ABDULKADiR OZCAN
TANZiMAT DONEMiNDE
OG RETMEN
YETi~TiRME MESELESi150. Yilinda Tanzimat'tan ayrmasrm
Tl.JRK TAR1H KURUMU BASIMEVi-ANKARA
l 9 9 2
I
TANZiMAT DONEMiNDE
OGRETMEN YETi~TiRME
MESELESi
ABDOLKADiR OZCAN Tanzimat Doneminin Kapsam1
Tanzimat donemi 3 Kas1m I 839 tarihinde Sultan Abdiilmecid adma devrin hariciye nazm Mustafa Re§id Pa§a tarafmdan, okundugu yerin adma izafetle G ii I h a n e H a t t -I H u m a y u n u ' nun ilamyla ba§lar ve baz! tarihc;:ilere gore 23 Arahk I876'ya, bazilarma gore ise 23 Temmuz Igo8'e kadar surer. Bu tarihlerden birincisi Osmanh Devleti'nde ilk Kanun-1 Esasi (Anayasa)'nin yiiriirliige girdigi tarihtir. 23 Arahk I 876' da yiiriirliige giren Kanun-1 Esasi ile Birinci Me§rutiyet donemi ba§lar ve bu devre bir kisim tarihc;:iler tarafmdan Anayasa'nm II.Abdiilhamid tarafmdan I3 ~ubat I878'de ask1ya almmasiyla so-na erdirilir. Bu tarihten itibaren ba§layan Sultan Abdiilhamid devri ise yine bu tarihc;:iler tarafmdan istibdad Donemi olarak amhr. Ancak, 1876 Anayasa'smm I878'den sonra uygulanmaya devam edildigini one siiren hukuk tarihc;:ileri de vard1r 1• II. Abdiilhamid zamanmda yenile§rne hareketlerine devam edildigi, i:izellikle egitim alamnda kemiyet, keyfiyet ve muhteva bak1mmdan birc;:ok miies-sesenin devreye girdigi, Tiirkiye Cumhuriyeti'nin banileri olan ki§ilerin de bu kurumlardan yeti§tigi goz online ahmrsa, bu donemin de Tanzimat'm bir uzan-tisi,bir merhalesi oldugu kanaatini kuvvetlendirir. Kald1 ki, 23 Temmuz rgo8'de yeni bir anayasanm degil de I 876 Kamm-1 Esasisi'nin tekrar resmen uygulan-maya ba§ladigi dii§iiniiliirse, ikinci Me§rutiyet donemini bile Tanzimat c;:erc;:eve-sinden ay1rmak giic;:le§ir.
Tanzimat'm §iimulii, hukuki ve siyasi yapisi, bu konuda yapilrni§ ve yapila-cak olan c;:ah§rnalara havale edilerek, burada I 839-I 876 y11lan arasmdaki ilk ve esas donemde Tanzimat maarifi, hatta sadece ogretmen yeti§tirme meselesi ele almacakt1r. Ancak, bu konuya girmeden once, Tanzimat'tan onceki klasik donemde Osmanhlarda ogretmen ihtiyacmm nas1l kai'§Iiandigmdan k1saca soz etmek yerinde olacaktir.
Tanzimat Oncesi Donemde Ogretmen Meselesi
Giilhane Hatt-1 Humayunu'nun ilanmdan onceki donemde, gene! anlamda hemen yegane egitim-ogretim kurumu olan medreseler sadece hukuk adam1
1 Co§kun Dc;:ok, "1876 Tarihli Osmanh Anayasasmm 1878-1go8 Yzllan Arasmda Uygulamp Uygulanmadzgz Konusu", IX Tiirk Tarihi Kongresi {Ankara, 21-25 Eyliil 1981). Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara zg88, II, I I71-: I 73; Co§kun Dc;ok-Ahmet Mumcu, Tiirk Hukuk Tarilti, Ankara
ABDULKADiR bZCAN
(kad1) degil, muallim, yani o donemin deyi§iyle miiderris de yeti§tirirlerdi. Tek fonksiyonu hoca yeti§tirmek olmadigmdan medreselerde ogretmenlik meslegi i<;in gerekli pedagojik muhtevah derslerin okutulmas1 soz konusu degildi. Os-manh padi§ahlanndan sadece Fatih Sultan Mehmed'in, s1byan mekteplerinde muallimlik yapacak olanlar i.<;in Ayasofya ve Eyiip medreselerine, o zamanm ifa-desiyle "Adab-1 mubahese" ile "UsUI-i tedrls" gibi ozel bl:l.ZI dersler koydurdugu, mesleki formasyon kazand1ran bu dersleri gormeyenlerin ve daha alt smlflarda gerekli tatbikati (bir nevi staj) yapmayanlarm ogretmen olmalanm yasakladigi bilinmektedir. Tiirk hiikiimdarlan arasmda miistesna bir yeri olan bu padi§ahm aynca ogretmenlerin "nefs-i enfes sahibi ve nzay-I Hak talibi olup, etffili talime ikdam eylemek ve yardimcismm da muallim-i evvelin talim eyledigini etffile tek-rir ve iade, ve istiskal-i hizmet eylemeyiip bilmedikleri mevazii Iutf ve nfk ile iffi-de eylemelerini" istedigi goriilmektedir2• Sadece Turk degil diinya egitim tari-hinde ogretmenlik meslegi i<;in, devrine gore <;ok ileri bir seviyedeki bu uygula-ma uygula-malesef daha sonraki donemlerde devam etmemi§tir.
imparatorlugun her yerine dagilmi§ ilkogretim seviyesindeki s1byan · mektep-lerinin muallimliklerini, biraz egitim gormii§ ve genellikle civardaki cami, mes-cid imam ve miiezzinleri veya biraz ogrenim gormii§, okuma-yazma ogrenmi§ ve Kur'an-1 Kerim'i ezberleyerek haf1z olmu§ kadmlar yaparlard1. Medreselerin en a§agi derecesinden en yiiksegine kadar hemen biitiin hocalan ise hep med-reselerden yeti§irdi. Fakat, Tanzimat'tan once, XVIII. yiizyilda a<;Ilan ve askeri Islahata yonelik Deniz ve Kara Miihendishanelerinin hocalanm bu genelleme-nin di§mda tutmak gerekir. <;iinkii, gerek I. Mahmud zamanmda Uskiidar-'da niivesi at1lan, fakat kahCI olarak III. Selim devrinde a<;Ilan Miihendishane-i Ber-ri-i Humayun'da, gerekse III. Mustafa devrinde a<;Ilan Miihendishane-i Bahrl-i Humayun'da okutulan teknik ve fen derslerinin hoca ihtiyacm1 kar§Ilamak i<;in medrese di§mdan, hatta yabanc1 hocalardan yararlamlmi§ti. Aym §ekilde II. Mahmud'un saltanatl zamanmda Yeni<;eri Ocag1'mn kaldmlmasmdan sonra T1bbiye ve Harbiye mekteplerinin hoca ihtiyacmm giderilmesi i<;in de aym yol-lara ba§vuruldugu bilinmektedir.
Tanzimat'tan Sonra Ogretmen Yeti§tirme Meselesi
Osmanh Devleti'nde egitim konusu Fatih'ten sonra II. Mahmud zamamnda ele ahnmi§tlr denilebilir. Devlet dairelerine nitelikli memur yeti§tirmek amaCiyla a<;Ilan Mekteb-i Maarif-i Adliye 3 ve Uh1m-I Edebiye ilk a<;Ilan orta ogretim ku-rumlandir. Daha sonra Rii§diye umumi ad1 altmda devreye girip, istanbul'da ve ta§rada sayilan hizla artan bu okullar, ogretmen ihtiyacmi da beraberinde
z Muallim Cevdet, "Dariilmuallimin'in YetiPi§inci Sene-i Devriyesi Miinasebetiyle verilen Konferans", Tedrisal Mecmuasz (istanbul 1332), sene 5, nr. 6-32, s. 175-200.
3 Geni§ bilgi i<;in bk. ihsan Sungu, "Mekteb-i Maarif-i Adliye", Tarih Vesikalan, I/3, s.
212-OGRE1 getirmi§, fakat Tanzimat Fe1 anlamda maarif meselesine I sivil alanlarda mutlaka mod rii§diyelerin, medrese <;1k1§h du. <;iinkii medreselerin Isl; tirilebilecegine inamlm1yord medresenin niifuzu onemli ti kurularak biitiin rii§diye kurulan Meclis-i Maarif-i l\ di; boylece ilk, orta ve yiik rulmas1 yolunda ilk adimla ti'nin kurulmasJyla, maarif ulemasmm denetiminden or i§te bu §ekilde ilk ve ogretmen yeti§tirme meselt men yeti§tirmek amac1yl; (Dariilmuallimin) a<;Ilmi§tlr gosterilmemi§tir. Ogretmen ele ahnmami§ti. Bununla Maarif-i Umumiye Nezi Abdiilaziz zamanmda yeni rar ei atilmi§tir. r865'te h; a<;mak gayesiyle Cemiyet-i Sibyan mektepJerinin og1 ilkogretmen okulu (Dariilm
Fakat maarif meselel Maarif-i Umumiye Nizan daha sistemli hale sokulrr kar§Ilamak i<;in istanbul' d r 870 y1lmda Dariilmuallim
A§ag1da bu ogretmen olan yap1lanndan, ders p naklanndan ve nihayet N
hukuki statiilerinden bahsc
4 Bu mesele i<;in bk. Sad1 s. 441-462. Sultan Abdiilmecid 1845'te Meclis-i Vala-yt Ahkam (Nevzad Ayas, Tiirkiye Cumhuriye 5 Takvim-i Vekayi, 27 Re• rihft-i Ttfki/at ve icraalt, istanbul
N
1iiderris de yeti§tirirlerdi. Tek
·eselerde ogretmenlik meslegi nasi soz konusu degildi. Os-ned'in, stbyan mekteplerinde
medreselerine, o zamanm ifa-ozel bCI.Zl dersJer koydurdugu, •enlerin ve daha alt smlflarda retmen olmalanm yasakladtgt :na bir yeri olan bu padi§ahm Hak talibi olup, etffili talime :lin talim eyledigini etffile tek-leri mevazii lutf ve nfk ile iffi-ri.irk degil di.inya egitim tari-leri bir seviyedeki bu
uygula-i§tir.
seviyesindeki stbyan ·
mektep-~nellikle civardaki cami, mes-mii§, okuma-yazma ogrenmi§
nlar yaparlardt. Medreselerin biitiin hocalan ise hep med-rni. yi.izytlda ayt!an ve asker! nin hocalanm bu genelleme-lffiUd zamanmda Oskiidar'da ! aytlan Miihendishfme-i
Ber-~tlan Miihendishane-i Bahri-i oca ihtiyae1m kar§tlamak iyin arlamlmt§tl. Aym §ekilde II. t'nm kaldmlmasmdan sonra giderilmesi iyin de aym yo!
-!selesi
mra II. Mahmud zamanmda memur yeti§tirmek amactyla e ilk aytlan orta ogretim ku-la devreye girip, istanbul'da :n ihtiyacm1 da beraberinde
-i Devriyesi Miinasebetiyle verilen
75·200.
dliye", Tarih Vesikalarz, 1/3, s. 2 I
2-OGRETMEN YETi~TiRME. MESELESi 443
getirmi§, fakat Tanzimat Fermam'nda, degil ogretmen yeti§tirme meselesi, gene! anlamda maarif meselesine bile temas edilmemi§ti 4• Ancak, gerek asker! gerekse
sivil alanlarda mutlaka modemle§me li.izumunun anla§tldtgt bir donemde aytlan.
rii§diyelerin, medrese ytkt§h hocalarm elinden kurtanlmast da elzem gori.iliiyor-du. Qiinki.i medreselerin tslah edilerek <;agda§ hirer egitim kurumlan haline ge-tirilebilecegine inamlmtyordu.Zaten Y eniyeri Ocagt'nm kaldmlmasmdan sonra medresenin niifuzu onemli olyi.ide kmlmt§tl. 18gg'da Mekatib-i Rii§diye
Nezare-ti kurularak biitiin rii§diye mekteplerinin idaresi bir merkezde toplandt. 1845'te kurulan Meclis-i Maarif-i Muvakkat, ertesi ytl Meclis-i Maarif-i Daimi'ye <;evril-di; boylece ilk, orta ve yi.iksek olmak i.izere kademeli bir egitim sisteminin ku-rulmast yolunda ilk adtmlar attldt 5• 1846 ytlmda Mekatib-i Umumiye
Nezare-ti'nin kurulmastyla, maarif te§kilatt ilmiye stmfmm, bir ba§ka deyi§le medrese ulemasmm denetiminden onemli ol<;i.ide kurtanlml§ oldu.
i§te bu §ekilde ilk ve orta ogretim tedricen tslah edilirken, bu okullara ogretmen yeti§tirme meselesine de el attiffil§, once ri.i§diye mekteplerine ogret-men yeti§tirmek amactyla 1848 ythnda istanbul'da bir ogretmen okulu (Dari.ilmuallimin) aytlmi§tir. Fakat uzunca bir si.ire bu alanda bir ba§ka faaliyet gosterilmemi§tir. Ogretmen yeti§tirme meselesi 1856 Fermam'nda da dogrudan ele ahnmami§tl. Bununla birlikte Islahat Fermam'nm ili'mmdan bir ytl sonra Maarif-i Umumiye Nezareti'nin kurulmasmm ardmdan, ozellikle Sultan Abdiilaziz zamanmda yeni Avrupai okullar a<;thrken, ogretmen meselesiile tek-rar eJ atliffil§tlr. 1865'te haJka okuma-yazma ogretmek ve paraSIZ yatih okullar aymak gayesiyle Cemiyet-i Tedrisiyye-i islamiye kuruimu§, bir si.ire sonra da stbyan mekteplerinin ogretmen ihtiyacml kar§tlamak i<;in istanbul'da bir ilkogretmen okulu (Dari.ilmuallimin-i Stbyan) a<;tlmt§tlr (15 Kastm 1868).
Fakat maarif meseleleri, bu arada ogretmen yeti§tirme i§i 186g ytlmda Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin haztrlamp yi.iri.irliige girmesinden sonra daha sistemli hale sokulmu§, ilk, orta ve yiiksek okullann ogretmen ihtiyacml kaf§tlamak i<;in istanbul'da bir Biiyiik Dari.ilmuallimin aytlmaSI ongori.ili.irken, 1870 ythnda Dari.ilmuallimat adtyla bir de ktz ogretmen okulu a<;Iimt§ttr.
A§agtda bu ogretmen okullannm, genellikle I. Me§rutiyet'in ilanma kadar olan yapt!anndan, ders programlanndan, bu arada devrin oteki ogretmen kay-naklanndan ve nihayet Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'ne gore ogretmenlerin hukuki statiilerinden bahsedilecektir.
4 Bu mesele ic;in bk. Sadreddin Celal Antel, "Tanzimat Maarifi", Tanzimal I, istanbul I940, s. 44I·462. Sultan Abdiilmecid Tanzimat Fermanmda maarif i§lerinin bulunmayi§Im daha sonra
I845'te Meclis-i Vala-y1 Ahkam-1 Adliye'ye giderek okudugu Hatt-I humayunda esefle bahsetmi§tir
(Nevzad Ayas, Tiirkiye Cumhuriyeti Milli Egitimi. Kurulujlar ve TarihftUr, Ankara I948, s. 375·
5 Takvim-i Vekayi, 27 Receb I262, say1 303; Mahmud Cevad, Maarij-i Umumiye Ne:t:/ireti Ta-rihft·i Tqkiliit ve icraalz, istanbul I 338, s. 27, 30.
444 ABDULKADiR QZCAN
DARULMUALLiMtN
Osmanh Devleti'~in ilk miistakil ogretmen okulu olan Dariilmuallimln 6, ge .. en as1r Frans1z okullannm .taklit edilerek 7
, rii§diye mekteplerinin a ..
llmasm-dan sonra ihtiya .. duyulan ogretmenlerin yeti§mesi i .. in 10 Rebliilah1r 1264 (16 Mart 1848) tarihinde istanbul'da <;ar§amba semtinde tedrisata ba§laml§tlr.
A .. lh§ gerek .. esi olarak mealen ve ozetle §0yle denilmi§tir: "ilmin yaygmla§tl-nlmasl ve ozendirilmesi i .. in Meclis-i Maarif-i Umumiye'de gorii§iilmekte
olan-Mekatib Nizamnamesi yoluna girmi§ bulunmaktad1r. A .. 1lan mekteplerde .. ocuk-lara ogretilmesi liizumlu ilim ve fenlerin kolayca verilebilmesi i .. in hocaya
ihti-ya .. duyulmaktad1r. Bu ihtiyac1 kar§1lamak iizere padi§ahm (Sultan Abdiilmecid) emriyle Fatih semtinde bir Dariilmuallimin in§a edilmi§tir8• Binas1, hocalan ve
talebesi ile tedrlse haz1r bulunan bu mektep 10 Rebliilah1r 1264 (16 Mart 1848)
per§embe giinii biitiin Maarif-i Umumiye azasmm huzurunda Arap .. a hocas1 Yahya Efendi'nin verdigi dersle resmen a .. liml§tlr" 9• Bu zat bir miidiir tayinine
kadar Dariilmuallimin'in idaresiyle de me§gul olmu§tur 10 •
Dariilrnuallimin'in tlk Te§kilatl
Dariilmuallimln'in ilk miidiirii, ~eyhiilislam Arif Hikmet Bey'in tensibiyle 14 Agustos 1850 tarihinde tayin edilen Meclis-i Maarif-i Umumiye azasmdan Ahmed Cevdet Efendi (Pa§a)' dir 11• Dariilmuallimin'in ilk nizamnamesini de bu zat . .hazlrlaml§tlr. Nitekim Cevdet Pa§a bu hususta §Un'ian soylemektedir: " ..
alt-ffil§ alt1 §evvalinin be§inde uhde-i faklre Dariilmuallimin miidlrligi inzimam:iyle
Meclis-i maarif-i umumiyye azahgl tevclh buyurulmu§tUr ... <;are yok artlk · maa-'rif-i umumiyyede bezl-i makderet eylemek lazlm geldi. .. "
21 May1s 1852 tarihinde yiiriirliige giren Nizamname'de bendler halinde,
talebenin kemiyet ve keyfiyetleri; okula kabul §artlan; tahsil siiresi ve
okutula-cak dersler;talebe hakkmda icra olunacak muamele ile mezunlarm durumlan ele almmaktad1r. Ezciimle, Dariilmuallimln'e ilk etapta 20 ogrenci almacak ve
bunlarm hepsi muvazzaf olacak, yani devlet hesabma okuyacaktl. Giri§
imtihan-la olacak ve bu, Arap\a ibareden anlam \lkarma, fikirleri diizgiin ifade edebil-6 Rii~diyeler i~in iigretmen yeti~tirrnek gayesiyle a~llan bu okulun ad1 1868'de ·S1byan Dariilmuallimini'nin ac;Ilmasmdan sonra Dariilmuallimin-i Ri.i~di'ye c;evrilmi~ ve bu isim ertesi ·yii c;1kan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin yiiriirliige girrnesinden sonra resmile~mi~tir.
7 Re§at ~emseddin Sirer,
"100 Y1l Sonra Muallim Mekteplerinden Egitim Enstiti.ilerine
Ge-c;i~in Miicib Sebepleri", Bilgi, 1/10 (16 Mart 1948), s.I.
8 Dariilmuallimin ic;in Fatih semtinde yaptmlan bina ~eyhiilislam Mekkizade As1m
Efen-di'den kalan paralarla finanse edilmi~ti (A. Adnan Ad1var, "Bir Am Evvel Bugi.in Dariilmualli-min", Bilgi, XIlii, 1 Nisan 1948, s. 2-4).
9 Takvim-i Vekayi, (23 Rebiiilevvel 1264), sy. 372.
10 Bilgi, sy. 10 (16 Mart 1948), s. 1 vd.
11 Cevdet Pa~a, Tez(ikir, 40-Tetimme, n~r. Cavid Baysun, Ankara 1986, s. 38-41; Enver Ziya
Karal, Osmanlz Tarihi, Ankara 1976, VI, 175.
OCRE'
me (kompozisyon), Fars\a
asll ogrencilerinin di§mda ba§miilaz1m tercih edilecd oteki miilazlmlar i\in bir i Mezun olan ogretmen ada·
tayin edilecekler, bunun i\i
caktl. Dariilmuallimin'in t giinii mektebe devamla usuliinii, Fars\a'y1, gerekli
Jeri ogrenmi§ olacaklardl.
ba§aranlara diploma verile<
zunlardan baz1s1 muld (mt
cekti.
Nizamname'nin "Dari
mele" ba§hkh boliimiiniin rekli dersleri ii .. ylidan on kam da tammyor, bunun i Sl ongoriiliiyordu. Nitekin ilandan da anla§llmakta,
bagh oldugu goriilmekted yuksek puanla mezun ola
mln'i bitirenl~Jin istanbul bu gorevi kabul etmeyenl1
ha maarif hizmetinde istil
imtihanmda S-qltan Abdiil1 Lisan Problemi
Ogrencileri1;1in <;ogu 1
yabanc1 dil dersioden ka)
o devirde ge\erli ve bilim mln'in ilk nizamnamesini hinde Maarif-i Umumiye ve Ozetle §U tekliflerde buh
"Mektep ogrencilerin
tedir. Bunun i\in de uzu
12 Takvlm-i Vekayi, giisteril 13 Ba§bakanhk Osmanh I ler bulundugu halde ayn num sure gizli kalmasll);~ sebep oln Onemi ve Ahmet Cevdet Pa§a", 14 Nevzad Ayas, Tiirkiye vd.
~N
okulu olan Dariilmuallimln 6 , ?diye mekteplerinin a~Ilmasm ;i i~in ro Rebliilah1r 1264 (16
le tedrisata ba§lami§tir. denilmi§tir: "ilmin yaygmla§ti-rrumiye' de gorii§iilmekte olan-hr. A~1lan mekteplerde ~ocuk verilebilmesi i~in hocaya ihti-tadi§ahm (Sultan Abdiilmecid) ~dilmi§tir8• Binas1, hocalan ve ebliilahir 1264 (16 Mart 1848) 1m huzurunda Arap~a hocas1
'9• Bu zat bir miidiir tayinine jtur 10
•
Arif Hikmet Bey'in tensibiyle Maarif-i Umumiye azasmdan n'in ilk nizamnamesini de bu §Un'ian soylemektedir: " .. alt-lliim)n miidlrligi inzimamiyle nu§tur ... <;are yok artik maa-li ... "
am name' de bendJer haliRde, ian; tahsil siiresi ve okutula-~le ile mezunlann durumlan tapta 20 ogrenci ahnacak ve na okuyacakt1. Giri§
imtihan-fikirleri diizgiin ifade edebil-~ bu okulun ad1 1868'de ·S1byan di'ye t;evrilmi§ ve bu isim ertesi ·y1l n sonra resmile§mi§tir.
~plerinden Egitim Enstitiilerine Ge-:eyhiilislam Mekkizade As1m
Efen-~ir ASlr Evvel Bugiin
Dariilmualli-Ankara 1986, s. 38-41; Enver Ziiya
OCRETMEN YETi~TiRME MESELESi 445
me (kompozisyon), Fars~a ve Matematik'ten yapilacakti. Okulun 20 muvazzaf as!l ogrencilerinin di§mda kayd1 yap!lacak miilaz1m (medrese mezunu) lardan ba§miilazim tercih edilecek ve imtihans1z olarak almacakt1. Boyle biri yoksa, Oteki mulazimlar i~in bir imtihan a~IJacak, ba§arih olanlarm kayd1 yapilacaktl. Mezun olan ogretmen adaylan, nerede olursa olsun rii§diye mekteplerine hoca tayin edilecekler, bunun i~in daha kay1tlan yap1hrken kendilerinden senet alma-cakti. Dariilmuallimln'in tahsil siiresi ii<; y1l olacak, ogrenciler haftanm be§ giinii mektebe devamla miikellef olacak, boylece belirlenen siirede ifade usuliinii, Fars~a'y1, gerekli hesap, Geometri, Hey'et (Astronomi) ve cografi bilgi-leri ogrenmi§ olacaklardi. Belirlenen siireyi dolduranlardan bitirme imtihamm ba§aranlara diploma verilecek, ba§ansiz olanlarm okulla ili§kileri kesilecekti. Me-zunlardan bazisi muld (muallim yardimcisi) olarak Dariilmuallimln'de kalabile-cekti.
Nizamname'n.in "Dariilmuallimln'in talebesi hakkmda icra olunacak mua-mele" ba§hkh boliimunun i.i<;i.inci.i bendinden anla§Ildigma gore,ogrencilere, ge-rekli dersleri i.i~ y1ldan once tahsil ile, muayyen si.ireden evvel mezun olma im-kam da tammyor, bunun i~in de senede birka~ defa mezuniyet imtiham a~Ilma SI ongoriili.iyordu. Nitekim bu husus Takvim-i Vekayi'de yayimlanan bir resml ilandan da anla§Ilmakta, boylece mezuniyetin, ogrencilerin §ahsl kabiliyetlerine bagh oldugu goriilmektedir 12
• Ogretmen tayinlerinde derecelenme esas ahmyor, yiiksek puanla mezun olanlara tayinde oncelik hakk1 tammyordu. Dari.i.lmualli -min'i bitirenl~Ijn istanbul ve ta§J;'adaki rii§diyelere ogretmen tayin edilecekleri, bu gorevi kabul etmeyenlerin §ehqc!~tnamelerinin ellerinden almacag1 ve bir da-ha maarif hizQletinde istihdam edilm~yecekleri belirtiliyordu 13
• Yap1lan ilk giri§ imtihanmda S11Itan Abdiilmecid de ham bulunmu§tu 14
•
Lisan Problemi
Ogrencilerinin ~ogu medreseli olan bu ilk Dari.ilmuallimln'in as1l problemi
yabanCI dil der-sinden kaynaklanmaktayd1. Gi.ini.imi.izde ingilizce'ye. olan rag bet, o devirde ge~erli ve bilim dili olan Arap~a'ya yap1hyordu. Nitekim Dariilmualli-mln'in ilk nizamnamesini haz1rlayan Ahmed Cevdet Efendi, 20 Nisan 1852 tari-hinde Maarif-i Umumiye Meclisi'ne sundugu takrirde bu hususa temas etmekte ve ozetJe §U tekJiflerde buJunmaktad1r:
"Mektep ogrencilerinin iyi Arapc;a, Farsc;a ve Riyaziyat bilmeleri gerekmek -tedir. Bunun ic;in de uzun si.ire c;ah§malan icab etmektedir. Halbuki bunlar
se-12 Takvim-i Vekayi, gi:isterilen yer.
13 Ba§bakanh~ Osmanh Ar§ivi (BOA), irade-Meclis-i Vala, nr. 6894 (Burada birt;ok ek belge-ler bulundugu halde ayn numaralanmann§ olmas1 Dariilmuallimin'in bu ilk nizamnamesinin uzun siire gizli kalmastoa sebep olmu§tur); Yahya Akyiiz, "Dariilmuallimin'in ilk Nizamnamesi (1851), Onemi ve Ahmet Cevdet Pa§a", Milli Egitim (Mart Iggo), sy. 95, s. 3-20.
14 Nevzad Ayas, Tiirkiye Cumhuriyeli Mill! Egilimi. Kurulu#ar ve Tarihreler, Ankara 1948, s. 3'74
ABDULKADiR OZCAN
nenin yansmi nzik temini i'<in di§anda ge'<irmekte ve oncedei1 ogrendiklerini de unutmaktad1rlar. Aynca boyle adeta dilencilik yaparak (burada medrese ogren-cilerinin D'< aylar'da cerre '<lkmalan kastedilmektedir) hocahk mesleginde bu-lunmasi gereken vakardan da mahrum olmaktad1rlar. Bu bak1mdan, Dariilmu-allimin ogrencilerini boyle bir vaziyetten kurtarmak lazimd1r. Bunun i'<in de sa-yilan azaltilarak, verilen burslar arttmlmah (30 kuru§tan 45 kuru§a yukseltilme-li), boylece ilim ogrenmeye daha '<ok zaman ay1rmalan saglanmahd1r. Fakat bu-nunla birlikte ayda 45 kuru§a '<lkanlan burs bile onlan D'< aylar'da (recep, §a-ban ve ramazan aylan) di§anya gitmekten ahkoyamayacagmdan, maa§lanna bi-raz daha zam yapilmah, boylece ogrencilerin ders s:ah§maktan ba§ka yapacak i§-leri kalmamahd1r. Gerekli bilgileri ald1ktan sonra rii§diye muallimligine tayin edilmeye hak kazanan ogretmen adaylanmn, tayinlerine kadar burslan kesilme-meli, hatta buna biraz zam yapilarak oteki mekteplerde istihdamlan yoluna gi-dilmeli, boylece az masrafla bunlann '<ok i§ gormeleri saglanmahd1r. Gene! so-nus:ta da, hocahk mesleginde yeti§en bu adaylarm, istenen terbiye-i umumiyeyi vermeleri is:in gereken yapilmi§ olmahd1r" 15•
Cevdet Pa§a'nm bu takririne ragmen mesele tamamen halledilmemi§ olmah ki, bir sure sonra aym husus Maarif Nezareti tezkiresinde §Oyle dile getirilmekte ve s:ozumlenmeye s:ah§IlmaktadJr:
"Dariilmuallimin talebesi cami-i §erif mekteplerinde oldugu gibi, Arap Di-li'nin gramerini (sarf-nahiv) tahsil etmi§, mantik, maani ve oteki bazi dersleri gormli§ iseler de, Araps:a'y1 lay1kiyla ogrenemedikleri gibi, ogrenip konu§maya da heves etmediklerinden, Suriye ve Trablusgarp gibi Araps:a konu§ulan vilayet-lerdeki rii§diye mekteplerine Dariilmuallimin'den ogretmen gonderilmesinde zahmet '<ekilmi§tir. Bu bak1mdan tecrii.be kabilinden olarak 10 ogretmen adayi-nm se'<ilerek Halep veya ~am taraflarma gonderilmesi ve oralarda Araps:a'ya ah§tinlmalan kararla§tmlmi§Sa da, Mekteb-i Mlilkiye talebesinden eski Bagdad Muftusu Alusizade Hamid Efendi, zaten sarf ve nahvi bilen Dariilmuallimin ta-lebesini Araps:a konu§maya ah§tirmayi, yani pratik yaptirmay1 ustlenmekle ken-disine 500 kuru§ ayhk maa§ baglanmi§tlr. Aynca Suriye halkmdan Turks:e bilen ve Arap'<a grameri tahsil etmi§ 10 ki§inin istanbul'a getirtilerek Dariilmualli-min'de okutulmalan kararla§tmlmi§tir". Boylece gunumuz yabanc1 dil problemi daha o zamanlarda ba§lami§tir. Zamanm maarif nazm Kemal Efendi, Arap'<a ve Farss:a'dan s:ok Turk'<e'ye ve daha luzumlu olan oteki ilimlere ragbet ettir-mek i'<in epeyce ugra§mi§tir 16
•
Pedagojik Formasyon Meselesi
Darlilmuallimin'in bir ba§ka problemi de ogretmen adaylanmn pedagojik balomdan yeti§tirilip yeti§tirilmeme meselesiydi. Mektebin ilk nizamnamesini
15 BOA, irade-Meclis-i Vala, nr. 6894 ve melfullan. 16 Osman Nuri, Tiirkiye Maarif Tarihi, istanbul 1977, II, 573·
OGRI
haz1rlayan Ahmed Cevdet Ia bir ders koymu§tu. Ogx elzem olan bu meslek der larda bu derse rastlanmar: Munif Efendi (Pa§a) taraf1
maya ba§lanan Mecmua-i
ba§hkh yazlSlnda Munif E selesini dile getirmi§tir 17
• ' rii§diye mekteplerine ogrel
allimin'e ancak 1878'de k azasmdan ve Mekteb-i M gorevlendirilmi§tir 18
•
ilk mezunlanm 1854-lanndan Selim Sabit Efen' tur19•
"Dariilmuallimin tale! iffide ve istiffide-yi tahsil \ mil etmi§ oldugunu mus olundu.
Muallim-i Farisi Tevfik Dariilmuallimin talet dan temhir olunmu§ olar ma'lumat-J muktesebesi ( sabit olarak, emsali beyn lis-i Maarif-i Umumiye'de
1859 y1lmda Darulm ki, Dariilflinun ogrencile Dariilmuallimin ogrencile
17 Yahya Akyi.iz, Tiirkiye
1978, s.25 vd.
18 O.Nuri, aym eser, II, ~
Baklf, Ankara 1964, s. 13!.
19 M. Cevad, aym eser, s.6 20 BOA, irade-Meclis-i V~
N
: ve oncederl. ogrendiklerini de
larak (burada medrese
ogren-tedir) hocahk mesleginde
bu-rlar. Bu bak1mdan,
Dariilmu-k lazimd1r. Bunun ic;in de sa-ru~tan 45 kuru~a yiikseltilme-talan saglanmahd1r. Fakat bu-onlan Oc; aylar'da (recep, ~a mayacagmdan, maa~lanna bi-c;ah~maktan ba~ka yapacak i~-1 rii~diye muallimligine tayin tlerine kadar burslan kesilme-plerde istihdamlan yoluna gi-teleri saglanmahd1r. Genel so-l, istenen terbiye-i umumiyeyi
:1mamen halledilmemi~ olmah .resinde §Oyle dile getirilmekte erinde oldugu gibi, Arap
Di-maani ve oteki bazl dersleri
Jeri gibi, ogrenip konu~maya
~ibi Arapc;a konu~ulan
vilayet-1 ogretmen gonderilmesinde
en olarak I 0 ogretmen
adayi-ilmesi ve oralarda Arapc;a'ya
:iye talebesinden eski Bagdad
:thvi bilen Dariilmuallimin
ta-: yaptirmaY' iistlenmekle
ken-luriye halkmdan Tiirkc;e bilen ml'a getirtilerek
Dariilmualli-}ni.imi.iz yabanCI dil problemi
nazm Kemal Efendi, Arapc;a
an oteki ilimlere ragbet
ettir-retmen adaylannm pedagojik
Mektebin ilk nizamnamesini
3·
OCRETMEN YETi~TiRME MESELESi 447
haz1rlayan Ahmed Cevdet Pa~a, ders programmda "UsUI-i iffide ve Talim"
adiy-la bir ders koymu§tU. Ogretmen yeti§tiren bir kurumda ogretmen adaylan ic;in
elzem olan bu meslek dersinin onemi tarti~Ilmaz. Fakat daha sonraki program-larda bu derse rastlanmamas1 ciddi bir eksikliktir. Bu mesele belki de ilk defa Mi.inif Efendi (Pa~a) tarafmdan ciddl olarak ele almmi§tir. 1862 y1lmda <;Ikanl-maya ba~lanan Mecmua-i Fiinun adh dergide "Ehemrniyet-i Terbiye-i S1byan"
ba~hkl1 yazlSlnda Miinif Efendi, ogretrnen olacaklarda pedagojik formasyon rne-selesini dile getirrni§tir 17
• 0 zamanm tabiriyle "UsUI-i tedris" denilen pedagoji,
ri.i~diye mekteplerine ogretmen yeti~tirmek amaciyla a<;Ilmi§ bulunan Dariilmu-allimin'e ancak 1878'de konulabilmi~tir. Bu dersi vermekle de Meclis-i Maarif azasmdan ve Mekteb-i Mi.ilkiye'de Etnografya dersi muallimi Aristokli Efendi gorevlendirilrni§tir 18
•
ilk mezunlanm I854-1855 ders y1lmda veren Dariilmuallimin'in ilk
mezun-larmdan Selim Sabit Efendi'nin §ehadetname sureti aynen a§ag1ya dercolunmw~
tur 19 •
"Dariilmuallimin talebesinden Vizeli Selim Efendi Arabi ve Farisi'de UsUI-i ilade ve istiffide-yi tahsil ve Riyaziyat'tan dahi tahsis olunmu§ olan mikdan tek-mil etmi§ oldugunu musaddlk efendi-i mumaileyhin yedine §ehadetname i'ta olundu.
Mu:=tllim-i Farisi Tevfik
Muallim-i.Riyazi es-Seyyid Osman Saib
21 ~evval 1271 Muallim-i Arabi
Yahya Tevfik
Dariilmuallimin talebesinin tahsiline memur olan hoca efendilerin tarafm-dan ternhJ:r olunmu§ olan i§bU §ehadetname mucebince, efendi-i muma-ileyhin ma'lumat-I mi.iktesebesi derece-i matlubeye reside olrnu§ oldugu lede'l-imtihan sabit olarak, emsali beyninde intihab olundugunu mi.i§'ir. §ehadetnamesi Mec-lis-i Maarif-i Urnumiye'de dahi tasdik olunmu§dur.
27 ~evval sene I 27 I
mi.ihiir Meclis-i Maarif-i
Umumiye"
I859 yilmda Dari.ilmuallimin'de deneye dayah dersler de okutuluyor olmah
ki, Dariilfi.inun ogrencilerinin Fizik dersi ic;in Avrupa'dan getirtilmi§ aletlerden Dariilmuallimin ogrencilerinin de yararlanmalan saglanmi§tir20•
17 Yahya Akyuz, Tu'rkiye'de Ogretmenlerin Toplumsal Degijmedeki Etkileri (1848-1940), Ankara 1978, s.25 vd.
18 O.Nuri, aym eser, II, 574; Faik Re§it Unat, Tiirkiye Egitim Sisteminin Geli[mesine Tarihi Bir Bakz[, Ankara I 964, s. I 3 1.
19 M. Cevad, aym eser, s.62.
-ABDULKADiR 0ZCAN
Cevdet Pa§a'nm halefi Ahmed Hilmi Efendi'nin 30 yilhk miidiirliigii zama-nmda Dariilmuallimin'de onemli bir faaliyet ?lmami§tir21. r868'de Dariilmualli
-min-i S1byan'm ac:;:Ildigi y1llarda Dariilmualli-min-i rii§d1 bugiinkii Vefa Lisesi'nin bulundugu yerdeydi ve rso kadar talebesi vardi22.
r87o yilmdan itibaren Biiyiik Dariilmuallimin'in bir §Ubesi olarak varhgm1
siirdiiren Dariilmuallimin-i rii§di'nin benzerleri II. Abdiilhamid doneminde An
-kara, Konya, Diyarbak1r, Oskiip ve Bagdad gibi merkeze uzak yerlerde de
ac:;:Il-mi§tlr. istanbul'daki Dariilmuallimin-i rii§di de r872 y1lmda Dariilfiinun binasi-na ta§mmi§tir23•
DARULMUALLiMlN-i SIBY AN
Tanzimat Fermam'ru~ ilanmdan once imparatorlugun her yerine dagilmi§ pek c:;:ok s1byan mektebi olmak!a birlikte, ilkogretim mecburiyeti yoktu. islam!
bir devlet olan Osmanh imparatorlugu'nda, bu dinin okumay1 ve ilim ogrenme-yi te§vik edici ve farz kihei emirleriyle iktifa edilmi§ti.Bu emre uyularak k1z
er-kek biitiin c:;:ocuklar belli bir ya§a gelince (genellikle dort ya§I civan) dini, edebi
bilgilerle techiz edilmeye, okuma ve yazma ogrenmeye ba§latihrlard1. Talim ve
terbiye sadece resmi ellerde degildi. V arhkh devlet adamlan ve oteki zenginler
imparatorlugun her yerinde mektep ve medreseler ac:;:mi§lar ve bedava olarak
buralarda c:;:ocuklarm okumalanm temin etmi§lerdir. Bu donemin en biiyiik ek -sikligi, resmi devlet dili olmasma ragmen Tiirkc:;:e'nin hie:; ders olarak okutulma-masiydi. Biilug c:;:agma kadar kiz ve erkek c:;:ocuklar birlikte ders goriirlerdi.
Fa-kat k1zlar ic:;:in s1byan mekteplerinin i.istiinde egitim kurumu yoktu. Klz c:;:ocukla-n gec:;:ocukla-nellikle evlerde ve koc:;:ocukla-naklarda mutfak, ev idaresi, c:;:ocuk bakimi, diki§, naki§
dokuma, konserve yapma vs. gibi ken~ileriyle ilgili mesleklerde yeti§tirilirlerdi. Fakat onlann da bir terbiyeci ve ogretmen olabilecekleri dii§iiniilmemi§ti. Son
donem Osmanh konaklarmda genellikle garph miirebbiyelere rastlanmasmm
bundan kaynaklanml§ oldugu soylenebilir.
ilk defa II. Mahmud zamanmda ilkogretimin zorunlu olmas1 hususunda bir ferman <;Ikmi§24, fakat uygulama c:;:ok sonra olmu§tur25• Yukanda denildigi gibi, srbyan mektebi muallimliklerini bir~ medrese tahsili gormii§ mahalle im a-m! ve miiezzinleri ile hafiz-I Kur'an olmu§ ve baz1 standart kitaplan okumu§ kadmlar deruhde ederlerdi.
Rii§diyeler ic:;:in bir ogretmen okulu ac:;:Ildigi halde, aradan 20 yil gec:;:mesine ragmen s1byan mektepleri ic:;:in heniiz bir ilkogretmen okuiu yoktu. r857 y1lmda
s. 57·
21 Hasan Ali Ko<;er, Tiirkiye'de Modern Egilimin Dogufu ve Gelifimi (1773-1923), istanbul 1970,
22 Muallim Cevdet, aym konferans, Tedrisal Mecmuasz, gost. yer; Ko<;er, aym eser, s. 114. 23 Muallim Cevdet, aym konferans, s. 187; Unat, aynt eser, s. 32.
24 Ahmed Cevdet, T'i.tfl-i Cevdel, istanbul 1309, XII, 238-240; Mahmud Cevad, Maarif-i
Umumiye Tefkiliitz ... , s. 39 vd.
25 Mahmud Cevad, aym eser, s. 95-g6.
OGRE Maarif Nezareti'nin kuru! "uslll-i cedide" iizere ac:;:Ihf
!arm da ogretmen ihtiyaciJ yan ad1 altmda istanbul'<
Halbuki, Cevdet Pa§a'nm teplerden ba§lanmasi gere bagh olmas1 bunu gecikti1
mal Efendi mecburen bin
mi§tir. Kemfll Efendi'nin,
nna dayanamayarak Avru:
na bagh olarak bir ilkogr tir26•
Devrin maarif nazm E
kirede mealen §i:iyle demek
"Gerek istanbul'da g( sadece Elifba, Kur'an-1 K
cak, okulu bitirdiklerinde,
bilememektedirler. Bunda
minden Dort i§lem (Tali1
verilmesi uygun olacakt1r. zifeleri hakkmda baz1 yon rm, bu dersleri verecek bi
ne hoca ihtiyac1 kendini l manlanm s1byan mektepl
ac:;:Ilan Dariilmuallimin gil tebi ac:;:Ilmasi pek miinas:
amac1 ic:;:in mealen: "Yeni
g1da dokecek kadar yaz1 ic:;:in gerekli matematik bilg
Saffet Pa§a, bu mektc
nlarak kullamlabilecegini
Dariilmuallimini ogrencil1
olacagm1 ifade etmi§tir. Ogretmen ihtiyac1 ic:;:i
nacak ogretmenlerden 2o'
26 Cevdet Pa~a, Teziikir, gii
27 Takvim-i Vekayi, 4 ~a ban
28 Ahmed Liitfi, Tiirih, n~
him Pa§a'mn (0.1725) hamam1
olmu§tur. iikogretmen okulu ·ol
Ur. Son bina giiniimiizde istan
nin 30 yilhk miidiirliigii zama-ami§tir21. 1868'de Dariilmualli -rii§dl bugiinkii Vefa Lisesi'nin n'in bir §Ubesi olarak varhgm1
. Abdiilhamid doneminde An
-merkeze uzak yerlerde de ac;:
Il-372 yilmda Dariilfiinun binas
1-atorlugun her yerine dagilmi§ tim mecburiyeti yoktu. islam! nin okumayi ve ilim ogrenme-li§ti.Bu emre uyularak k1z er-Ie dort ya§I civan) dini, edebi meye ba§latihrlardi. Talim ve :t adamlan ve oteki zenginler ~r ac;:mi§lar ve bedava olarak r. Bu donemin en biiyiik ek -lin hie;: ders olarak okutulm
a-r birlikte ders goriirlerdi. Fa-t kurumu yoktu. Kiz c;:ocukla-:si, c;:ocuk bakimi, diki§, naki§ li mesleklerde yeti§tirilirlerdi.
~cekleri dii§iini.ilmemi§ti. Son
n i.irebbiyelere rastlanmasmm
1 zorunlu olmas1 hususunda
mu§tur25. Yukanda denildigi
tahsili gormii§ mahalle
ima-ZI standart kitaplan okumu§
Ide, aradan 20 y1l gec;:mesine ~n okulu yoktu. r857 yilmda
Geli[imi (7773-7923), istanbul 1970,
·er; Ko~er, aym eser, s. 114. 32.
30-240; Mahmud Cevad, Maarij-i
OGRETMEN YETi~TiRME MESELESi 449
Maarif Nezareti'nin kurulmasmdan ve I862'den sonra s1byan mekteplerinin
"uslil-i cedide" i.izere ac;:1hp Maarif Nezareti'ne baglanmasmdan sonra, bu okul-larm da ogretmen ihtiyacmi kar§Ilamak ic;:iri . I 868 yilmda Dariilmuallimin-i S!b-yan ad1 altmda istanbul'da bir ilkogretmen okulu ac;:Ilmasi kararla§tmlmi§tir. Halbuki, Cevdet Pa§a'nm da belirttigi gibi, maarif 1slahatma once ibtidai mek-teplerden ba§lanmas1 gerekirdi. Fakat s1byan mekteplerinin Evkaf Nezareti'ne bagh olmas1 bunu geciktiren ba§hca etkendir. Mekatib-i U mumiye Nazm Ke-mal Efendi mecburen binanm orta katmdari, yani rU§diyelerden ISlahata ba§la-ffil§tlr. Kemal Efendi'nin, yardlmCISI Vehbi Molla'mn muhalefet edici
entrikala-rma dayanamayarak Avrupa'ya gitmesi i.izerine de ilkogretimdeki 1slahat ve bu-na bagh olarak bir ilkogrctim okulunun ac;:Ilmasi uzun siire gerc;:ekle§ememi§-tir26.
Devrin maarif nazm Saffet Pa§a 29 Haziran I 868 yilmda kaleme aldigi
tez-kirede mealen §Oy!e demektedir:
"Gerek istanbul'da gerek ta§rada bulunan s1byan mekteplerindeki c;:ocuklar sadece Elifba, Kur'an-1 Kerim, Tecvid ve ilmihal dersleri okumaktadirlar.
An-cak, okulu bitirdiklerinde,harekesiz yaziyi bile sokemedikleri gibi, rakamlan da
bilememektedirler. Bundan boyle Kur;an-1 Kerim talimiyle birlikte, Hesap
it-minden Dort i§lem (Talim-i erbaa), Ahlak ve Cografya'ya Giri§ derslerinin de verilmesi uygun olacakt1r. Aynca, s1byan mektepierinin Islah ve hocalarmm va-zifeleri hakkmda baz1 yonetmelikler hazirlanmasi gerekmektedir. Mevcut ' hocala-nn, bu dersleri verecek bilgiye sahip olinadiklan goriilmekle, s1byan mektepleri
-ne hoca ihtiyac1 kendini hissettirmi§tir. Halbuki c;:ocuklar, rii§diyelerden c;:ok, za-manlanm s1byan mekteplerinde gec;:irmektedirler. Bu bak1mdan, rii§diyeler ic;:in ac;:Ilan Dariilmuallimin gibi, s1byan mektepleri ic;:in de bir s1byan muallim mek-tebi ac;:Ilmasi pek mi.inasip olacakt!r". Takvim-i Vek~yi'de de bu okulun ac;:III§
amac1 ic;:in mealen: "Yeni uslll iizere talim olunarak, c;:ocuklarm meramlanm ka-gida dokecek kadar yaz1 ve imla; defter tutabilecek kadar hesap ile, bir sanat ic;:in gerekli matematik bilgileri ogrenmesi" ifadeleri bulunmaktadir" 27.
Saffet Pa§a, bu mektep ic;:in eski ve metruk Matbaa-i Amire'nin 28 biraz ona-nlarak kullamlabilecegini, Dariilmuallimin talebesinde oldugu · gibi S1byan
Dariilmuallimini ogrencilerine de ayda 3o'ar kuru§ burs verilmesinin miinasip olacagm1 ifade etmi§tir.
Ogretmen ihtiyaCI ic;:in verilen resrrii ilanda, S1byan Dariilmuallimini'ne
ah-nacak ogretmenlerden 20'sinin gec;:ici olarak vilayet merkezlerine toplanacak ka-26 Cevdet Pa~a, Te;:iikir, giist. yer.
27 Takvim-i Vekayi, 4 ~aban 1285, nr. 1025; Osman Nuri, aym eser, II, 578-579.
28 Ahmed Li.itfi, Tiirih, n~r. Mi.inir Aktepe, Ankara 1989, XII, 23. Burada once Kaptan Ibra-him Pa~a'nm (ii. I 725) hamamr vardt. Sonra Matbaa-i Arnire ve ardmdan Ibrahim Pa~a Ri.i§diyesi olmu§tur. Iikogretmen okulu olarak kullamlan bina yrkr!arak bugiinki.i Medresetii'l-kuzat yaprlmr~
ur. Son bina gi.ini.imi.izde istanbul Universitesi Kiiti.iphanesi'nin bir biili.imi.i olarak
ABDULKADiR OZCAN
za ogretmenlerine klsa surede tedrls usuliinu ogretmeleri istenmekte; hatta go rev yapacaklan yere gore ayda 1 ooo kuru§a kadar maa§ verilmesiyle bu i§ ozendirilmeye c;:ah§llmakta, bu dersi verebileceklerin Maarif Nezareti'ne muraca-at etmeleri istenmektedir29•
IS Kas1m 1868 tarihinde ac;:llan Dariilmuallimln-i S1byan'm mudi.irlugi.ine Harbiye ve T1bbiye'de tahsil gormu§, Avrupa'ya gitmi§ ve yJllard1r maarif hiz-metlerinde bulunmu§ Mehmed Cevdet Bey tayin edilmi§tir. Ad1 gec;:en binada tedrisata ba§layan bu ilkogretmen okuluna birinci sene 20 ogrenci almmi§, bun-lara ayda 3o'ar kuru§ burs verilmi§tir30• As1l onemlisi, bu iki y1lhk okulda ogre -tim metoduna (Usul-i tedrls) yer verilmi§ olmasidir. Fakat bir sure faaliyet gosteren bu ilkogretim okulu, birkac;: y1l sonra baz1 muhaliflerin menfi propa-gandasi ve ogrenci bulamamasJ yiizunden kapatilmi§tir31
• Mehmed Cevdet Bey'in adeta kendini savunan arlzasma gore, bu zat elinden geldigince egitim meselelerini diizene koymaga c;:ah§IDI§, Cemiyet-i Tedrlsiye-i islamiye'nin, Darii§§afaka'nm, Takvimhane'nin ve nihayet Dariilmuallimln-i S1byan'm ac;:Ilma-sma on-ayak olmu§tu.Bazi garazkar kimselerin talebeyi tahrik ve igfal ederek mektebin ilgasma sebep olmalan Turk maarifi ic;:in bir talihsizliktir. Halbuki bu ilkogretmen okulunda uc;: ay egitim goren bir ogrencinin, Dariilmuallimln·i ru§diye'de uc;: yil okuyan ogrenci ayannda, hatta daha iyi oldugu imtihanla tes· pit edilmi§ ve mezunlarmdan bazllan ru§diye mekteplerine muallim tayin olun· ffiU§tU32
•
Turk maarifinde onemli yeri olan Mehmed Cevdet Efendi'nin sadarete yaz· d1g1 arzuhal uzerine bu okul, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin ne§rinden sonra Dariilmuallimln-i s1byan ad1yla tekrar ac;:Ilmi§ ve mudurliigune yine bu zat getirilmi§tir (1872). Fakat maa§I 855 kuru§a indirilen Cevdet Efendi gorevin· den istifa etmi§se de daha sonra bunun 2000 kuru§a yukseltilmesi uzerine 19 Receb I28g/22 Kas1m 1872 tarihinde gorevine iade edilmi§tir33• Bu ylllarda Dariilmaullimln-i S1byan'da 135 kadar ogrenci vard1.
Ac;:Ih§ gerekc;:esi ve almacak ogrenciler ic;:in verilen ilanda, s1byan mektepleri· ne yeni usule gore ders verebilecek hocalar yeti§tirilmesinin hedeflendigi belirtil· mi§; Sultan Abdulaziz'in fermaniyle Suleymaniye semtinde bir S1byan Dariilmuallimlni binas1 tesis edilmi§; buraya devam etmek uzere ilk yazllan 50 talebeye mektepte bulunacaklan tahsil suresi boyunca ayda 30'ar kuru§ burs
ve-rilecegi tekrar edilmi§;giri§ imtihamnm sarf, nahiv, mantik, Farsc;:a, Hesap (dort i§leme kadar)'tan olacag1 a<;Iklanffil§tir34• 1874 y1h ba§larmda, daha once atan·
29 Mahmud Cevad, aym eser, s. 99-100.
30 Mahmud Cevad, gost. yer; Osman Nuri, aym eser, s. 579· 31 BOA, irade-i Dahiliye, nr. 45710; Ko~er, aym eser, s. 79·
32 Aym beige ve melfufu; M. Cevad, aym eser, s. 126-127.
33 BOA, irade-Dahiliye, nr. 43710 ve melfufu.
34 Aym belgenin bir ba~ka melfufu.
OGRETJ
ffil§ s1byan mektebi muallim Nuruosmaniye Camii civannc mi§, hocahgma da 400 kuru Malatyah Osman Efendi tayi lerine ise ayda wo'er kuru§ le§tirmek ic;:in aynca ta§raya menler ic;:in Selim Sabit Efer bul I 290) admda bir risale di'nin, Elifba'y1 okutmak ic;:ir s1" denilmi§tir.
Sultan Abdulaziz'in son bu ilkogretmen okullannm : Dariilmuallimln-i s1byan ad1 uzun siirmemi§tir38• Sultan
Dariilmuallimln-i Aliye idar
Bey'in miidiirliigu zamanmc rilmeye c;:ah§Ilmi§tlr 39•
MAARiF
-i
UMUMiY:EI 867 y1lmda Fransa hii temas edilirken, bu arada t
yordu 40
• i§te Sultan Abdula: kisi olmu§tur.
Maarifte 1slahat yapm< butiin egitim kurumlarmm c;ah§Ild1 42
• Hazrrlanan Maa: maarifinden adapte edilmi§l ti.iziige bagland1. Nizamnarr lenme yoktu. Qok yaygm , memuru yeti§tirmek amac1y nazlrhgma bagh bu okullar Yani geleneksel egitimin ed me yolunda olmas1 amac;:lar
35 BOA, irade-Dahiliye, nr.
4
36 M. Cevad, aym eser, s. 99-1
37 M. Cevad, aym eser, s. 116
38 Muallim Cevdet, Konferan 19
A ym konferans, s. 198-199.
4
°
Karal, aym eser, VII, 200. " Diislur, tertib-i sani, II, 184
'2 Karal, aym eser, s. 202. '3 Nevzad Ayas, aym eser, s. :
AN
ogretmeleri istenmekte; hatta kadar maa~ verilmesiyle bu i~ rin Maarif Nezareti'ne miiraca-imln-i S1byan'm miidiirliigiine
gitmi~ ve yillardir maarif
hiz-tl edilmi~tir. Ad1 ger;en binada
i sene 20 ogrenci almmi~, bun-mlisi, bu iki yilhk okulda ogre-asJdir. Fakat bir sure faaliyet )azJ muhaliflerin menfi propa-)atiliDI§tlr31. Mehmed Cevdet I zat eJinden geldigince egitim ret-i Tedrlsiye-i islamiye'nin, ilmuallimln-i S1byan'm at;Ilma-talebeyi tahrik ve igfal ederek n bir talihsizliktir. Halbuki bu ogrencinin, Dariilmuallimln-i daha iyi oldugu imtihanla tes-kteplerine muallim tayin
olun-~evdet Efendi'nin sadarete
yaz-e Nizamnamyaz-esi'nin ne~rinden
m1~ ve miidiirliigiine yine bu tdirilen Cevdet Efendi gorevin-lru§a yiikseltilmesi iizerine 19 iade edilmi§tir 33. Bu yillarda
l.
ilen ilanda, s1byan mektepleri-;lmesinin hedellendigi belirtil-miye semtinde bir S1byan m etmek iizere ilk yazilan 50 nca ayda 30'ar kuru§ burs ve-' mant1k, Farsr;a, Hesap (dort
I ba§Jarmda, daha once
atan-9·
OCRETMEN YETi~TiRME MESELESi 45I
mi§ s1byan mektebi muallimlerine pedagojik formasyon dersleri vermek iizere Nuruosmaniye Camii civanndaki karglr mektep Niimune Mektebi haline getiril-mi§, hocahgma da 400 kuru~ maa~la, daha once Dariilmuallimln talebesi olan Malatyah Osman Efendi tayin edilmi§tir. Mektebe devam eden s1byan muallim-lerine ise ayda 10o'er kuru~ ayhk burs baglanmi~t1r35. Yeni tedris usuliinii
yer-le§tirmek ir;in aynca ta§raya gezici muallimler gonderilmi§ 36; bu arada ogret-menler ir;in Selim Sabit Efendi tarafmdan Rehniima-yz Muallimzn-i Szbyan (istan-bul 1290) admda bir risale haz1rlamp dagitilmi§tir 37. Mehmed Cevdet Efen-di'nin, Elifba'y1 okutmak ir;in buldugu usule daha sonra "Cevdet Efendi Elifba-st" denilmi§tir.
Sultan Abdiilaziz'in son zamanlarmda Bosna, Girit ve Konya'da da ar;lian bu ilkogretmen okullarmm sayisi II. Abdiilhamid doneminde h1zla r;ogalmi§tlr. Dariilmuallimln-i s1byan ad1 1882'de bir ara Dariilameliyat'a r;evrilmi§se de bu uzun siirmemi§tir 38. Sultan Re§ad doneminde rii§diye ve sultaniye §Ubeleri gibi Dariilmuallimln-i Aliye idaresine sokulan bu ilkogretmen okulu, ozellikle Sat!. Bey'in miidiirliigii zamanmda ta~radaki dengi mekteplerle birlikte modernle§ti-rilmeye t;ah§llmi§tlr 39.
MAARiF-i UMUMiYE NizAMNAMESi
1867 y1lmda Fransa hiikiimetinin verdigi notada, baz1 egitim mese}elerine temas edilirken, bu arada bir ogretmen Simfmm yeti§tirilmesine de i~aret edili-yordu 40• i~te Sultan Abdiilaziz devri egitim reformlannda bu notanm onemli
et-kisi olmu§tur.
Maarifte Islahat yapmak ir;in once bir nizamname 41 hazirlanarak (1869) biitiin egitim kurumlannm sistemli bir §ekilde aym r;at1 altmda toplanmasma
~ah§Ild142.
Haz1rlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi biiyiik olr;iide Fransa maarifinden adapte edilmi§ti 43. Boylece, yap1lacak Islah r;ah~malan. ilk defa bir tiiziige bagland1. Nizamnamenin ne§rinden once okullarda herhangi bir derece-lenme yoktu. Qok yaygm olan Sibyan mektepleri !Slab edi\meden, acil devJet memuru yeti~tirmek amac1yla rii~diyeler at;Ilmi~tl. Birincisi Evkaf, digeri Maarif naz1rhgma bagh bu okullar arasmda egitim yoniinden esash bir bag da yoktu. Yani geleneksel egitimin etkisi altmdaki s1byan mektebini bitirenler, modernle~ me yolunda olmas1 amar;lanan rii§diyelere pek haz1rhkh olmayan ogrenciler
ve-35 BOA, irade-Dahiliye, nr. 47295.
36 M. Cevad, aym eser, s.
99-100.
37 M. Cevad, aym eser, s. I I6; Ko<;er, aym eser, s. I I4.
38 Muallim Cevdet, Konferans, s. I 92; 0. Nuri, aym eser, II, 583; Unat, aym eser, s. 32-33.
·19 Aym konferans, s. Igl:l-Igg.
4
°
Karal, aym eser, VII,200.
41 Diistur, tertib-i simi, II,
184 vd.; Unat, s. 96-I I9.
42 Karal, aym eser, s. 202.
452 ABDULKADiR 0ZCAN
riyordu. Bu bak1mdan rii§diyelerin program1 s1byan mekteplerininkini pek ~
m1yordu. Daha ac;:1k bir ifadeyle, rii§diyeler mufredat olarak s1byan mekteplerini tekrarlamaktan oteye bir §ey yapm1yordu.Zaten ogretmenleri de medrese mezu· nuydu 44
• Bu iki mektepten farkh nitelikte patrikhane ve sefarethanelere ba~
azmhk okullan vard1. Durum boyle iken ve rii§diyeler dogru duriist mezun bil~
vermeden, 1 848'lerde bir de Dariilftinun ac;:ilmasi kararla§tinlmi§tl. i§te biitiin · bu kan§Ikhklan 1slah ic;:in Maarif Nazm Saffet Pa§a zamanmda, onun gayrede-riyle I86g'da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hazirlamp yayimlandl. Bu onerrr li nizamnameyi hazirlayanlar arasmda ~ilray-1 Devlet Maarif Dairesi Ba§karu
Kemal Pa§a (ba§kan), Sadullah Pa§a, Recaizade Mahmud Ekrem ve Ebiizziya
Tevfik gibi devrin kalbur ustu maarifc;:ileri vard145
• Bu tuzugun yuriirliige
girrne-siyle, Giilhane Hatt-1 Humayunu'nun ilamndan sonra parc;:a parc;:a ger~ekle§tiri~ mesine c;:ah§Ilmakta olan maarif 1slahati, ilk defa bir nizama baglanml§ ve §ahJs. lar yerine devlet tarafmdan ele almmi§tlr. Ad1 gec;:en nizamname ufak-tefek de~
§ikliklerle hemen hemen Cumhuriyet'e kadar yiiriirliikte kalmi§tir46•
Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin Ogretmen Yeti§tirme Meselesiyl~
ilgili Maddeleri
Biiyuk Dariilmuallimin
1848'de rii§diyeler ic;:in bir Dariilmuallimin ve x868'de Dariilmuallimirri Slbyan'm ac;:Ilmasmdan SOnra ilk defa ffiUStakiJ olarak eJe alman ogretmen
ye-ti§tirme meselesi, yukanda denildigi gibi, Fransa maarifine gore hamlanlllli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin yiirurluge girmesinden sonra ·daha ciddi
olarak ele almmi§, bu arada bir k1z ogretmen okulu (Dariilmuallimat) a~ilm~ ogretmenlerin tayin ve terfileri de bir esasa baglanffil§tlr47•
Nizamnamenin 51. maddesinde belirtildigi gibi, Dariilmuallimin It
Dariilmuallimat, Dariilfuniln gibi yiiksek okullar arasmda zikredilmi§tir. 51 madde ile istanbul'da bir Buyuk Dariilmuallimin ac;:Ilmas1 ongoriilmii§tiir. Her
derecedeki ogretmen yeti§tiren kurumun toplanmak istendigi bu miiessesedt
rii§diye, idadiye ve sultaniye §ubeleri olacak48 ve her §Ubede ulum (fen) ve ede-44 Burada, pek degerli alimler yeti~tirmi~ olan XV.-XVI. yiizy1llar Osmanh medreseleri dej;: XVII. yiizy1ldan itibaren oteki miiesseselere paralel olarak bozulmaya ba~layan, bu bozuklu·. XIX. yiizy1lda nihai safhaya varan medreseler kastedilmi~tir.Bu hususta daha geni~ bilgi i~n bk
~erefettin Yaltkaya, "Tanzimat'tan Once ve Sonra Medreseler", Tanzimat I, s.463-467; Osman l i-gin, "Medreselerde Ogrenim Tarzma Bir Bak1~, yahut medreseler kendisinden· beklenen hiZin!t
yapm1~ midir?", A. Siiheyl Dnver, istanbul Vniversitesi Tarihine Baj/angzf; Fatih, Kiilliyesi ve
z
-1/im Hayall, istanbul 1946, s. XVIII-XXXVII; .ismail Hakk1 Uzuns:ar~1h, Osman/1 Devleti'nin i~
Te[kiliitz, Ankara 1965; Cahid Baltac1; XV.-XVI. AS!T Osmanlz Medreseleri, istanbul 1976. 45 Mahmud Cevad, aym eser, s. 1 or.
46 S. Celal Ante!, aym makale, s. 450.
47 Diistur,
gost. yer; M. Cevad, aym eser, s. 481-487.
48 Dariilmuallimin-i s1byan, idari yonden Biiyiik Dariilmuallimin'in d1~mda bJrakilmJ~;a di
yine de onun denetimindeydi (Nizamname, madde: 46).
OCRETME
biyat kollan bulunacakt1. Mute: ta, boylece miisliiman ve gayr: hedeflenmekteydi. 54., 55· ve 5~
lerinde okutulmasl ongoriilen de Rii~diye ~ubesinin Ders Pro Edebiyat Kolu:
Tiirkc;:e, Kitabet ve in§a, Ar< Ulum Kolu:
Terslm-i hutut, Hesap, Deft idadl ~ubesinin Ders Progn
Edebiyat Kolu:
Arabi ve Farisi'den Tercur vanln-i Osmaniye, ilm-i servet-i
Ulilm Kolu:
ilm-i mevalid, Hendese-i r' ya, Resim.
Sultan! ~ubesinin Ders Pro1 Edebiyat Kolu:
Miikemmel Turkc;:e, in§a Tiirkc;:e'den Frans1zca'ya Frans1:
Ulum Kolu:
Musellesat-1 miisteviye ve
mahrutiyat (Koni kesitleri), C< raate Tatbiki, Miikemmel ibn tahtit-i arazi, Resim.
23 Muharrem 1291 (12 !I
gore, Buyiik Dariilmuallimin'i
ni'nde dersler §U §ekilde s1ralanr UsUI-i tedrlsiye, Lisan-1 ~
Muhtasar Tarih-i Osman!, M
Farisi, Yaz151 •
•• Biiyiik Dariilmuallimin'in id<
1874 y1hnda ar,:•labilmi~, birkas: y1l so
tanbul Dariilmual!imini'nin Yiiz Y1h ( !>0 Sultani ~ubesi, aliye §Ubesi adl
II M. Cevad, S. 16o, 134-136; o
-~AN
,yan mekteplerininkini pek
a§a-·edat olarak s1byan mekteplerini
ogretmenleri de medrese mezu-ikhane ve sefarethanelere bagh
iyeler dogru diiriist mezun bile
LSI kararla§tmlmi§ti. i§te biitiin
'a§a zamanmda, onun
gayretle-:tzlrlamp yayimlandi. Bu
onem-Devlet Maarif Dairesi Ba§kam
Mahmud Ekrem ve Ebiizziya
. Bu tiiziigiin yiirurliige
girme-:onra par<;:a par<;:a ger<;:ekle§tiril-bir nizama baglanmi§ ve
§ahis-en nizamname ufak-tefek
degi-·Iiikte kalmi§tir46 •
tmen Y eti§tinne Meselesiyle
ve I868'de Darulmuallimin-i
larak ele alman ogretmen
ye-a maarifine gore hazirlanmi§
~irmesinden sonra daha ciddi
ulu (Dariilmuallimat) a<;:Ilmi§,
t§tlr47
•
gibi, Dariilmuallimin ve r arasmda zikredilmi§tir. 52.
a<;:Ilmas1 ongoriilmii§tiir. Her
flak istendigi bu muessesede
ter §ubede ulum (fen) ve
ede-yiizylllar Osmanh medreseleri degil,
Jozulmaya ba§layan, bu bozuklugu :u hususta daha geni§ bilgi i~in bk.
·, Tanz.imat I, s.463-467; Osman Er-~seler kendisinden beklenen hizmeti
Baj{angzf; Fatih, Kiilliyesi ve .(:amanz
Tzun~ar§th, Osmaniz Devleti 'nin ilmiye
'reselen; istanbul 1976.
Ja!limin'in dz§mda btraktlmz§sa da,
OGRETMEN YETi~TiRME MESELESi 453
biyat kollan bulunacakti. Miiteakip maddede rii§diye §Ubesi iki k1sma aynlmak-ta, boylece miisliiman ve gayn muslim rii§diyeleri i<;:in ogretmen yeti§tirilmesi hedeflenmekteydi. 54., 55· ve 56. maddelerde rii§diye, idadiye ve sultaniye §Ube-lerinde okutulmasi ongoriilen derslerin adlan verilmektedir.
Rii§diye ~ubesinin Ders Program!
Edebiyat Kolu:
Tiirk<;:e, Kitabet ve in§a, Arabi, Faris!, Tarih-i umumi Ulum Kolu:
Tersim-i hutut, Hesap, Defter Tutma Usulii, Hendese, Mesaha ve Cebir. idadi ~ubesinin Ders Program! 49
Edebiyat Kolu:
Arabi ve Farisl'den Terciime Tatbikat1, Tiirk<;:e, ~iir ve in§a, Frans1zca,
Ka-vanin-i Osmaniye, ilm-i servet-i milel. Ulum Kolu:
ilm-i mevalid, Hendese-i resmiye ve menaz1r, Cebir, Hikmet-i tabiiye,
Kim-ya, Resim.
Sultan! ~ubesinin Ders Program! 50 Edebiyat Kolu:
Mukemmel Tiirk<;:e, in§a ve E§'ar, Miikemmel Arabi ve Faris!, Maanl, Tiirk<;:e'den Frans1zca'ya Frans1zca'dan Tiirk<;:e'ye Terciime, Hukuk-1 milel.
Ulurn Kolu:
Miisellesat-1 miisteviye ve kiireviye, Cebir'in Hendese'ye Tatbiki, Kutu-i
mahrutiyat (Koni kesitleri), Cerr-i eskal, ilm-i hey'et, Kimya'nm Sanayi ve Zi-raate Tatbiki, Miikemmel ilm-i mevalid, Fenn-i tabakatii'l-arz Qeoloji), Fenn-i tahtit-i arazi, Resim.
23 Muharrem I 29 I (I 2 Mart I 874) tarihli bir resmi ilandan anla§Ild1gma
gore, Biiyiik Dariilmuallimin'in bir §ubesi haline gelen S1byan
Dariilmuallimi-ni'nde dersler §U §ekilde Siralanmi§ti:
UsUl-i tedrlsiye, Lisan-1 Turk! ve imla, Tenasiib'e (orantl) kadar Hesap, Muhtasar Tarih-i Osman!, Muhtasar Cografya, Mebadi-i hendese ve Mesaha, Faris!, Y az1 51•
49 Biiyiik Dariilmuallim;n'in idadi §Ubesi szbyan ve rii§diye §ubelerini de i~ine alarak ancak
1874 ythnda a~zlabilmi§, birka~ yzl sonra kapatzlmz§, 18go'da tekrar a~zlmi§tlr (Zekai Konrapa,
"is-tanbul Dariilmual!imini'nin Yiiz Yzh (16 Mart 1848-16 Mart 1948)", Bilgi, s. 4-8.
50 Sultan! §Ubesi, aliye §Ubesi adz altmda ~ok sonra devreye girebilmi§tir.
;, M. Cevad, S. 16o, 134-136; ondan naklen, Yahya Akyiiz, Tiirk Egitim Tarihi, Ankara 1g82,
454 ABDULKADiR OZCAN
Tahsil siiresi iki ytl olan bu ~ubeyi bitirenler 300-400 kuru~ maa~la ogret-men atanacaklar ve ogrencilikleri boyunca kendilerine ayda 30'ar kuru~ burs ve-rilecekti. Aym ytl i<;:inde yeni usulle tedris i<;:in Nuruosmaniye Camii i<;:indeki ibtidai Niimune Mektebi'nin a<;:tldtgmdan yukanda soz edilmi~ti.
Aym resmi ilanda, nizamname ile a<;:Ilmasi kararla~tmlan idadiye ~ubesinin dersleri ise a~agtdaki gibi Siralanmi~tlr:
Hesap, Muamelat ve UsUl-i defter!, Cebir, Mant1k, Tarih-i umumi ve Os-man!, Lisan-1 ecnebi ve Hiisn-i hat, Resim, in~a-yt Tiirki, ilm-i belagat, Hende-se, Miisellesat-1 miisteviye, Kozmografya, Mebadi-i ulum-1 tabiiye, Htfz-I sthhat.
Tahsil siiresi ii<;: ytl olan bu ~ubeyi bitirenler 8oo-woo kuru~ maa~la mual· lim tayin edilecekler ve tahsilleri strasmda kendilerine wo'er kuru~ ayhk burs verilecekti. idadiye ~ubesine devam etmek isteyenlerin ise, Dariilmuallimin·i rii§diye i<;:in ~art olan derslerden ba~ka Fars<;:a, Hesap (tenasiibe kadar), Cograf·
ya, in~a, E~kal-i hendese de bilmeleri gerekiyordu. Bu ~artlan haiz olup da adt
ge<;:en mekteplere girmek isteyenlerin imtihan i<;:in I29I saferi ortasma (I874 ni· sam ba§lan)kadar Meclis-i Kebir-i Maarife ba§vurmalan istenmekteydi 52•
Nizamname'nin 57· ve 58. maddeleri, Dariilmuallimin'in idari, ogretim ve hizmetli personeline; bunlarm alacaklan maa~lara dairdir. Burada Dariilmualli·
min miidiiriine sooo, ogretmenlere 2000-4000 kuru§ arasmda maa§ verilmesi
ov.goriilmekteydi. Miiteakip maddede Dariilmuallimin'e giri§ §artlan saytlmakta, ezciimle rii§diye, idadiye ve sultaniye §ehadetnamesini veya miilazemet ruusunu gosterenlerin imtihanstz; ~ehadetname veya miilazemet ruusu olmayanlarm bir miimeyyiz hey'eti huzurunda imtihan edildikten sonra ad1 ge<;:en §ubelerden bi· rine nehari (giindiizlii) olarak kabul edilecekleri belirtilmektedir.
6o. maddede Dariilmuallimin'in rii§diye §Ubesinde bulunan talebeye 8o'er,
idadi §Ubesi talebesine Ioo'er, sultan! §Ubesi talebesine ise I 20'§er kuru§ ayhk burs verilecegi beyan olunmaktadtr. Ancak bu burslar her ii<;: §Ubede de 40'1 rU§diye, 6o'1 da e§it olarak idadiye ve sultaniye ogrencilerine olmak iizere en <;:ok I oo ki§iye verilebilecekti.
61. maddede rii§diye §Ubesini bitirenlerin, rU§diye mekteplerine ogretmen olabilecekleri gibi, isterlerse idadi §Ubesine de devam edebilecekleri; aym §elcilde idadJ: §Ubesini bitirenlerin de idadJ:Jere ogretmen oJabiJecekJeri gibi, isterJerse sultan! §Ubesine devam edebiJecekJeri ongoriiJmektedir.
Nizamname'nin 6I .-64. maddelerinde belirtildigi iizere, Dariilmuallimln'i
bitirenlerin, §Ubesine gore umumJ: mektepJerde ogretmenJik yapmaya mecbur
olduklan; oteki okul mezunlanna gore riichan haklannm bulundugu; en a2 b~ ytl oziirsiiz olarak meslegini icra etmeyen ogretmenlerden, ogrencilikleri Sirasm·
52 M. Cevad, s. 135-136.
-OGRE
da aldtklan burslarm geri
mahrum edilecekleri belirtih 65. maddede, isteyen bulundugu §Ube derslerind< leri belirtiliyordu. Miiteaki Dariilmuallimln'in kisimlan dugu ifade ediliyor, 67. mat bir kiitiiphane ile Hikmet-i ·
nin bulunmasmm geregi v
a<;Ilacak Merkez Dariilmuall ti 54.
I 870 ythnda sadece rii§t §ubesi r874 a<;tlabilmi§, zate
ya baglanabilmi§tir. Gayn
beraberinde getireceginden,l
ele almmas1 kararla§tmlmi§tit Dariilmuallimin-i rii~di
miidiirliik makammda Hilm
(Pa§a), in§a muallimi Sadtk dan Arif Bey (Pa§a), Arap<;2 Efendi, oteki Fars<;:a mualli1 rU§di §Ubesinde 72 ogrenci \ ffii§tir. Bu tarihlerde stbyat iigrenci bulunuyordu. II. Al: 102, stbyan !;iUbesinde yine : Dariilmuallimin'in idadi, rii! mektedir. Fakat nizamnam; §ekkiillii olarak uzunca bir mevcuttu. Bunlarm edebiya mi§tir. Nihayet r877'de Ahn name hilafma §Ubesiz oJaraJ kahc1 olarak I 88g'larda a<;:tlal Rii~di ~ubesine ilk kez vermekle de Aristokli Efendi de bu meslek dersi okutulm de I6o ogrenci vard1 ve mii Hesap ve Cografya ogretme
53 M. Cevad, s. 134-135· >< Aziz Berker, Tiirkiy~'de ilk t 55 BOA, irade-~uray-r Devlet, 56 BOA, aym beige melfufu.
?:CAN
ller 300-400 kuru§ maa§la
ogret-lilerine ayda 30'ar kuru§ burs ve-n Nuruosmave-niye Camii ic;indeki
tda soz edilmi§ti.
kararla§tmlan idadiye §Ubesinin
Mant1k, Tarih-i umumi ve
Os-·yi Ti.irki, ilm-i belagat,
Hende-i ulum-1 tabliye, H1fz-1 s1hhat. r 8oo- I ooo kuru§ maa§la mual-.ilerine I oo' er kuru§ ayhk burs yenlerin ise, Dariilmuallimln-i
[esap (tenasi.ibe kadar),
Cograf-u. Bu §artlan haiz olup da ad1
r1 I29I saferi ortasma (I874
ni-nalan istenmekteydi 52•
lmuallimln'in idari, ogretim ve
a dairdir. Burada Dariilmualli-mru§ arasmda maa§ verilmesi limln'e giri§ §artlan say1lmakta,
tesini veya miilazemet ruusunu izemet ruusu olmayanlarm bir
sonra ad1 gec;en §ubelerden ·
bi-irtilmektedir.
esinde bulunan talebeye 8o'er, !besine ise I 20'§er kuru§ ayhk )Urslar her iic; §Ubede de 40'1 ogrencilerine olmak iizere en
ii§diye mekteplerine ogretmen
•am edebilecekleri; aym §ekilde
r1 olabilecekleri gibi, isterlerse
!dir.
ildigi uzere, Dariilmuallimln'i ogretmenlik yapmaya mecbur
klannm bulundugu; en az be§
enlerden, ogrencilikJeri
Sirasm-OGRETMEN YETi~TiRME MESELESi 455
da aldiklan burslarm geri istenecegi ve ogretmenlik ic;in riichan haklarmdan
mahrum edilecekleri belirtilmektedir.
6s.
maddede, isteyen ogrencilerin muayyen tahsil suresini doldurmadan,bu[undugu §Ube derslerinden imtihana girerek k1sa surede ogretmen
olabilecek-[eri belirtiliyordu. Muteakip maddede S1byan Dariilmuallimln'in de Biiyuk
Dariilmuallimln'in kisimlanndan oldugu ve muduriinun nezareti altmda
bulun-dugu ifade ediliyor, 67. maddede ise Dariilmuallimin'in mukemmel, muntazam
bir ki.ituphane ile Hikmet-i tabiiye (Fizik) ve Kimya dersleri ic;in
numunehanesi-nin bulunmasmm geregi vurgulamyordu 53
• Dariilmuallimln-i s1byan'a, ileride
a~Ilacak Merkez Dariilmuallimlnleri ic;in ogretmen yeti§tirme gorevi de
verilmi§-ti 54.
I87o y1lmda sadece rii§di k1sm1 ac;1labilen Buyiik Dariilmuallimln'in 55 idadl
§Ubesi 1874 ac;Ilabilmi§, zaten acy1k olan s1byan §Ubesi de ancak bu tarihte
bura-ya baglanabilmi§tir. Gayn muslim c;ocuklarmm almmas1 ise lisan problemini
beraberinde getireceginden,bu da fazla masrafh olacagmdan, bu k1smm ileride
ele almmas1 kararla§tmlmi§tlr 56 •
Dari.ilmuallimln-i ru§dl I872'de Dari.ilftinun binasma ta§mmi§tlr. Bu s1rada
miidurluk makammda Hilmi Efendi bulunuyordu. Riyaziye muallimi Hafiz Bey (Pa§a), in§a muallimi Sad1k Bey, Cografya muallimi Erkan-1 Harb kolagalann-dan Arif Bey (Pa§a), Arapc;a muallimi Hamid Efendi, Farsc;a muallimi Rustem Efendi, oteki Farsc;a muallimi Abdurrahman Sureyya Efendi idi. 1873 y1lmda rii§dl §Ubesinde 72 ogrenci varken, ertesi y!l bu sap 82'ye, 1875'te ise 92'ye c;Ik-ffil§tlr. Bu tarihlerde Sibyan §Ubesinde sadece 25; Dari.ilmuallimat'ta ise 58 iigrenci bulunuyordu. II. Abdulhamid'in culus y1h olan 1876'da rii§dl §UbesiP.de 102, Sibyan §Ubesinde yice 25, Dariilmuallimat'ta ise 62 ogrenci vardl. Ertesi yii
Dari.ilmuallimln'in idadl, ru§dl ve s1byan §Ubelerinin kesin olarak aynld1g1 bilin-mektedir. Fakat nizamnameye •1ygun olarak Buyuic Darillmuallimin tam te-§ekkullu olarak uzunca bir sure ac;Ilamami§tir. ibtida:i ve ri.i§dl klSlinlan zaten
mevcuttu. Bunlarm edebiyat ve fen §Ubeleri ile idadl k1sm1 devreye sokulama-ffil§tlr. Nihayet 1877'de Ahmed Hilmi Efendi'nin mudurlugu zamamnda nizam-name hilafma §Ubesiz olarak ac;Ilabilmi§Se de, idadi §Ubesi I 880' de lagvedilmi§, kahc1 olarak 1 88g'larda ac;1labilmi§tir.
Rii§dl §Ubesine ilk kez 1878 yilmda UsUl-1 tedris dersi konmu§, bu dersi vermekle de Aristokli Efendi gorevlendirilmi§tir. Fakat ibtidal ve idadl
§Ubelerin-de bu meslek dersi okutulmuyordu. Bu Siralarda Darulmuailimin'in iki
§Ubesin-de 160 ogrenci vard1 ve miidurii yine Tarih muallimi Ahmed Hilmi Efendi idi.
Hesap ve Cografya ogretmeni yine Arif Bey (Pa§a) idi. Dari.ilmuallimln-i ibtidai 53 M. Cevad, s. 134-135.
54 Aziz Berker, Tiirkiye'de ilk Ogretim I. 1839-1908, Ankara 1945, s.g4-95. 55 BOA, irade-~uray-1 Devlet, nr. 476.
ABDULKADIR OZCAN
mi.idi.irii olan Cevdet Efendi, daha sonra ibtidal idaresinin ba§ma getirilrni§tir.
Burada 2 I ogrenci vardi ve §U dersler okutuluyordu: Lisan-1 Osrnani, Faris!,
Tarih, Cografya, Hesap, Hendese, Rik'a, irnla, Fenn-i rnesaha.
Aym y1lm ri.i§di §ubesi prograrnmda ise a§ag1daki dersler okutuluyordu:
I. Sm1f:
Arabi, Faris!, in§a, Tarih, Cografya, Hesap, Rik'a.
II. Sm1f:
Hikmet ve Kirnya, Arabi, Farisi, in§a, Tarih, Cografya, Cebir, Rik'a, Re-sirn.
Hikrnet ve Kirnya, Arabi, Faris!, in§a, Tarih, Cografya, Hendese, Rik'a, Re-SliD.
I87g'da rii§di §Ubesine Mecelle ve Kanun-1 ticaret dersleri de eklenrni§tir.
Yine bu yil rii§di ve idadi klSirnlannm talebesi c,:ok artrnl§ ve 25o'ye ula§ffil§·
t1r.Mektep, KogaCilar'a nakledilrni§tir. S1byan Dari.ilrnuallirnini'nde ise 35
ogren-ci vard1. Ertesi y1l Bi.iyi.ik Dari.ilrnuallirnin'in rni.idi.irliigi.ine Mizanc1 Murad Bey
getirilmi§ ve bu y1l idadi kisrni lagvedilrni§tir. I 88g- I go6 yillan arasmda
Caga-loglu'ndaki binada faaliyetini si.irdiiren istanbul Dari.ilrnuallirnini rgo7'de
Fa-tih?teki eski Serasker Saip Pa§a konagma nakledilrni§tir. Fakat yiiksek kisrni
Sul-tan Mahrnud ti.irbesi kar§ISmdaki binada kalrni§tlr57•
istanbul Dari.ilrnuallirnini, "Dari.ilrnuallirnin-i Aliye" admr 2 ~aban I 230 (4 Temrnuz I328II9I2) tarihinde Sultan Re§ad'm iradesiyle alrni§ ve yuksek oku l-lardan sayilmi§tlr 57".
DARULMUALLiMAT
Osrnanh Devleti'nde yenilik hareketleri ba§langic,:ta asker! ve idari alanlara
yonelik oldugundan, oncelikle erkek c,:ocuklann yeti§mesi ic,:in okullar ac,:Ilmi§tl.
Daha onceleri kiz c,:ocuklan Sibyan mekteplerinde okurlar, burayi bitirdikten
sonra da c,:ogu zaman ozel hocalardan ders gori.irlerdi. Fakat islarniyette ilim
tahsili kadm erkek herkese farz oldugundan, k1zlann okuyup yeti§rneleri gittik~e
daha fazla kendini hissettirmeye ba§lami§ti. Bu bak1mdan, yukanda temas edi
l-digi gibi, I868 y1lmda k1z rii§diyeleri ac,:Ildi. Onceleri zorunlu olarak buralarda
erkek, fakat ya§h ve iyi ahlakh ogretmenler gorevlendirilmi§ti. Bayan ogretmene
olan ihtiyar, iyice artmi§tl. Bu da mutlaka bir klz ogretrnen okulunun ac,:Ilmas!y·
la mu.nkiin olabilirdi. i~te bu ihtiyacl kar§Ilamak ic,:in bir Dari.ilmuallimat'm '·7 Muallim Cevdet, konferans, s. 187-rgo.
17' Diisti1r, tertib-i sii.ni, IV, 568.
bCRJ tedrisata ba§lamasi ancak
mesinden sonra, I 287 muh<
Donernin rnaarif nazu
dmlar yaratih§lan icab1 he1
ri de itinaya §ayand1r. Zira
terbiyesi altmdad1r. Bu ba
kinlikleri vard1r. Oyleyse e
devirlerde gerek miisliima1
ve mi.iellif yeti§mi§tir. ~ark
sile muktedir olduklan hal
vas1talarmm bulunmayi§m<
ye kadar k1z c,:ocuklan ic,:in
yoktu. Klz c,:ocuklan sekiz okumayi ogrenirlerdi. ic;lei
nin tahsilini si.irdi.iriirlerdi.
emir olrnadigi gibi, bilaki~
iyi yeti§mi§, okudugu kita
namus ve itibarlanm dah<
maarif vard1r ki, onlarla uj
laz rU§diyelerinin ogretmer
kapah olduklan cihetle bt
bu si.irenin de yeterli bilgi:
rek srbyan, gerek rii§diye
Dari.ilmuallirnat ac,:Ilmas1 za
Maarif-i Umumiye ni
prograrnlan, idari yap!sl, ol
nan bu .ilk kiz ogretmen 0 ve kiz ri.i§diyelerine ogretm
gayn muslim diye iki§er (
rii§diye §Ubesininki ise iic,: y1 Ders Programlan S1byan ~ubesi:
Mebadi··i ulurn-1 dini~ Her cernaatin kendi lisam,
Osman! ve Cografya, Malur
Dersler her cemaatm ~ mn Ulurn-1 diniyye dersler fmdan verilecekti.
58 Ahmed Lutfi, Tarih, n~r. l 59 Osman Nuri, aym eser, II
