~EVKET BEYSANO~LU,
An~t/ar~~ ve Kitabeleri ile Diyarbak~ r Tarihi, 1. cilt:
Ba~lang~çtan Akkoyunlular'a kadar, Ankara 1987; 2. cilt: Akkoyunlular'dan
Cumhuriyete kadar, Ankara 199o: Diyarbak~ r Belediyesi yay~ nlar~.
Köklü bir tarihe sahip olan ve bir çok medeniyetlerin birle~ti~i bir konumu bulunan Diyarbak~r'~n önemi inkar edilemez. Bu önemli ~ehir Ziya Gökalp, Süleyman Nazif, Cahit S~tk~~ Taranc~~ ve Ali Emin gibi me~hur ~air ve ilim adamlann~~ yeti~tirdi~i gibi Muslihiddin-i Lan, B~y~kl~~ Mehmed Pa~a ve Özdemir o~lu Osman Pa~a gibi tarihçi ve tarih yapanlar~~ da yeti~tirmi~~ ve ba~nna basm~~t~r. i~te bunlar~~ eserleriyle birlikte ilim alemine tan~tan ki~i de Dr. ~evket Beysano~lu'dur. Beysano~lu'nun en büyük yap~t~~ da henüz iki cilt halinde yay~nlanan Diyarbak~r Tarihi'dir. Her ne kadar Diyarbak~r tarihi hakk~nda bir kaç eser de~i-~ik yazarlar taraf~ndan kaleme al~nm~~~ ise de burada tan~ t~m~n~~ yapaca~~m eser bunlar~n en geni~~ kapsaml~s~d~r. Bir çok birinci ve ikinci el kayna~~n kullan~ld~~~~ bu eserin içeri~i gözden geçirildi~inde kendisinin de bir kaynak te~kil edebilece~i anla~~lmaktad~r. Aynca ben tarihe ilgisi olan bir ki~inin zevkle okuyabilece~i bir eser oldu~u kan~s~nday~m.
Yazar~n önsözünde belirtti~i gibi eser 1960 öncelerine dayanan uzun bir ara~t~rman~n mahsulü olup özeti 1963 y~l~nda K~saltilm~~~ Diyarbak~r Tarihi ve Abideleri ad~yla yay~nlanm~~-t~r. Yazar ~üphesiz bu tarihten sonra da eser üzerindeki ara~t~rmalann~~ sürdürerek eserin içeri~ini geli~tirdi~i gibi bibliyografyas~n~~ da zenginle~tirmi~tir.
Yazar önsüzün hemen akabinden eserinde kulland~~~~ önemli kaynaklar hakk~nda bilgi vermektedir. Bu eserlerin en önemlilerinin Mar-Ye~ua'n~n Vakayi'name'si ile ibnii'l-Ezrak'~n
Tarih-i Meyyafarikin ve Amid adl~~ eseridir. Bunlardan ilki yazann bizzat tan~k oldu~u ve
kita-b~n üçte ikisini olu~turan 494-506 tarihleri aras~ndaki 12 y~ll~k bir süreyi içermesi aç~s~ndan
önemlidir. Di~eri ise ~bnü'l-Esir, ~bn-i ~eddad ve Ebu'l-Fida gibi önemli tarihçilerin eserle-rinden al~nt~lar yapman~n yan~~ s~ra Muhammed b. Ali el-S~m~ati'ni Musul Tarihi ve Tayfur b. Ebi Tahir'in Ba~dad Tarihi gibi elimizde nüshalan bulunmayan önemli kaynaklara at~ f yapmas~~ bak~m~ndan büyük bir önemi haizdir.
Ba~lang~çtan Akkoyunlular'a kadar olan dönemi kapsayan I. cildin "Giri~" bölümünde eski ad~~ Amid olan Diyark~r'~n co~rafi konumu, ~ehrin ad~n~n geçirdi~i evreler, bölgedeki eski yer adlar~~ ve Diyarbak~r'~n tarih öncesi hakk~nda bilgi verilmi~tir. Ancak bundan sonra bölgenin tarihi ele al~nm~~t~r. Yedi bölüm alt~nda incelenen Akkoyunlular'a kadar olan dönem M. Ö. 3000 y~l~ndan itibaren ba~lamaktad~r. Birinci bölümde Diyarbak~r ve bölgesi-ne egemen olmalar~~ hesabiyle Subarular ve bunlar~n bir kolu olan Hurriler ile Mitanni-ler'in tarihi, kültürleri, medeniyetleri ve bunlardan kalma yer adlar~~ hakk~nda bilgi verildik-ten sonra Asurlular, Urartular, iskitler, Medler, Persler, Selevkoslar ve Partlar döneminde ve bilhassa Büyük ~skender (MÖ. 331-323) ile Büyük Tigran (MÖ. 85-69) idaresinde Di-yarbak~r çevresi tarihi incelenmi~tir. Ayr~ca Dr. Beysano~lu bu devletler hakk~nda yeterince bilgi vermi~, bunlardan kalma eserleri foto~raflatm~~, kitabelerinin transkripsiyon ve çevirile-nni yeniden bu eserinde yay~nlam~~t~r. ikinci bölümde Romal~lar'dan ~slam fethine kadar (MÖ. 69 - M.S. 639) olan dönem incelenmi~tir. Bu bölümden Amid'in uzun bir süre Ro-mal~lar (MÖ. 69 - M.S. 53) yönetiminde kald~~~, ancak daha sonra Partlarla Romahlar aras~nda (M.S. 53-226) sahip de~i~tirdi~i anla~~lmaktad~r. Sasanl~lar ve Romal~lar zaman~n-da Diyarbak~r (M.S. 226-395)'~n oldukça hararetli bir dönem geçirdi~i ve bir çok sava~lara
1112 BIBLIYOGRAFYA
sahne oldu~u anla~~lmaktad~r. 261 y~l~nda Partlar ve Ermeniler ile birle~en Tadmur emiresi Zenobi Romal~lar'a kar~~~ yapt~~~~ sava~ta do~uda s~n~rlar~n~~ Dicle k~y~lar~na, bat~da Akdeni-ze, güneyde de Nil nehrine kadar geni~letmi~~ ve hatta Ankara'y~~ bir müddet için ele geçir-mi~tir. Ancak bu arada Roma taht~na geçen Orelianus büyük bir ordu ile Zenobi'nin üze-rine yürür ve onu Antakya dolaylannda büyük bir hezimete u~rat~r. önce Humus'a daha sonra Tadmur'a kaçan Zenoba tekrar hezimete u~rat~l~r, Tadmur yerle bir edilir ve Emire esir al~narak Roma'ya götürülür. Böylece 270 y~l~nda Tadmur krall~~~~ sona ermi~~ oldu. Bundan sonra Diyarbak~r bölgesi ve Amid ~ehri bir kaç defa el de~i~tirdi ve surlar~~ kanl~~ sava~lara sahne oldu. Nihayet 26 Haziran 363 y~l~nda Roma imparatoru ilan edilen Muha-f~z Komutan~~ Joviyanus Sasani hükümdan II. ~apur ile bar~~~ antla~mas~~ yaparak Do~uda baz~~ topraklar~~ Sasanilere b~rakmak suretiyle Diyarbak~r bölgesini tekrar Roma egemenli~i alt~na alabildi. Diyarbak~r'~n Bizans idaresinin (M.S. 395-6349) ilk y~llar~nda Ak-Hunlar'~n ak~nlar~na u~rad~~~n~~ görüyoruz. Daha sonra (M.S. 503 y~l~nda) Amid ve Diyarbak~r bölgesi Sasani hükümdar~~ Kavad taraf~ndan feth edildi ve böylece Kavadla Bizansl~lar aras~nda bölgede bir çok sava~lar vuku buldu ve Amid muteaddid defalar el de~i~tirdi. Bölge halk~-n~n ço~u amans~z sava~lar ve müthi~~ bir k~tl~ktan dolay~~ hayat~n~~ kaybetti. Dr. Beysano~lu bu bölümde H~ristiyanl~k döneminde Diyarbak~r bölgesinde din, ilim ve sanat hayat~~ hak-k~nda da bilgi vermi~tir. Diyarbak~r ~ehrinin kiliseleri hakhak-k~nda bir kaç sat~rl~k da olsa bilgi verdi~i gibi surlar~n ve burçlann~n geçirdi~i evreleri incelemi~tir. Ayr~ca Diyarbak~r bölge-sindeki di~er kaleler hakk~nda da bilgi verilmi~tir.
~ slam fethinden Mervanilere kadar olan dönem (M.S. 639-984) üçüncü bölümde ele al~nm~~t~r. II. Halife Hz. Ömer zaman~nda Halid b. Velid taraf~ndan Miladi 639 y~l~nda feth edilen Diyarbak~r Emevilerin (661-750), Abbasilerin (750-869), ~eyh-o~ullann~n (86g-8g9), Hamdanilerin (930-980) ve Büveyh-o~ullann~n (980-4984) yönetiminden geçer. Bu bölümde surlar~n, daha do~rusu Mardin kap~~ ile Da~~ kap~~ üzerinde Abbasilere ait kitabelerin foto~-raf, tarnskripsiyon ve Türkçeye çevirileri verilmi~tir.
Diyarbak~r'da Mervani yönetimi (984-1085) eserin dördüncü bölümünde ele al~nm~~t~r. 984 y~l~nda Mervani devletinin kurucusu Bad ad~~ ile tan~nan Ebu Abdullah el-Hüseyin bin Dustek Meyafarikin'i feth ettikten sonra k~sa sürede Diyarbak~r, Cezire ve Nusaybin bölge-lerini egemenli~i alt~na ald~. 1085 y~l~na kadar bölgeyi ellerinde tutan Mervaniler 1042 y~-l~ndan ba~lamak üzere önce O~uzlann daha sonrada Selçuklularm ak~nlar~na kar~~~ koymak mecburiyetinde kald~lar. Bu bölümde Mervaniler zaman~nda Diyarbak~r'da kültür ve sosyal hayat~~ inceleyen Dr. ~. Beysano~lu Mervanilere ait eserleri ve bunlar~n üzerindeki
kitabele-ri bize tercümelekitabele-ri ile birlikte aktarmaktad~r.
Selçuklular'dan Artuklular'a kadar olan dönem (1085-1183) be~inci bölümde ele al~n-m~~~ olup Diyarbak~r ve çevresinin s~ras~yla Büyük Selçuklular (1085-1093), Suriye Selçuklu-lar~~ (1093-1097), inalo~ullan (1907-1142) ve Nisano~ullan (1142-1183) idaresindeki tarihi ge-li~imi incelenmi~~ ve bunlara ait eserler hakk~nda bilgi verilip üzerlerindeki kitabelerin trans-literasyonu ve Türkçeye çevirileri özenle yap~lm~~t~r. Eserin alt~nc~~ bölümünde Artuko ~ulla-n (1183-1232) ve yedi~ulla-nci bölümü~ulla-nde de Eyyubiler (1232-1401) yö~ulla-netimleri, eser ve kitabele-ri hakk~nda geni~~ bilgi vekitabele-rilmi~tir. Bikitabele-rinci cildin sonunda geni~~ bir bibliyografya yer almak-tad~r.
Sekiz, dokuz, on ve onbirinci bölümlerin yer ald~~~~ ikinci ciltte Akkoyunlular'dan Cumhuriyete kadar olan dönemin tarihi kaleme al~nm~~t~r. 1401 y~l~nda Akkoyunlular'~n idaresine geçen Diyarbak~r ve çevresi 1507 y~l~nda ~ah ismail taraf~ndan feth edilir ve Ak-koyunlular ile Dulkadiro~ullar~n~n ileri gelenleri ile taraftarlar~~ k~l~çtan geçirilir. Daha sonra
