Hz. Pcygambec Ya Eb1iHi.rr, sen Allah'JU kullan lizcrindeki hakkt ncdir bilir misin? dedi. (Ebu llureyre) Ben de Allah ve Ru$ulii en dogrusw1u bilir uedi. Bwllin Uzerine Rasulullah ~oyk cevap verdi: SUphesu ki Allah 'm kullan ilzerindek.i hakk:J oon kulluk etmcleri ve hivbir ~eyl ortak ko~mamalandu-. Ve iusanJann Allah Uzerindeki hakkt da ege.r onlar (~irk ko~madan ona kulluk ed~:rlerse) Allah'm onlara azab etmemesidir." 13kz..fbn Mende. Kirti~fihimarifetiiesiimiercltifi'n~nebi,S. 84-85.

ssommeyyc b. Ebi's-Salt banifbiri olmaSI.ila ragmen fiUkJI hcvcslcri onu kotil bi1' alobetc sOrtUciilcmi!$tir. 0, ''kutsal kituplarda gelecegi haber verilen peyga.mberin kenuisinin olmasm1 beklerken risdletinllz.Muhammed'e verilmesini loskanarak ooa inarunad4 kcudlsinc vc islam'a kar~J du~mnnca bir tavu i9ine girdj, hatta Resul-i Ekrcm'i milnazaraya davet etti" bk. Zi.ilfikar TOe-car, "Omeyye b. Ebii's-Salt", DiA.XlJI, ~03-305.

(13)

Hz. Peygamber'in onuu ~iirlerini islfun'a yakm bulmas1 etkili olmu$tm. Hatta Hz. Peygamber onun hnkkmda"~iirleri iman ctti ama kalbi inJdirda" dcdjgj de nakJedilmi$tir.60

Pcygambcr'in (s.a.v.) terkidc ogrettigi, tevhid ba$llgmda ele ahnacak rivayetlcrin ahlak egitimi as;1stndan onemi baglammda son tahlilde $U soylenebilir:

Konu ilc ilgili hem mezktlr rivayetlcr hem de bunun dJ$Lilda temel hadis knynakJarmda bulunan iman/tevhid-$irk ba$1Jgmda ele ahnabilecek hadisler tahlil edilince, ba$ta Allah 'a iman olmak uzerc tevhidin; birey-toplum-evrcn/kainat61 bagmm/birliktcliginin ifadesi olarak en azmdan mukellefiyetler as;1smdan ablaki bir yoni.i de bulundugu ortaya s;IIanaktadn.

C. Allah'tn yard•ma., sJmrlar~, himayesi ve kader

Hz. Peygamber'in terkisinde ogrettigi ve kaynaklarda muhrelif vesilelerle zikredilen rivayetlerde-n biri de Abdullah b. Abbas'tn (6.

6R/687-88)

yakla$Ik on ya$mda ogrendigi $ll hadistir:

"BiiJ?;iin Rasulullah (s.a) 'm terkisinde idim. Sayle buyurdu: " Yavrucugwn, ben sana birka9 soz belleteyim. Allah'1 (yani emir ve nehyini) gozet ki, Allah da seni gozetsin. Allah't gozct ki, O'nu kar$mda bulasm. (Bir $Cy) istedigin vakit, Allah'tan iste. Yardnn dilcdigin vakit, Allah;tan dile! Sunu bil ki, eger bi.itiin insru1lar (en ufak) bir ~ey ile sana faydah olmak i9in bir araya toplaoacak olsalar Allah'm scnin ic;in yaZIDJ$ oldugundan ba$ka bir $Cyle fayda saglayarnazlar. (Aym ~ekilde) eger sana herhangi bir ~eyle zarar vermek ic;:in bir araya ropJanacak olsalar, Allab'm senin aJeyhinc yaznu~· oldugu bir $eyden ba~kas1yla sru1a zarar veremezler ((:unki.i) kalemler (i~leri hitruna erip) kaldtnlmi$, sahifeler de (iizerlerindeki yaz1lar tamam olup) kurumu$tur."62

Hadisin bir ba$ka rivayetinde •AJlab'1n yardJ.JllJnJ kar$tnda bulursun' ifadesinden sonra

$U ci.imlelcr buJunmaktadrr:

"Rahat vc gcni$1ik zamamnda Allah'a kcndini scvdir ki, 0 da seni stkmtt zamanmda tamsm (sevsin). Bilmi$ ol ki, (takdiri ilahi'ye gore) ba$ma gelmeyecek ola11 $CY sru1a isabet etmeyccektir. Ve sana isabet edecek olnn $Cyden senin .kurtu1U$UD da yoktur. Bilmi$ ol

ki.,

nusret-i ilahiyye sabtr ile, sevin9 (izi.int(i/gam ile beraberdir. Her gi:ic;:liikle beraber bir kolayl1k

60_Tilccar_{. "Umcyyc}

b. Ebll's-Salt", DiA, XLIT. 304-305.

61

Hadislerle isldm, I, SIJ. 61

Tirmizi, K.Jyamct 59. Hadistc buluoao baZJ ifadclcriJI (lzeiJik.Je yommu da gerektirmesi ve meriimrn daba iyi

aula~llmasJ i~in metni r;~virirk~n Ahmed Nairn Bey'in Nevevi k.rcllmesinden istif3de edildigi bdlrtilmelidir. fik.

Muhyiddin Cll-Ncvevi, Ktrk lladis, trc.:Abmed Naim, (Ankara: DiB Yaymlan, 1981), s. 26.

(14)

-Bu hadisin ilk soylendigi mekan, soy1cnirken muhtilab alman kimse ve muhrcvas1 mevzw11uz as:1smdan kayda degerdjr. ~oyle ki,Hz. Peygamber her biri temel bir w11deye i$aret eden ve metindclci kar$Ihgi 'kelimat' olan bu sozleri, binegiilln arkasma aldJg1 hcnliz ergenlik d6neminin ba~mda bir delikanhya ogretmi~tir. Nitekim ibn Abbas bu 'nebevi iltifata mazhar oldugunda', a~ag1da da de~njleccgi gibi $arihlerin izah1 is:in kitap telif ettigi bu !man ve ahlak esaslanm 6greodiginde heniiz on ya~mda idi.64 Buradaki muhtevanm yo£runlugu ile ibn Abbas'm ya~1 arasmdaki mukayeseye hassaten dikkat edilmclidir.

Nevcv'i (6.

67611277)

bu rivaycti me~hur derlemesi Erbefin'da Allah'm yardum ve

himayesi ba~hg1 ile zikretmi~ ve koydu&ru bab ismi ile muhtevayJ ozetlemi$tir. ismail Hakk1 Bursevi de (6. 1137/1725) badisin muhtevasrnm ne kadar kapsamlJ oldugtmu 'merhamet-i saadet ve nilbUvveti seniyyenin neticesi ve semeresi (olup ) ... levaZim-I diniyye ve dii.nyeviyyeden olup, munafi-i keslreyimii~terrul'65 ifadeleri ile ortaya koymaktad1r.

Hadisin bu kapsamh ic;:erigi, islam alimlerinin dikkatini s:ekmi~ ve farklt d6nem1erde rivayet muhtelif ac;:Iiardah ~erb edilmi~tir. Bu alimlerden birisi de ibn Receb ei-Hanbeli'dir. Tbn Rcceb (6. 795/1393) Camiu'l-uliJm ve'f-htkem66 isimli eserinde badisi kapsarnh bir $ekilde tahW etmesinc ragmen NfJrU'l-iktibas

ft

mi$kativasiyyeli 'n-neb'ili'bn Abbc'is (Tuhfeta'l-el}yas

fl

~erh; vasiyyeti'n-neblli 'bn Abbds/7 ismiyle miistakil bir eserde daha geni$ bir $ekjldc yorumlaiDJ~tlr.

Burada cle ahnan mcsclc, mustakil olarak bu hadisin yorwnlanmast vcya $Crhlerde nasll tahlil edildigi olmadigi is:in tefeiTuata girmeden metindeki baz1 ilkeler k1sa b~hklar halinde zikredilecektir.68 Ancak gen¥1erin deger ve anlam duygularmm geli$tigi, kimlik aray1.ymrn ve

63

Ahmed b. Hanbel,Mii.med,th.k.:$uayb el-Amavud, (l:kyrut/.Uibuau: Mtiessesctllr'r-ltisaJc, 1421/2001 ), V, 19. MM. Ya\>ar Kandemir-ismail L. <;:akan-Ra~il Klicilk, Riyazii's-Stilihln Pevgamberimizden Hayaf Ol~·iileri, (istanbul:

Erkam Yaytnlan, 1425/2004), I, 305.

65

Burscvi, lsmail Haklo, Ktrk Hadis $erhi, baz.: Mustafa Utku, (Bursa: Uludag Yayrnlan, 1999), s. 197.

66_fbnR_e.ce_b_, _Ebil'_l-FerecZe_y_{ntiddinAbdurrahman} _b_. _Ahmed, _{Ctimiu·l-ulfim} _ve_'_1-hikem_,_thk._._: _Dr. _MaJ1ir _Yasin,

(DJmc~k-Beymt: Dmu1bnKesir, 1429/2008), s. 432-463. ibuRoceb'in eserindeki ~u kaylt badisiui mubtevast aclSlndan olduk~a onemlidir: " Btl hadis . ~ok biiyiik tavsiyler ve dinin onmeli husllslanyla ilgili unnlmi kaideler i~Ycnncktcdir. Hadis o kadar oncmlidir ki ulcmadan birisi badis bakk.tuda ~oylc dcmi~tir: Bu hadis hakkmda dil~tindtim, beni deh~ete dO§ilrdll ve neredeyse akhm ba~m1dan gidecekti. Bu hadisi bihneyen ya da tam olarak id(ak cdemcycn ki~i ne kadar escf etsc azd1r"IbnReceb, Camiu ·z-uliim ve '1-hikem, s. 434.

67_ibnReceb,

Ntirii '1-ikribfts

fl

mi.~kativasiyveli 'n-nebili 'bn Abbas (TttiJ(elii '1-e~yas

fl

§erhi vasixveti ·11-ltebi/i '/m

Abbtis), thk.: Muhammed Nasm1ddin ei-Acemi. (Uibnan/Beyrut Daru'I-Be;$:liri'l-islamiyye, 1429/2008). 68

TbnRcceb'in rivayeti ~crhcdcrkcn cle aldtgl ba~ltldardan baZJian ~unlardll': Komnmast ctnredilen hususlar, AlJab'm kulu korumas1, iman ve i$tikamet ilz.ere olmak, bollukta Allah ile tam~mak. yardun dilemek, k.aza w kader, sabn· ve

rtZaJllll one~ nza ve Slabtr makl1011, sabu· vc zater, nefts ilc milcadclcde sabu. J..:urtulu~ sLkmttlarla beraocrdir,

zorlukla berab~:~r kolayhk, kusnru nefiste aramak.Bk. hmReceb, Ccimiu '1-ultim lie' '1-hikem, s. 432-463; a.mi[,Ntiril'/ -i/aibas

fi

mi$klilivasiyyeli 'n-nebili 'bn Abbas, s. 31-154.

(15)

ben!ik olu~umunwll) belirginle$tigi bir donemde bu ifadelerin aJ1lak egitimi ac;tsmdrul ne kadru·

onemli oldugu en ba$mdru1 vurgulamnaltdtr.

Metinde vurgulanan temel ilkeler ktsaca $Unlardtr:

Gozetilecek astl nokta AUab'm emir ve yasakJandu,70hcr $Cyin kar$thg, kcodi

cinsiyledir, kim Allah'm smulanru gozetirse AJlah da onu gozetir,71 bet dLLTumda Allah't tamyan kurtulur,72kaderde olmayan ba$a gelmeyecektir,73'takdir olunru1 degi$mez' ciimlesi sorumlulugu ba$kasrna yliklcmek dcgil hayana kendi deger ol<;:i.ilcri <;:crc;cvesinde si.irckli bir giiven duygusu ve faaliyet g6stermektir,74 Allah'm nimetlerine $iikreden kullar, Allah'm destek

vc yarduruna mazhar olurlar,75AJlab 'tan istcmck bir acziyet itirafidtr, bunu terk eden zclil olur, 76 Allah bazt durw11larda yardtmJm sabtr ve stkmtl ile verir, mi.iminler Allah'm emirlerine sanl1p yard1m1 ondan bekleyecek, cesur ve attlgan olacaklardu.77

Bmada zikredilen esaslar ru·as•nda Nevevi'nin de eserine kouu ba$1tgt yapt@ 'Allab'm

yarduru' ifadesinin zunmnda bulunan AJlah'm izni olmadan kimseden herbangi bir fayda vcya

zarar gelmemesi ifadesi, rivayetin temel hususiyetlerinden birisidiL c';iinkii her $eyirt Allah•m k'lldreti ile oldugu inanc1 veya klasik $ekliyle kader di:L$lincesi ile ihsaudaki iki fitri duygu olan

ccsarct ve korkakhk arasmda slk.l bir irtibat vardtr. Yukandaki metindcn cldc ediJecek olan temel prensipler, ahlaki bir zaaf olan korkakhk duygusunu azaltarak ycrini ccsaretin almastnl

saglayacakttr. Btmun temin edilmesi si.innetin biittini.i actsmdrul onemlidir. <;iinki.i hadislerde

$iddetli korkakilk, cimrilikle beraber en koti.i iki huydan biri olarak zikredilmi~tir.78

$ecftati aJ1ldki olru·ak bir fazilet, korkakltg1 da rezllet olarak addeden Kmahzade'nin ~ecaatinnev' Jeri olarak zikrettikleri de yukandaki metindeki 'kelimatm '/sozlerin

kavramsalla$ml~ ~ekli gibidir. Nitekim 0, $ecaatinnev'leri olarak necdet (yan·i s•klnttlan

gogiislcmc), tili.ivv-i.i himmct (yani i.isttin ideal sahibi olmak), taharnmiH (slkmtJlara gogus germek/sabretmek) gibi ba$1tklan zikreder. 79 Bunlarm her biri, aJ1hlki fazilet olmru1m yant stra

dogrudan hadisteki ifadeJeri de ihtiva etmektedir. Buradan da .ibn Abbas'a ogretilen aWaki

69

GUudilz, "Ergenli.k Doncmi Din Egilimi", s. 81, 90.

70_MtL_~_lfil~l

el-Buga-MuhyiddinMistu, f/adislerle is/rim (Erbe1in ~erhi ei-Vq(i). lN .• 1\hmel Alim, (istanbul, 1423/2002), s. 343.

71

lbnReceb, Nurii ·t-ikrihiis./1 mi$kdtivasiyyeTi 'n-nel)i/1./m Abbas, s. 49. 72_ibnR_ec_cb,_Ntirii_·t-ikribfi_s_fi_mi_~·ktit_ivn_s~v:ve_{li ·n-ne}_hili_{·bn Abbas}_,_s._69-77_.

73

Kandemir-<;akan-Kllc;:lik,Riylizii ~~-Scilihin, I, 305.

7_~ust&fa

el-Buga-MuhyiddinMistu, Hadislerle islcim. s. 343

7

'Mustafa ci-Buga-MuhyiddinMistu, JTadislerle isldm. s. 347. 76

ibnReceb, Nurii ·1-lktihiis .fi mi$kativasiyyeti 'n-nebi/i ·1m Abbas, s. 450, 45 I. 77_Mustata_e_{l-Buga-Mubyiddjru'vfi}_s_tu,_Hadi_s_l_e_rl_{e islam,}_s.

343.

nt Ebu Oavud, Cihad 2l.

79_Kmah_za_dc_{, A}_!tlak-t_Alai_{, s.}_I_00-102_.

(16)

-talimin smtrlan sarih bir $ekilde ortaya <;tkmaktadtr.

Bunlann yam s1ra daha henliz crgenlik donemindc, delikanhhkJn ilk devresinde olan biri i<;in bm·adaki ifadelerin sagladtgt ozgiiven duygusunun, ~ecaatin onemini ve terkide verilen bu egitimin faydasmt asr-1 saadetin ilerleycn donemlerindc Abdullah b. Abbas'm baZJ durumlarda tistlendigi misyon da g6stem1i$tir. Hz. Ali doneminde haricile1i ikna etmek iizere onun g6revlcndirmesindc80 ve bu gorevi haldom vererek ifa ctmcsinde bir yonliylc terkide aldJii bu 6zgiivenin de katklSl oldugu ifade edilebiJir. <;i.inkii donemin ~artlan is;inde baricilerin olu$turdugu korku ortamuu dikkate aldtguruzda81 ue kadar zor bir gorev i.istlenrugi anla$tltr.

Netice itibariylc ibn Abbas·m tcrkidc ogrendigi umdelerc ishlm'm ahHiki prensipleri as;tsmdan baktldtgmda as;tk bir ~ekilde ~u ottaya <;tkar: insan hayatmm bir ges;i~ donemi olan ergeulik doueminde abHikl degerlerin iyi yerle$mesi, ozgi.ivelli olan, cesur insanlann yeti$mesini saglar. Degerlerin olmadtgt ve yerle~medigi bir ortamda ise karakter zaafi olan korkak insanlar yeti$ir ve boyle bir ortamda bir 6z&riivenden bahsetmek miimki.in degilrur.

D.

iffet ve

Gozii

Haramdan Korumak

Hz. Peygambcr'in terkisinc ald1i1 sahabilerdcn birisi de amcazadcsi Fazl b. Abbas'tJr. Yukanda da geytigi

gibi

Peygamber'i11 (s.a.v.) terkisine s;ok fazla bindigi i<;in 'ridfi.i.RasuliWi:h' ruye de amJan Fazl b. Abbas (6. 13/634), Abbas'm en bi.iyi.ik evladt olup, gen9 ve yakl$tkh bir delik.anltdtr.81Fazl b. Abbas'tan, 'Hz. Peygamber Fazl't terkisine aldJ, Cemretii'l-Ak.abe'ye kadar telbiycye dcvam ctti'83 $eklindcvcda haccmda terkidc: ogrenilcn hac ahkaiDJ ile ilgili bir hadis de nakledilmi~tir. Nitekim veda haccmda Hz. Peygamber'in haccm hi.iki.imlerini ogretmek amactyla yanmdan reruf eksik etmedigi biJinen hususlardandrr.R4

Ancak burada Fazl b. Abbas ahkama miiteallik kendjsinden gelen bir rivayet baglammda degil dogrudan ahlak ile ilgili Hz. Peygamber'in terkisinde ya~adtgt bir hadise uzerinden ele almacaktu. Buna gore Abdullah b. Abbas $6yle bir nakilde bulunmu$tur:

'Fazl b. Abbas Rasulullah'm terkisinde bulunuyordu. Peygamber'e Has'am 80

AbdUrrezzak, EbfillckrAbdlirrczzak b. Hemmam, ei-Muswmef thk :Babibun·ahman el-A 'zruni, (Bcy111t: Meh!!beiU'I-islaml, 1403), X, 157-159.

81 _H_ari_cil_c_{rin H}_a_bbab_b_._Erct_'_{in oglu Abdullah}_'_t_vc_{e~ini ~}_chit_e_t_melc_ri_,_h_a_ll..1an_ba_z_t_ki_m_s_cl_e_{ri k}_at_lctmcl_e_r_i._Hz_. Ali'nin i\bd1tllah b. llabb:'lb'm katilini teslim etmelerini iskmekri lizerine 'be.pimiz oldiirdilk, zafere u13~saydtk seni de oldliri.lrdilk' demekri ve Hz. Ali'nin .gonderdigi bazt el~ikri ~ehit t:lmeleri bu komt hakkmda fikir verecek mahiyettcdir.Orncklcr i.;:iu bk. Bagdad!, Ebu MansurAbdulkahir,Me=l1ep/e1· At•c1swdaki Farklar, trc..: Etbcm Ruhi Ftglalt, (Ankara TDV Yaymlan, 1991), $.56-57.

82_Buh_ar_i_._i_s_ti_'za_{n 1.} 83

Buhiifi, llac 93.

(17)

UL USL ARARA SI GEN ÇLİK VE AHL ÂK SEMPOZYU M U 6-7-8 e kim 2016 . 999 kabllesinden bir kadm fetva istemeye geldi. Derken Fazl kadma, kadm da Fazl'a bakmaya

ba~lad1. Bunun tizerine Hz. Peygamber Fazl 'm yiizi.inti diger tarafa s;evirdi .. .'85

Hz. Peygamber'in veda haccmda ve terkisinde Fazl b. Abbas varken ya~anan bu hadise genc;:leiin crgenlik ve de]jkan.Wtk donemlcri ay-ISlndan oldukc;.a onemlidir. Ctinkii gen~ olmamn en bariz emarelerinden ve en zor taraflanndan hirisi kar~1 cinse kar~1 i)gi ve bu konuda dengenin

yakalanma/namamastdrr.86Bu donemde insanm bedcninin iki gticii olan akli mclekcleri vc cinsellik duygusu arasmda surekli bir gerginlik ya~anmaktadtr. ~7

Bundan dolay1d1r ki insanda 'dizginlenmesi en zor kuvvetin' ~ehvet oldugu

bclirtilmi~tir.88

Hatta Ra~b cl-isfahani~chveti 'bir ac;:1dan zaranndan korkulan, diger ac;:tdan

yaran umulan' dii~mana benzetmi~89 zaranndan korunmamn geregi yanmda faydasmdan ha.Ji kalmamayacak bir tarafmm bulundugu11a dikkat s;ekmi§tir.

insan hayatmm boyle karma~1k bir doneminde gen9 olan, Ibn Abdilberr'e gore zamanm

en yalo~1kh delikanhlanndan90 ve aym za.manda bekar olan Fazl b. Abbas'm da Hz. Peygamber' in yam ba§LOda oldugu halde gozti bir hamma taktlmt§ ve bakmaktan kendisinj aukoyamam1~t1r. Fazt•a bakan han1m is:in de aylll duru.m soz konusudur.Bubarl~arihi

A

yni

bu

rivayeti yorwnlarkcn Fazl 'm baki§IID be§er tabiatmm galebesi ve insanm kcndisinde bulunan

~ehvet kuvvetine kar§l zaafiyeti olarak yonunlamaktadtr. 0, Hz. Peygamber'in ihtanm da

~ehvetin galebe a~amalan olarak goz, kulak ve dille irtibat1 9-ers:evesinde ele ahr.91Hz.

Peygambcr'in (s.a.v.) bu fttri duygunun yanlt~ neticeler vermemesi i9in goze mukayyct olunmasuu tenbihle chyle Fazl'm ba§Jnl ba~ka bir yone s:cvirmesi de onun yorumunu desteklcr.

Esas itibariyJe buradakj ihtar, Nur Silrcsi'nin otuzuncu ayetiude erkeklere, otuz birinci

ayetinde kadmlara emredilen gozti haramdan sakmma emrinin bir geregidir. Mezktlr emri yorumlayan alirnlcr burada ozelliklc goztin zikredilmesinin scbebi olarak 'bakmanm zinarun

postas1',92 'kalbi bozan bir sebep' ve 'kalbe i~leyen zehirli bir ok'93 olu~una dikkat s:ekerler.Su durumda bir gell<; i9in bakmak ba~ta olmak i.izere koklamak, dokunmak, dii~i,inmek, hayal etmek

85_Buh_ar_i_,_H_a_c_{1. Mu}_s_lim_._H_ac_{, 40}₇_. 86_H_ttd_i_s_lerl_{e is/r}_u_n._V_I_,₃₉₅_,

87_G_U_o_du_z,_"E_r_gc_{nlik Don}_e_{mi D}_i_n_Eg_itim_i_"._s_,₇₅_.

"~l..,lhlul.n'i, Ragtb)s/Om ·m A/7/kiiki ilkeleri, 75.

89

isfhhaoi. Ragtb, islam '111 A lrlkiiki ilkeleri, s. 77.

90

ibnAbdilbcrr. Mevsdulii~unihi'I-Muvol/n ',X. 482.

91 _Ay_ni.

EbCt MLthammed Bedti'tdd1nMahmCtd b. Ahmed. Umclelii 'l-kari.~erl111Sahilli "1-Buluin~ (lleyrut: Daru' I-KUtUbi'l-tlmiyye, 2009). IX. 180.

9_~eyz_a_Vi_,

/Enviiru·l-ten=il ve esrdt•u 't-te ·vi/ (Beyziivl Tef.';iri), trc.;AbdUlvehhab Oztiir}\ fstm1bul: Kahraman Yaymlan, 2011, ll1, 579.

93_lbn

Ke.sir, Hodis/erle Kur 'an-t Kerim Te.foil-i. trc.: Bekir Karliga-B~:drettiu <;etiner. (1shmbul: <;agn Yaymlan, J \J9 L ). Xl5857.

(18)

-de ~ehveti harekete ge~iren ~eylerdir.9J Ozellikle ergenlik doneminde bunlann iffetin bir unsuru

olarak benimsemmesi gerckir. Bu hususa dikkat cdilmcmesi evliJikten soma yani aile kurulduktan sonra da farkh sonus:lar dogurmaktad1r. <;unkii ailen'in devam1 i~in e~Jerin

gozlerinin d1~anda olmamas.1, sadakat ve iffet en onemti esaslardandn.95

Aynca hadis metninde Fazl'la beraber ona bakan hanuna da dikkat edilmesi ve kadtntn

degil Fazl'm bakl~lanmn kadmdan uzakla~tmnast Cabiliyye doneminin iffet tasavvuru

ac;1smdru1 tahlil eclilmesi gereken bil' dunm1dur. <;unki.i 'Cabiliyye Araplan ic;in iffet genellikle kadm i~in elzcm bir ~eydir. ideal bamm onJara gore hayah, utanga9 ve evinden c;tkmayan, yabancJiarla konu~mayan kadmdtr. '96 Halbuki burada Hz. Peygamber -ayetteki emre de imtisalcn-erkckler ivin de iffetin geregini tatbiki bir ~ekilde ortaya koyarak fazl't ihtar etnu~tir.

Su dmumda buradaki uygulamaya gore iffet kadm kadar erkek l~in de gereklidir.

Herkesin bir yoniiyle muhatab1 oldugu 'iffet aWfi.kl bir mesele olarak fru·klt boyutlanyla islam ahJak~1lannm tefcrruath bir ~ekilde ele aldtgt konulann ba~Ulda gelmektedir. iffcti,

hikmet, adalet ve ~ecaat ile birlikte dart temel faziletten biri olarak kaydeden~nKmahzade, iffetinncv'lcrini de ~u ~ckilde zikreder: baya, nfk, hiisn-i hedy, musiilemct, da'at, sabr, kana'at,

vakar, vera, intizam, htirriyet, seka.98

Btmlar arasmda ozellikle da'at yani ncfsani arzulan dizginJcmck ve baya ozeUikle bu

ba~hk ac;1smdan yani gozii haTaJ11lru·dan koruma ile dogrudan i11ibathdJr. Bu ru1laJ11da Rag1b

el-isfaharu bayayt bir ahlald mesele olarak izah ederken iffet ve korkakhk arasmdaki irtibatlll.l da oraya koyacak blr bic;imde as:1klar. Ona gore 'haya, korkakltk ve iffet duygul.annm kan~tmmdan

meydana gchni~tir. Bundan do1ay:I, hayast olan kimse fastk olmaz veya fastk olan kimscn'in hayast yoktur. Ctinki.i iffetle fas.lkl.lgrn bi.r arada olmas1 imkanstzdu. '99

Bunlann yam Slfa gcn~lcrc yooelik iffet egitimi konusunda Hz. Peygambcr' in sadece nasihatlerde bulunmak ve elle miid5.hele ile yetinmedigini ortaya koyan bir ba~ka uygulama da burada ele ahnrnas1 gereken meselelerdendir. Bu, yukandaki tavn ve egtimi tamamlayict bir unsur olarak ozellikle di.kkat 9ekicidir. Peygamber (s.a.v.), Fazl b. Abbas'm tam bu donemlerinde Mahmiye isimli sababeyc 'bu gence k1Z1111 nikabla' cliyerek kJZJru nikahlamas1!ll

94

Kur'an Yolu. haz.: Komisyon. (Ankara: DIB Yaymlan. 2007), 1V. 69. 95

Kur'au Yolu, TV. 69.

%6gmil~, Cahrliy;;e Donemil1de A rap! a I', s. l92-J !-H

97

Kmahziidc:, Ahlak·1 AMi., s. 95. 9_~_Kmah_z_ad~_.

Ahlak-1 Ahii, s. L02.

99_i_s_fahiini_,

(19)

isremi~, o da ktzUJJ ona nikahlmm~tJr. 100

Burada Hz. Peygamber·in gen<;lerin ahJakh ve 1fferli olmalan i<;in onlarla nasiJ yakmdan

ilgilendigi a<;Ik<;a goriilmektedir. 0, ashabmmher tiirli.i problemi ile yakmdan ilgilenmi~, gerektiginde onlarm yanb~lanna eli ilc miidabele etmi~ ancak bunlarm yanmda Fazl b. Abbas'm

evlendirilmesi gibi sonmlannm halli noktasmda daha kahc1 <;6ziimler ortaya koymu~tur.

Bugi.in.kli toplwn bayat1 vc gcnc;:lerin baz1 sorunlanmn 96ziilmesi a<;Ismdan bu husus son derece onemlidir. Gens:lerin iffeti a<;ISlndan iyi bir deger ve al1lak egitimi yamnda evlilik/aile bilinci ve

bun.u kolayla~ttnct sosyaJ baz1 projeler tirctilmesi oncclik arzetmektedir.

E.Taziye ve Teselli

Hz. Peygambcr'in ashabma terkisinde ogrcttigi ablald .esaslar arasmda 'tesclli' vc

'taziyc' de bulunmaktadJr. Ancak burada teselli-taziye ile ahlak. arasmda nastl bir bag

bulunduguuun izah1 ele ald.J~mtz konu a<;tsmdan gereklidir. Bu irtibat Kmahzade'ninablak ile

alakah taksirnlerinden istifade ile yaptlacaktu.

Ah/ak-1 Aldl.'de dort temel faziletten biri olan adaletin nev'leri alt ba$ltklar haJinde

zikredilir Bunlar arasmda '$efkat' de buJunmaktadtr.101Bmada yap1lan izal1a gore: '$efldit odur

ki

ebna-yt cinse fu12 alan hfll-·i

na

rotiHiyimden mtiteneffir ve anlara eri$el1 alamdao mtite'ellim ti mtiteessir olup kusara-y1 bimrneti izalesinemaksur ve aksa-yJVi.is'i.ivtisa'yidef'i.i refine mevffir

ola'102 Klsaca insanlann ba$llla herhangi bir tnusibet, bastaltk, elem isabet enigi zaman onlann dertleriyle dertlenmektir.

$u dunm1da ahlaki dort temel faziletten biri olan adaletin unsurlan arasmda; insanlru·m

stkmt1lar1 ile ilgilcnmek, elemlcrine ortak olmak yani $efkat de bir ba~hk olarak yer almaktadlr.

Burada ele alacagmuz konu da soz konusu kavrama misal te~kil edebilecek olru1 ve Hz.

Peygamber ile damad• Osman b. Aft"an(o. 35/656) arasmda gers:ekle$e11 bir taziye/ teselli hadiscsidir. ibn Mende ozetle ~oylc bir rivayet kaydetmi$tir:

Osman b. Afran Bedir donti~i.i Hz. Peygamber'i Ravha,da ka~1lamt~ vc kizmm v.efatJ dolay1sryJa taziyesini, Bedir galibiyeti dolaYJSiyla tebriklerini iletmi~tir. Bunun tizerine Hz.

Peygamber ayagllll Qsman'rn binmesi i<;:in iizeugiden <;tkararak bin deyip ouu terkisine almJ~ttr.

Hz. Peygam.ber'in terkisine bindikten sonra Osman~m aglamaktan nefesi kesilmi~, bunun

100

Mi.islim,Zekiit 167.

101_Kmah_za_d_e,_Ahlak~t_{Ahii, s.}_105.

101_KwalJZii._d_c,_Ahlak_-t_Altil.s.₁₀₅_.

(20)

-tizerine Peygamber (s.a.v.) ona 'sakin ol, AllaJ1 ~iiphesiz onu11 karde~ini sana e~ yapn' buyum1U~tur.103

Hz. Osman' m fil vaklasmdan altt yll sonra dogdugt.mu dikkate aldtgumzda onun yukandaki sahabiler gibi ergen/gen~ sahabiler gurubunda bulunamayacagt a~1kttr. Ancak hadisenin binegin terkisinde cereyan etmesi ve Hz. Peygamber'in samimi tavrmt gostermesi aytsmdan bu ba~hkta degerlendirilmcsl gerckir. Sayle ki; Hz. Pcygamber Bedir sava~ma

giderken Osman't hasta olan ktzJ Ruktyye'nin yamnda btrak:mt~. BectiJ:" zaferinin haberinin ula~Ogt gi.in Rukiye vefat cnni~ti.I·. Hatta Hz. Osman duydugu i.iziintiideu dolay1 tabutu ta$trken

aya.kta durmakta zorluk ~ekmi~tir. 'Ozetine topra.k atlltrken gozya~lan gozpmarlannda' durmamt~ttr. 104

Osman b. Affau, kuvvetle muhtemel bu baliyle Hz. Peygamber'i kar~tlam1~ vc

ya~adtgJ kederi ve hi.iznii gizleyemem.i~tir. Hz. Peygamber de yukandaki metinde ge~tigi gibi onu bineginin terkisinde tcseUi etmi~tir. Daha sonra Peygan1ber (s.a.v.), onu bir diger ktZ1 olan

Ommti Ki.ilsllmile evlendinni~tir. Ommi:i Ki.ils1lmvefat ettiginde deashab-1 kiram Hz. Peygamber'in gozya~lanna $ahit olmu$1ardu·.10;'KIZlnJ kaybetmi~ bir baba olmasma ragmen yukanda da na.kledilctigi gibi 0 (s.a.v.) damadtm teselli ve teskin etmeyi ihmal etmemi~tir. Su haJde bu hadise Hz. Pcygamber'in tisttin ahlill vastflarmdan birisine daba m.isal olmaktadrr:

Peygamber (s.a. v.) kendi stkmttst ve elemlerini gcrektigi zaman bir kcnara btrakmJ$ ve

ashabmm dertleri 1le ilgilenmi$tir ki bu ahlaki faziletlerden birj olan '$efl<at'in de tezahtirii.dUr.

F.Baz• Tasavvurlar

Hz. Pcygamber'in terkisine aldtw genvlcre baZJ degcrler kazandmru~, onlann brn

yanh~ tasavvurlanm tashih ettigi gibi bazt konularda dogmdru1 sahih

bir

tasavvur sahibi

olmalart i<;-in onlara mtidahale etmi$tir. Meseta onun, Ebu Zer el-Gtrari'ye (6. 32/653) hineginin terkisinde iken sormu$ oldugu ~u soru ve ccvap sadedindeki izah bu manada dikkat yekicidir.

Ebu Zer $6yle bir hadiseyi nakletmektedir:

"Merkebin iizerinde Rusulltl/uh 'm terkisinde bu!tmclugum bir esnada gi.ine~in batmakta

oldugunu gordli ve $6ylc buyurdu: Ebu Zer Gi.\ne~ nereye dogru bauyor? Ben de Allah ve

Rasulu daha iyi bilir dedim, Bunun i.izerine $6yle dedi: $tiphesiz o ~ t.J:1csiyaJ1 balytkh bir su gozcsinde106 batar."1117

103_Jbn_M1:1nde_,_{Kitabflhimar{{eliiescimierda.fl}_·_n·nehi._s_.₁₈_- ₁₉_. 104

Saltabi, AJi Mullammcd, Hz. Osman, trc.: Melunet Akba~, (istanbul: Rav2:<:1 Yaymlart, 2.006), s. 28.

L05Buh:iri, Cen::ii~ 71. 106

Sabiuu, Mullammed AJj, s,1fi'elii't-Tefasfr Tefsirlerin Ozzl, trc.:Sadreddin Gwnti~-Nedim Yumaz. (istanbul: Ensar

Yaymc1hk, 20l0), fll, 45J.

(21)

Rivayetin deva.mmda gtine~in ar~m altmda secde enigi eger izin verilirse oradan 91ktt~

ve bir giin batt1g1 yerdcn dogacagt nakledilir.108 Burada, mezkitr bilginin binegin hemen

terkisinde verilmesine, siyah balc;:tkh su gozesine ve bu Sltaldeki amaca konu baglamlllda ktsaca temas cdilmcsi gerckmektedit.

ibn Kesir, Hz. Peygamber'in hadiste ifade ettigi giine~in batbgt yer olan 'A.k.. ~'

ifadcsini ~oyle yorumlar: g5k1e giinc~in battt~ noktaya ula~mak imkanslZ oldugu ic;:in insanm gidebilecegi/goztini..in gorebilecegi son noktadtr. fnsanm gU.ne~in batt~mt mi.i$ahedesidir. J09SabCmi de benzer ~ekilde bu ifadcnin bakt~ ve izlcyi$ yoniiyle oldugLma dikkat s;eker.11Q Baz1 yorumcular bu ifadenin co~·afl ve koznuk bir $CY ifade etmedigini bakanm ufukta

gordtig'i.i durumun tasviri oldugunu belirtir. 111

Bu ifade ile sadece kozrrilk bir bilgi verilmedigi yorumw1dan hareketle, Hz.

Peygamber'in Ebu Zer'c giinc~in dogu~ ve bati$1. bir giin bu dlizenin bozulaca~ ilc ilgili bir

tasavvur verdigi ifade edilebilir. Buna gore giine~ de Allah'm kainanaki cari dlizeninin bir paryas1drr.112

Kainattili varbklar ve dlizen ile ilgili, gens;lcrde sarih bir ahlili deger in~a eden Hz.

Pcygambcr bazen de onlarm yanh$ tasavvurlarllll tashih etmi$tir. Mesela Sahabe-i

kiram'danOsame b. Umcyr'in (r.a.) naklenigi ~u rivaycne bu husus ac;akc;:a gorlilmektedir: "Bir keresindc Rasulullah'm terkisinde bulunuyordum. Bir ara bindigimiz dcvenin ayagt

kayarak dii$ti.i. Ben de "Bumt ~eytan yaptJ/Hay aksi $Cytan'' dedim. Bunun iizerine Rasu1ul1ah

$6ylc buyurdu: "Sakm bir daha bOyle soylcme! <;:unkli bOyle soyledigin takdirde $cytan

bobtirlenit: ve bir dev kadar ~i$erek '9ok kuvvetli oldugum i9in bunu ben yapttm' der. Boyle bir

durumda 'Bismillah' de. 0 zaman $Cytan bir sinek kadar ki.iculiir."113

Benzer bir ifade Ebu'l-Mellh, Hz. Peygarnber'in terkisinde bulundugunda aym ci.imleyi

soyJediginde de tckrar edilmi~tirn~Hcr iki rivayctte de avlkca ·~eytarun insa1llll ba$ma gelen

hadiselerde, kainatta olan olaylarda etkisinin olabilecegi' $eklinde yanh$ bir ifade tashib

cdilmi$tir. Yukandaki gtinc~in bati$1 ve secdesi mecazmda oldugu gibi burada da vurgulanan

hususlardan biri de, her ~eyin Allah'm izni ve iradesi ile cereyan ettigi haki'katidir. Bu da

ozelliklc Allah'mkudrcti/iradcsi-kainat tasavvuru a~1smdan son derece onemlidir.

w~ MUslim, iman 250.

109

lbn Kesir, Hadislerle.Kur·an-t Keim1efsiri,X. 5071 110_Sabilni,_Sa(ve_tii_·r-1efasir._ll_f.₄₅₃

Ill .

Kur'an Yolo, liT, 578.

112 _Bu_bu_s_tisa_i~aret

eden bir ayet-i kerime i~in b)<_ "GUne§, ket\cli$i it;in belirlenen yerde 11kar (<,loner). i-$te bu, u;.-iz ve

alim olau All:ili'm takdiridir!', Yasin Surcsi 36/38.

113_E_bu_Davud_,_Edeb_77.

11_~_i_bn_Mende_,_{Kilabjlhimutifeliiesiimierdiifl}_'_11-nebi._{s. 68.}