Türkiye Rorippa Scop. (Brassicaceae) türlerinin morfolojik, anatomik ve karyolojik yönden incelenmesi

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

TÜRKİYE RORIPPA SCOP. (BRASSICACEAE) TÜRLERİNİN MORFOLOJİK, ANATOMİK VE KARYOLOJİK YÖNDEN İNCELENMESİ

Lütfi TUTAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI

(2)

T.C.

TÜRKİYE RORIPPA SCOP. (BRASSICACEAE) TÜRLERİNİN

MORFOLOJİK, ANATOMİK VE KARYOLOJİK YÖNDEN İNCELENMESİ

Lütfi TUTAR

KONYA, 2010

(3)

T.C.

Lütfi TUTAR

KONYA, 2010

Bu tez 31/ 05/ 2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği / oyçokluğu ile kabul edilmiştir.

Doç. Dr. Yavuz Prof. Dr. Hüseyin Yrd. Doç. Dr. Ahmet

BAĞCI DURAL SAVRAN

(Danışman) (Üye) (Üye)

(4)

ÖZET

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Lütfi TUTAR

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. Yavuz BAĞCI 2010, 149 sayfa

Jüri: Doç. Dr. Yavuz BAĞCI Prof. Dr. Hüseyin DURAL

Yrd. Doç. Dr. Ahmet SAVRAN

Bu çalışmada Türkiye’de doğal olarak yayılış gösteren 7 Rorippa Scop. türü anatomik, morfolojik ve karyolojik açıdan incelenmiştir. Anatomik çalışmada, her bir tür için kök, gövde ve yapraktan kesitler alınmış ve detaylı anatomik özellikleri verilmiştir. Sitogenetik çalışmada, Rorippa cinsinin temel kromozom sayısı x=8 olarak ve kromozomları sayılan türlerin kromozom sayıları 2n=16 olarak tespit edilmiştir. Rorippa behcetii A. İlçim taksonu Rorippa amphibia’nın sinonimi olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma sonucunda, Rorippa cinsinin Türkiye’de 7 tür ile temsil edildiği bunlardan birinin melez ve birinin de endemik olduğu belirlenmiştir.

(5)

ABSTRACT MSc THESIS

MORPHOLOGICAL, ANATOMICAL AND KARYOLOGICAL ANALYSIS OF RORIPPA SCOP. (BRASSICACEAE) SPECIES IN TURKEY

Lütfi TUTAR

Selçuk University

Graduate School of Natural and Applied Sciences Biology Branch

Advisor: Assoc. Prof. Dr. Yavuz BAĞCI 2010, 149 Pages

Jury: Assoc. Prof. Dr. Yavuz BAĞCI Prof. Dr. Hüseyin DURAL

Assist. Prof. Dr. Ahmet SAVRAN

In this study 7 Rorippa Scop. species, growing wild in Turkey, were analyzed by means of anatomy, morphology and karyology. In the anatomical study, sections were taken from roots, stems and leaves for each species and detailed anatomical properties were given. In the cytogenetic examination, chromosome numbers of Turkish Rorippa species were determined as 2n=16 (x=8). As a result of the evaluation of findings, Rorippa behcetii A. İlçim has been replaced to synonym of Rorippa amphibia. Consequently, Rorippa has been evaluated under 7 species, one of these endemic and the other one is hybrid, in Turkey.

(6)

ÖNSÖZ

Anatomik, morfolojik ve karyolojik olarak incelenen Rorippa cinsi Brassicaceae (Cruciferae) familyasında yer almaktadır. Brassicaceae dünyada 338 cins ve 3709 tür ile en çok türe sahip 10 büyük familya arasında bulunmaktadır (Warwick ve ark., 2006). Türkiye’de ise 92 cins ve 583 türü mevcuttur (Al-Shehbaz ve ark., 2007). Rorippa cinsinin Antarktika hariç dünyanın hemen hemen her yerinde yayılış gösterdiği ve dünyada yaklaşık 87 türle temsil edildiği bilinmektedir. Bu türlerden 7 tanesi Türkiye’de yayılış göstermektedir (Warwick ve ark., 2006). Cinsin Türkiye’de yetişen taksonlarının yaklaşık % 15’i endemiktir.

Bu çalışmada Türkiye’de yetişen Rorippa taksonları taksonomik, morfolojik, karyolojik ve anatomik açıdan incelenerek, taksonomik açıdan sorunlu olan türlerin yeniden betimlemesi yapılmış ve yeni teşhis anahtarı oluşturulmuştur. Türkiye Florası’nda buna benzer daha birçok cinsin revizyonunun yapılmasının gerektiğini özellikle floranın yazarı Davis’de önermektedir (Mutlu, 2002). Bu doğrultuda Türk botanikçiler tarafından değişik cinslere ait revizyon çalışmaları yapılmış olup bu tip araştırmalar halen devam etmektedir. Yapılan literatür taramasında Brassicaceae’ye ait Arabis (Mutlu, 2002) ve Isatis (Yıldırımlı, 1988), Hesperis (Duran, 2003), Barbarea (Savran, Bağcı ve Martin, 2010) cinslerinin revizyonlarının yapıldığı belirlenmiştir.

Tez çalışmam esnasında bilgi ve tecrübeleriyle yol gösteren ve danışmanlığımı yapan Doç. Dr. Yavuz Bağcı’ya teşekkürlerimi sunarım. Araştırmalar esnasında laboratuvarının bütün imkanlarını bana sunarak bilgi ve önerileriyle destek olan Doç. Dr. Yusuf TUTAR’a; laboratuvar çalışmalarımda yardımlarını esirgemeyen Y. Biyolog Gülüzar ÖZBOLAT ve Dr. Sevgi DURNA; arazi ve herbaryum çalışmalarında desteklerini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Ahmet SAVRAN, Doç. Dr. Ahmet İLÇİM, Y. Biyolog İsa BAŞKÖSE, Y. Biyolog M. Yavuz PAKSOY ve Y. Biyolog Hıdır AKINCI’ya; her türlü destekleri ile beni hiçbir

(7)

bilirim. Ayrıca bu tez çalışmamın yürütülmesinde araç-gereç ve maddi olanak sağlayan S.Ü. B.A.P Koordinatörlüğü’ne teşekkürlerimi sunarım.

(8)

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ ... x RESİMLER DİZİNİ ... xi HARİTALAR DİZİNİ ... xiii

SİMGELER ve KISALTMALAR... xiv

1. GİRİŞ ... 1

2. KAYNAK ARAŞTIRMASI ... 8

3. MATERYAL ve METOD ... 11

-3.1. Ön Hazırlık Çalışmaları ... - 11 -

3.2. Arazi Çalışmaları ve Örneklerin Herbaryum Materyali Haline Getirilmesi . - 16 - 3.3. Laboratuvar Çalışmaları ... - 17 - 3.3.1. Morfolojik incelemeler... - 17 - 3.3.2. Anatomik Çalışmalar ... - 19 - 3.3.3. Sitogenetik çalışmalar ... - 20 - 3.4. Taksonomik Çalışmalar ... - 21 -

4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA ... 24

-4.1. Morfolojik Sonuçlar ... - 24 -

4.1.1. Yaşam şekli ve yaşama alanı... - 24 -

4.1.2. Kök ve gövde özellikleri ... - 27 - 4.1.3. Yaprak özellikleri ... - 31 - 4.1.4. Çiçek özellikleri ... - 34 - 4.1.5. Meyve özellikleri ... - 38 - 4.2. Anatomik Sonuçlar... - 39 - 4.3. Sitolojik Sonuçlar ... - 43 - 4.4. Taksonomik Sonuçlar ... - 45 - 4.4.1.Taksonomik Sınıflandırma ... - 45 -

4.4.2. Rorippa Scopoli cinsinin betimlemesi ... - 46 -

4.4.3. Rorippa Scopoli tür anahtarı ... - 47 -

4.4.3.1. Rorippa austriaca ... - 47 - 4.4.3.2. Rorippa amphibia ... - 61 - 4.4.3.3. Rorippa thracica ... - 78 - 4.4.3.4. Rorippa icarica ... - 88 - 4.4.3.5. Rorippa islandica ... - 91 - 4.5.3.6. Rorippa sylvestris ... - 101 - 4.4.3.7. Rorippa aurea ... - 115 - 4.4.3.8. Rorippa x armoracioides ... - 128 - 5. SONUÇ ve ÖNERİLER ... 137 6. KAYNAKLAR ... 144

(9)

-ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 4.1. R. aurea kök enine kesiti (10X10). ... - 40 -

Şekil4.2. R. islandica gövde enine kesiti (10X10). ... - 41 -

Şekil 4.3. R. austriaca yaprak enine kesiti (10X20). ... - 42 -

Şekil 4.4. R. austriaca yaprak enine kesiti (10X20) ... - 43 -

Şekil 4.5. R. austriaca kök enine kesiti (10X40). ... - 53 -

Şekil 4.6. R. austriaca kök enine kesiti (10X20). ... - 54 -

Şekil 4.7. R. austriaca gövde enine kesiti (10X40). ... - 55 -

Şekil 4.8. R. austriaca gövde enine kesiti (10X20; ka: kambiyum, sk: sklerenkima, end: endodermis). ... - 56 -

Şekil 4.9. R. austriaca gövde enine kesiti (10X10). ... - 56 -

Şekil 4.12. R. austriaca yaprak enine kesiti (10X40; ka: kambiyum). ... - 58 -

Şekil 4.13. R. austriaca yaprak yüzeysel kesiti (10X40). ... - 59 -

Şekil 4.14. R. austriaca yaprak yüzeysel kesiti (10X100). ... - 60 -

Şekil 4.15. R. austriaca’nın somatik kromozomları, 2n=2x=16. ... - 60 -

Şekil 4.16. R. amphibia kök enine kesiti (10X10). ... - 69 -

Şekil 4.17. R. amphibia kök enine kesiti (10X20). ... - 70 -

Şekil 4.18. R. amphibia gövde enine kesiti (10X20; skl: sklerenkima, en: endodermis). ... - 71 -

Şekil 4.19. R. amphibia gövde enine kesiti (10X10). ... - 72 -

Şekil 4.20. R. amphibia gövde enine kesiti (10X40; skl: sklerenkima, ka: kambiyum). ... - 72 -

Şekil 4.21. R. amphibia gövde enine kesiti (10X20). ... - 73 -

Şekil 4.22. R. amphibia yaprak enine kesiti (10X20). ... - 74 -

Şekil 4.26. R. amphibia yaprak yüzeysel kesiti (10X100). ... - 77 -

Şekil 4.27. R. amphibia yaprak yüzeysel kesiti (10X40). ... - 77 -

Şekil 4.28. R. amphibia’nın somatik kromozomları, 2n=2x=16. ... - 78 -

Şekil 4.29. R. thracica kök enine kesiti (10X40). ... - 85 -

Şekil 4.30. R. thracica kök enine kesiti (10X10). ... - 86 -

Şekil 4.31. R. thracica gövde enine kesiti (10X20; ka: kambiyum). ... - 87 -

Şekil 4.32. R. thracica gövde enine kesiti (10X20; ka: kambiyum). ... - 87 -

Şekil 4.33. R. thracica gövde enine kesiti (10X10). ... - 88 -

Şekil 4.34. R. islandica kök enine kesiti (10X40)... - 97 -

Şekil 4.35. R. islandica kök enine kesiti (10X40; ka: kambiyum). ... - 98 -

Şekil 4.36. R. islandica gövde enine kesiti (10X20; ka: kambiyum). ... - 99 -

Şekil 4.39. R. islandica’nın somatik kromozomları, 2n=2x=16. ... - 101 -

Şekil 4.40. R.. sylvestris kök enine kesiti (10X20; skl: sklerenkima, ka: kambiyum). . - 110 - Şekil 4.41. R. sylvestris kök enine kesiti (10X20). ... - 111 -

Şekil 4.42. R. sylvestris kök enine kesiti (10X40; ka: kambiyum). ... - 111 -

(10)

Şekil 4.44. R. sylvestris gövde enine kesiti (10X40)... - 113 -

Şekil 4.47. R. sylvestris’in somatik kromozomları, 2n=2x=16. ... - 115 -

Şekil 4.49. R. aurea kök enine kesiti (10X20; ka: kambiyum). ... - 123 -

Şekil 4.51. R. aurea kök enine kesiti (10X40; ka: kambiyum, öz par: öz parankiması). ... - 124 -

Şekil 4.52. R. aurea gövde enine kesiti (10X4). ... - 125 -

Şekil 4.53. R. aurea gövde enine kesiti (10X20; ka: kambiyum). ... - 126 -

Şekil 4.54. R. aurea gövde enine kesiti (10X40; ka: kambiyum). ... - 126 -

Şekil 4.55. R. aurea gövde enine kesiti (10X100). ... - 127 -

Şekil 4.56. R. aurea yaprak enine kesiti (10X20). ... - 128 -

Şekil 4.57. R.x armoracioides kök enine kesiti (10X40). ... - 132 -

Şekil 4.58. R.x armoracioides kök enine kesiti (10X10; skl: sklerenkima). ... - 133 -

Şekil 4.59. R.x armoracioides kök enine kesiti (10X20; skl: sklerenkima, ka: kambiyum). ... - 134 -

Şekil 4.60. R. x armoracioides gövde enine kesiti (10X40). ... - 135 -

Şekil 4.61. R.x armoracioides gövde enine kesiti (10X10; skl: sklerenkima, fl skl: floem sklerenkiması). ... - 135 -

Şekil 4.62. R.x armoracioides gövde enine kesiti (10X10; ka: kambiyum, fl skl: floem sklerenkiması). ... - 136 -

(11)

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 3.1. Bazı indeksli herbaryumlara gönderilecek örnekler ve stok numaraları. . - 17 -

Çizelge 3.2. Anatomik çalışmalarda kullanılan örnekler. ... - 20 - Çizelge 4.1. Türkiye’de yetişen bazı Rorippa türlerinin dünyadaki yayılışı. ... - 24 - Çizelge 4.2. Kromozom sayımı yapılan taksonlar ve stok numaraları ... - 44 - Çizelge 5.1. Türkiye’de yayılış gösteren Rorippa taksonlarının mevcut ve önerilen IUCN tehlike kategorileri. ... - 140 - Çizelge 5.2. Rorippa türlerinin Türkiye’deki karelere göre dağılımları. ... - 141 - Çizelge 5.3. Rorippa taksonlarının fitocoğrafi yayılışları, en düşük ve en yüksek habitat yükseltileri. ... - 142 -

(12)

RESİMLER DİZİNİ

Resim 4.1. R. austriaca’nın yaşam alanı (Kars, Sarıkamış, Karakurt Köyü). ... - 25 -

Resim 4.2. R. amphibia’nın yaşam alanı (Konya, Seydişehir). ... - 26 -

Resim 4.3. R. aurea’nın yaşam alanı (Isparta, Eğridir). ... - 26 -

Resim 4.4. R. thracica’nın yaşam alanı (Balıkesir, Marmara Adası). ... - 27 -

Resim 4.5. R. amphibia’da kök yapısı. ... - 28 -

Resim 4.6. R. aurea’da kök yapısı (stolonlu)... - 28 -

Resim 4.7. Rorippa türleri arasındaki en küçük (R. thracica) ve en büyük (R. amphibia) boya sahip bitkiler... - 29 -

Resim 4.8. Tüysüz (R. amphibia) ve tüylü (R. thracica) taksonlar. ... - 30 -

Resim 4.9. Rorippa cinsinde gövde yapraklarının kenar özellikleri. ... - 32 -

Resim 4.10. Taksonların yaprakları alt kısımlarda yoğun olarak bulunurken yukarı doğru seyrekleşir (R. thracica). ... - 33 -

Resim 4.11. Yapraklar kulakçıklı (aurikulat) ve üst yapraklarda kulakçık küçülmekte/kaybolmakta (R. austriaca). ... - 34 -

Resim 4.12. R. aurea’da rasem çiçek durumu. ... - 35 -

Resim 4.13. Genel çiçek yapısı (R.aurea). ... - 36 -

Resim 4.14. Rorippa çiçek yapısı; Sp: Sepal, Pt: Petal, Fl: Flament, An: Anter, Stg: Stigma. ... - 37 -

Resim 4.15. En küçük (silikula; R. austriaca) ve en büyük (silikva; R. sylvestris) meyvelere sahip türler. ... - 38 -

Resim 4.16. Rorippa austriaca’nın doğal görünüşü. ... - 49 -

Resim 4.17. Rorippa austriaca’nın tabandan uca yaprak dizisi. ... - 49 -

Resim 4.18. Rorippa austriaca’nın çiçekleri. ... - 50 -

Resim 4.19. Rorippa austriaca’nın olgunlaşmamış meyveleri. ... - 50 -

Resim 4.20. Rorippa amphibia’nın tabandan uca yaprak dizisi. ... - 62 -

Resim 4.21. Rorippa amphibia’nın doğal görünümü. ... - 63 -

Resim 4.22. Rorippa amphibia’nın çiçekleri. ... - 63 -

Resim 4.23. Rorippa amphibia’nın meyveleri. ... - 64 -

Resim 4.24. R. amphibia ekolojik varyasyon gösterdiğinde yapraklarda lirat, pinnat-pinnatifit, pinnatisekt karakterler, petiyollerde aşırı uzama, tüm bitkide sıkça tüylenme görülür (Bağcı 4094 & Tutar). ... - 67 -

Resim 4.25. R. amphibia’nın göstermiş olduğu yaprak varyasyonları (Bağcı 4094 & Tutar); uzun petiyoller, lateral lobların oluşması. ... - 68 -

Resim 4.26. Rorippa thracica’nın doğal görünüşü. ... - 80 -

Resim 4.27. Rorippa thracica’nın yaprakları ve kökü ile beraber tam bitkiler. .. - 81 -

Resim 4.28. Rorippa thracica’nın çiçekleri. ... - 82 -

Resim 4.29. Rorippa thracica’nın çiçekleri ve olgunlaşmamış meyveleri. ... - 82 -

Resim 4.30. Rorippa icarica’nın KEW Herbaryumundaki izotipi ... - 90 -

Resim 4.31. Rorippa islandica’nın doğal görünüşü... - 92 -

Resim 4.32. Rorippa islandica’nın genel görünüşü ve tabandan uca yaprak dizisi. - 93 - Resim 4.33. Rorippa islandica’nın çiçekleri... - 94 -

Resim 4.34. Rorippa islandica’nın meyveleri, kalıcı replumları ve replumlar üzerinde tohumları. ... - 94 -

(13)

Resim 4.36. Rorippa sylvestris’in Türkiye’de yayılış gösteren farklı

popülasyonlarında yaprak varyasyonları... - 103 -

Resim 4.37. Rorippa sylvestris’in doğal görünüşü. ... - 104 -

Resim 4.38. Rorippa sylvestris’in çiçek ve olgunlaşmamış meyveleri. ... - 105 -

Resim 4.39. Rorippa aurea’nın tabandan uca yaprak dizisi. ... - 117 -

Resim 4.40. Rorippa aurea’nın KEW Herbaryumundaki tip örneği ... - 118 -

Resim 4.41. Rorippa aurea’nın doğal görünüşü. ... - 119 -

Resim 4.42. Rorippa aurea’nın çiçekleri. ... - 119 -

Resim 4.43. Rorippa aurea’nın meyveleri. ... - 120 -

Resim 4.44. Rorippa x armoracioides’in doğal görünüşü. ... - 130 -

(14)

HARİTALAR DİZİNİ

Harita 4.1. Rorippa austriaca’nın Türkiye’de ki yayılışı ... - 52 -

Harita 4.2. Rorippa amphibia’nın Türkiye’de ki yayılışı. ... - 65 -

Harita 4.3. Rorippa thracica’nın Türkiye’de ki yayılışı. ... - 84 -

Harita 4.4. Rorippa icarica’nın yayılışı ... - 89 -

Harita 4.5. Rorippa islandica’nın Türkiye’deki yayılışı. ... - 95 -

Harita 4.6. Rorippa sylvestris’in Türkiye’de ki yayılışı. ... - 108 -

Harita 4.7. Rorippa aurea’nın Türkiye’de ki yayılışı. ... - 121 -

Harita 4.8. Rorippa x armoracioides’in Türkiye’de ki yayılışı. ... - 131 -

Harita 5.1. Çalışmadan önce Flora of Turkey and the East Aegean Islands’e dayanarak hazırlanan Türkiye’deki Rorippa Scop. türlerinin yayılış haritası. ... - 138 -

Harita 5.2. Çalışmadan sonra güncellenen Türkiye’deki Rorippa Scop. türlerinin yayılış haritası. ... - 138 -

(15)

SİMGELER ve KISALTMALAR

ANK: Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu BOLU: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Herbaryumu c.a: Yaklaşık

cm: Santimetre

CUFH: Cumhuriyet Üniversitesi Herbaryumu D.: P.H. Davis

EGE: Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu GAZI: Gazi Üniversitesi Herbaryumu

herb.: Herbaryum H.F.: Fakir, H. H.K: Korkmaz, H.

HUB: Hacettepe Üniversitesi Herbaryumu

KNYA: Selçuk Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu mm: milimetre

OUFE: Türe, C.-Tokur, S. ssp.: alttür

VANF: Van Üniversitesi Herbaryumu (VANF) var.: varyete

x: oran (en x boy) =: Taksonomik sinonim ?: Şüpheli durum

(16)

1. GİRİŞ

Rorippa Scop. cinsine ait türler Antarktika hariç bütün dünyada yayılış göstermektedir. Bu cins dünyada yaklaşık 87 türle temsil edilmektedir ve bunlardan 7 tanesi Türkiye’de yayılış göstermektedir (Warwick ve ark., 2006).

Dünyada yaklaşık 258 bin 650 tohumlu bitki ve 12 bin eğrelti türü ile beraber yaklaşık 270.650 vasküler bitki türü bulunmaktadır. Türkiye üç fitocoğrafi bölgenin (Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa-Sibirya) kesiştiği bir bölgedir. Bu coğrafya topoğrafik yapısı, iklimi, yükselti farklılığı ve habitat çeşitliliği sayesinde bitki türleri yönünden oldukça zengindir. Bu zenginliğin göstergesi ise mevcut türlerin yaklaşık % 34’ünün endemik olmasıdır. Ülkemizde halen bilinen 12.000 civarında tür ve tür altı takson mevcut olup bunlardan 3.000’den fazla türün endemik olduğu belirlenmiştir (Davis ve ark., 1988, Güner ve ark., 2000, Erik ve Tarıkahya, 2004).

Türkiye Florası zenginliği ve endemizim oranıyla 18. yüzyılın başlarından günümüze kadar yabancı botanikçilerin ilgisini çekmiştir. Bunlardan L. Rauwollf 1573-1576, J.P. Tournefourth 1700-1702, P.M. Aucher-Eloy 1830-1838, P.E. Boissier. 1842-1845, B.B. Balansae 1854-1857, P.E.E. Sintenis 1883-1890, J.F.N. Bornmüeller 1892-1929, W.E. Siehe 1895-1924, A. Huber-Morath 1935-1964 ve P.H. Davis 1938-1982 yılları arasında bitki toplamıştır (Karaman, 2009; Baytop, 2004). Bu botanikçilerden P. E. Boissier’in 6 ciltlik “Flora Orientalis” adlı eseri ile P.H. Davis’in 10 ciltlik “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” adlı eserleri floramızın dünyaya tanıtılmasında ve sistematik botanikçilerin çalışmalarında kaynak kitaplar olmuştur. Türkiye’de son 30 yıl içerisinde Türk botanikçiler tarafından yapılan yaygın arazi çalışmaları sonucu bulunan yeni türler ve kayıtlar ile sistematik botanik bilimine önemli katkılar sağlanmıştır. Bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar, Güner ve arkadaşları tarafından 2000 yılında ‘Flora of Turkey and the East Aegean Islands’ın tamamlayıcı 11. cildi olarak yayınlanmıştır.

(17)

Sistematik Botanikte cins düzeyinde revizyonların yapılmasının gerektiği ‘Flora of Turkey and the East Aegean Islands’ın editörü Davis tarafından da belirtilmektedir (Mutlu, 2002). Bu amaçla, son yıllarda Türk araştırmacılar tarafından özellikle taksonomik açıdan sorunlu cinsler üzerinde revizyon çalışmaları yapılmaya başlanmıştır. Revizyonu yapılan bu cinslerden bazıları; Iris (Güner & Peşmen, 1980), Isatis (Yıldırımlı, 1988), Polygonum, (Leblebici, 1990), Phleum (Doğan, 1991), Alkanna (Sümbül, 1994), Delphinium (İlarslan, 1996), Onobrychis (Aktoklu, 1996), Astragalus Sect. Dasphyllum (Aytaç, 1997), Rosaceae Trib. Pruneae (Dönmez, 1997), Veronica Sect. Beccabunga (Öztürk, & Öztürk, 2000), Astragalus Sect. Acmothrix (Vural & Ekici, 2000), Arabis (Mutlu, 2002), Oxytropis (Karaman, 2009) ve Hesperis (Duran, 2003) şeklindedir.

Rorippa cinsi Brassicaceae (Cruciferae) familyası içerisinde yer almaktadır. Bu familya dünyada 338 cins ve 3709 tür ile en çok türe sahip on büyük familya arasında bulunmaktadır. Rorippa cinsinin tüm dünyada yaklaşık 87 türü olduğu bilinmektedir (Warwick ve ark., 2006). Rorippa, Brassicaceae familyasının Türkiye’de bulunan 92 cinsinden birisidir. Bu cinsin, Türkiye’den kaydedilen 7 türü mevcuttur (Coode ve Cullen, 1965).

Rorippa cinsi karışık bir nomenkulatürel tarihçeye sahiptir. Rorippa ilk olarak Joannes Scopoli tarafından kısa bir cins teşhisiyle 1760 yılında ‘Flora Carniolica’ adlı eserin birinci cildinde yayınlanmıştır (Scopoli, 1760). Scopoli bu eserde ikili (binomial) adlandırma kullanmamış ve üç türü adlandırmıştır. Bu üç türden ilki Linnaeus tarafından 1753 yılında yazılan ‘Species Plantarum’un ikinci cildindeki Sisymbrium sylvestre’nin doğru söylenişini içermektedir (Linnaeus, 1753). Scopoli, Linnaeus’a beş kaynaktan birinde atıf yapmıştır; bu kaideye dayanarak Rorippa sylvestris (Linnaeus) Besser cinsin tip türü olarak dikkate alınmıştır. Abrams (1944) ise Sisymbrium amphibium Linnaeus türünü tip olarak listelemiştir fakat Scopoli bu türe referans göstermediği için bu seçim için bir kaide bulunmamaktadır. Linnaeus’un görüşüne dahil olan Sisymbrium (16 tür) cinsi ise günümüz Sisymbrium,

(18)

Rorippa ve de Nasturtium cinslerinin üyeleridir. Mackenzie (1925) Linnaeus’un Sisymbrium’larını tartıştığı bir derlemede bu 16 türün 9 ila 11 farklı cinse yerleştirilmesi gerektiğini bildirmiştir. Linnaeus günümüzdeki iki Rorippa türüne S. sylvestre ve S. amphibium olarak muamelede bulunmuştur. Ayrıca S. amphibium türüne üç varyete eklemiştir; α palustre, β aquaticum ve δ terrestre. Pollich (1777) α palustre’yi Sisymbrium cinsi içinde tür seviyesine yükseltmiştir ve daha sonra Besser (1822) palustre, amphibium ve sylvestre epitetlerini Rorippa cinsine aktarmıştır.

Allioni (1785) Brachiolobus (bazen Brachilobus, Brachyolobos veya Brachylobus şeklinde yazılır) cinsini teklif ederken Dillenius’un (Gen. Pl. Nov. 121. 1719) Radicula cinsine kendi görüşünü esas alarak atıfta bulunmuştur. Asıl (orijinal) görüşüne üç tür dahil etmiştir, bunlar ise B. amphibius, B. sylvestris, ve B. pyrenaicus türleridir. Rorippa Scopoli cinsine ise B. sylvestris türünün sinonimi olarak muamelede bulunmuştur. Allioni’nin türleri şu an Rorippa’ya yerleştirilmiştir ve dolayısıyla Brachiolobus cinsinin Rorippa’nın sinonimi olduğundan şüphe yoktur ve sonraki otörlerde sinonim olarak dikkate almışlardır.

Species Plantarum’dan önce 1719-34 yılları arasında Dillenius (Gen. Pl. Nov. 121) -Greene (1905)’e göre- ilk defa Rorippa’ları Radicula ismi altında bir cinste tanımlamıştır. Hill (Brit. Herbal 264. 1756) Radicula ismini korumuştur fakat tür isimleri geçerli değildi çünkü binomial (ikili) isimlendirme kullanmamıştı ve bir çalışmaya atıfta bulunmamıştı. 1794 yılında Moench (1794) tür epitetlerini Radicula altında geçerli kıldı. Katı bir şekilde önceliği (yani prioriteyi) savunan botanikçiler veya diğer bir deyişle uluslararası kodu takip etmeyenler Radicula ismini kullandılar. Greene (1905) ve Mackenzie (1929) bu kullanıma karşı çıkmışlardır ve çoğu Kuzey Amerikalı otör ise Radicula ismi altında kombinasyonlar (birleşimler) kullanmıştır. Bununla beraber, Uluslararası kod (Makale 20)’a göre ‘Eğer 1 Ocak 1912’den önce yayınlanmamış ise bir cinsin ismi şu an morfolojide kullanılan teknik bir terim ile çakışmamalıdır ve yayınlandığında Linnaeus’un ikili isimlendirme yöntemine uygun olarak bir tür ismi ile beraber olmalıdır’ kuralı bulunmaktaydı. Radicula ismi radikula (kökçük) teknik terimi ile çakışmaktaydı ve yayınlandığında Linnaean

(19)

Radicula cinsini geçerli kılan Moench (1794), eski cins ismi olan Rorippa (Scopoli, 1760)’nın tip türünü Radicula’ya dahil etmiştir. Kurallara göre Radicula Moench ismi Rorippa Scopoli cins ismi lehinde reddedilmiştir. Kod bu duruma bahsi geçen kuralı örneklemek üzere atıfta bulunmuştur.

Robert Brown (Hort. Kew. ed. 2. 4: 109. 1812 in AITON) Nasturtium officinale’yi dahil etmek için Rorippa kavramını genişletti ve Nasturtium cins ismini önerdi. Bu görüşe sadece Nasturtium officinale’yi dahil etmedi bunun yanı sıra N. sylvestre, N. terrestre, N. amphibium ve N. pyrenaicum türlerini de dahil etti ve bu türlerin hepsinin epitetleri Linnaeus (1753)’dan alınmış olan Willdenow (Sp. Pl. 3: 489. 1800)’a göreydi. Nasturtium cins ismi Rorippa’lar ve Nasturtium’lar için beraberce uzun süre kullanıldı. Sprague (1924)’ün dikkat çektiği üzere daha sonraki araştırmacılar Nasturtium’ları Rorippa’lardan farklı bir cins olarak dikkate aldılar; sonuç olarak daha eski bir isim olan Baeumerta Gaertner, Meyer ve Scherbius (Fl. Wett. 2: 419. 1800) adını Nasturtium’lar için gündeme getirdiler. Bu ise Janchen’in Nasturtium’lar için Nasturtium isminin korunmasını önermesine yol açmıştır (Prop. Amplif. Liste Nom. Gen. Conserv. 4. 1909), ve 1910’da Brüksel Kongrelerinde Nasturtium nomina conservanda listesine eklenmiştir. Ayrıca bu tarihten önce sadece iki nomina rejicienda listelenmiştir, bunlar Cardaminum Moench (1794) ve Baeumerta’dır. Bundan sonra Nasturtium Miller (Gard. Dict. Abr. ed. 4. 1754) listeye eklenmiştir. Şu an ise Rorippa ve Nasturtium’un iki ayrı cins olduğu şüphesizdir.

İlk kez De Candolle (1821) Nasturtium’ları (water cresses) ve Rorippa’ları (yellow cresses) Nasturtium altında bir araya getirmeye kalkışmıştır. Cinsi petal rengi, boyutu ve silikva/silikula biçimine göre Cardaminum, Brachylobus ve Clandestinaria olarak üç seksiyona ayırmıştır. Bu ise akrabalıkları anlaşılmamış olan Asya ve Güney Amerika varlıklarının (taksonlarının) şüpheli bir grubunu teşkil etmekteydi. Shulz (1936) ise seksiyonları tanımlarken DeCandolle’u takip ederek Nasturtium ismini kullanmıştır. Jonsell (1968) ise Schulz’un muamelesini yeniden değerlendirmiştir.

(20)

Karışıklığa sebep olan önemli bir problem ise Flora Carniolica adlı eserin birinci cildinde Scopoli’nin Rorippa şeklinde yazım kullanması (Scopoli, 1760) ve daha sonra ikinci ciltte (Scopoli, 1772) ise Roripa şeklinde bir ‘p’ harfi eksik olan yazım kullanmasıydı. Adonson da (Fam. Pl. 2: 417. 1763) Rorippa yazımını kullanmıştı. Schinz ve Thellung (Viert. Nat. Ges. Zürich 53: 537. 1909), ile Knowlton ve Deane (Rhodora 18: 200. 1916) ise Rorippa yazımının kendi otörü tarafından düzeltilmiş bir matbaa hatası olduğu düşüncesiyle Roripa yazımını kabul ettiler. Birçok otör Roripa yazımını kullandı. Ancak, Briquet (Prodr. Fl. Corse. 2: 28. 1913) bunun matbaa hatası olduğunu gösteren bir kanıt olmadığına dikkat çekerek asıl (orijinal) yazım olan Rorippa’ya sadık kaldı. İsmin kaynağı olarak Scopoli ‘Nomen Genericum Gesnerianum est,’i kaynak göstermesine rağmen hiçbir botanikçi bu bahsedilen çalışmayı bilmiyordu ve en sonunda Sprague (1930) ismin kaynağını keşfetti ve Rorippa yazımı kullanıldı.

Bu kadar karışık nomenkulatürel tarihçenin ardından Rorippa Scop. cinsi üzerinde yapılan en önemli revizyonel çalışmalar Jonsell (1968) tarafından Kuzey-Batı Avrupa’da ve Stuckey (1972) tarafından Kuzey Amerika’da yapılmıştır. Bu gün hala birçok güncel çalışmada Jonsell (1968) ve Stuckey (1972)’in çalışmalarına atıfta bulunulmaktadır. Ülkemizi kapsayan floristik çalışmalardan Boissier’in ‘Flora Orientalis’inde Rorippa cinsi hakkında bir bilgi bulunmamakla beraber Davis (1965)’in “Flora of Turkey and the East Aegean Islands and The East Aegean Islands” adlı eserinin birinci cildinde Rorippa Scop. cinsi Coode ve Cullen tarafından yazılmıştır ve 10 tribusa ayrılan Cruciferae familyasının 7. tribusu olan Arabideae içinde yer almaktadır (Davis, 1965). Bununla birlikte Al-Shehbaz ve arkadaşları (2006), generik sınırlar, morfoloji ve moleküler (özellikle ndhF kloroplast geni) çalışmaları detaylı bir şekilde ele alarak Brassicaceae familyası için 25 tribusun tanındığı yeni bir tribus düzenlemesi yapmışlardır. Bu bahsedilen çalışmada Rorippa cinsi Cardamineae tribusuna yerleştirilmiştir.

Bu araştırma ile dünyada geçerli kabul edilen 87 Rorippa türüden 7 tanesinin Türkiye’de yayılış gösterdiği ve bunlardan 1 taksonun endemik, 1 taksonun hibrit

(21)

Bu çalışma, Rorippa (Brassicaceae) cinsinin ülkemizde bulunduğu belirlenen 7 taksonunun birçoğunun tek lokaliteden kaydedilmiş olması, çok eski tarihlerde ve yetersiz toplamalar sonucu uygun materyaller ile çalışılamadığından dolayı “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” adlı eserde verilen hatalı ve eksik bilgilerden oluştuğundan, yeniden düzenlenmesine ve sonradan yapılan taksonomik çalışmaların tekrar değerlendirilmesine yöneliktir. Bu çalışmada ulaşılmak istenen hedefler şu şekilde belirlenmiştir;

 Mümkün olduğu kadar uygun ve fazla örnek toplanarak mevcut olabilecek tür içi varyasyonların belirlenmesi ve betimlemelerdeki (deskripsiyonlardaki) eksiklerin giderilmesi.

 Cins içerisinde tür tayin anahtarında karşılaşılan sorunların çözülmesi, yapılacak yeni tür tayin anahtarı ile türlerin daha kolay teşhis edilebilmesi ve taksonlara ait resimler de verilerek araştırmacıya kolaylık sağlanması.

 Herbaryumlara yeterli miktarda örnek koyularak araştırıcıların bu örneklerden faydalanmasının sağlanması.

 Cinse ait taksonların, bu araştırmada yeni belirlenen ve ülkede şimdiye kadar yapılan flora çalışmalarının taranması ile derlenen lokalitelerine dayalı her birinin ve tamamının yayılışına ilişkin haritaların hazırlanması.

 Tür kategorileri ile yeni tür olarak yayınlanan taksonların yeni bilgiler ışığında geçerliliğinin değerlendirilmesi.

 Türkiye florasında varlığı şüpheli olan melezlerin varlığı veya yokluğunun ortaya konulması.

(22)

 Cinsin ülkemizde mevcut taksonlarının morfolojik yapılarının, kromozom analizlerinin, anatomik özelliklerinin bilim dünyasına sunulması.

 Endemik taksonların tehlike kategorilerinin tekrar revize edilmesi ve diğer taksonların tehlike kategorilerinin yeniden gözden geçirilmesi.

 Bu çalışma ile gelecekte yapılacak olan çalışmalara (biyocoğrafya, filocoğrafya, filogeni ve evrimsel gelişim gibi) altyapı hazırlayacak verilerin oluşturulması.

Endemik türlerin ve gen merkezi Türkiye olduğu düşünülen bitkilerin korunması, özelliklerinin doğru ve geniş olarak belirlenmesi sistematik botanikçilerin oldukça önem verdikleri konuların başında gelmektedir. Bu bağlamda, Rorippa Scop. cinsine ait taksonların revizyonu disiplinler arası bir çalışmayla yapılmış, problemleri büyük ölçüde çözülmüş ve Türkiye’nin doğal zenginliğine katkıda bulunulmaya çalışılmıştır.

(23)

2. KAYNAK ARAŞTIRMASI

Rorippa Scop. cinsine ait türlerin geçmişten günümüze yapılan çalışmalara göre 87 türününün (109 taksa) geçerli olarak kabul edilmektedir (Warwick ve ark., 2006).

Rorippa sucul bir bitki olduğu için dünya üzerinde çok geniş bir yayılış alanına sahiptir. Her iki Yarım Kürede olmak üzere Antarktika hariç tüm dünyada birçok ülkede yayılış göstermektedir (Al-Shehbaz, 2003).

Yukarıda da bahsedildiği üzere Jonsell (1964) tarafından İskandinavya’daki Rorippa sylvestris türünün kromozom sayıları hakkında araştırmalarda bulunulmuştur; Jonsell (1968) Kuzey-Batı Avrupa’da yayılış gösteren Rorippa türlerini morfolojik, sitolojik, anatomik, palinolojik yönden incelemiştir. Bahsedilen bu kitap Avrupa florasının birinci cildinin ikinci baskısında (Valentine ve Jonsell, 1993) referans olarak kullanılmıştır. Daha sonra ise yine Bengt Jonsell; Doğu Sibirya ve Uzak Doğu Sovyetler’deki Rorippa türlerini incelemiştir (Jonsell, 1971); Güney S.S.C.B’deki Rorippa türlerininin taksonomi ve yayılışı üzerine herbaryumlara bağlı kalarak incelemelerde bulunmuştur (Jonsell, 1973); daha sonra ise Tropik Afrika ve Madagaskar’daki Rorippa türlerini revize etmiştir (Jonsell, 1974).

Stuckey (1966) Kuzey Amerika’daki Rorippa sylvestris türünün yayılışı hakkında bir çalışma yapmıştır. Stuckey (1972) Kuzey Amerika’da çeşitlilik gösteren Rorippa türlerini taksonomi ve dağılış bakımından incelemiştir.

Jarolimova (1998) Çek Cumhuriyeti’ndeki bazı Rorippa sylvestris popülasyonlarında sitolojik çalışmalarda bulunmuştur. Yine Jarolimova (2005) Rorippa cinsi üzerinde deneysel melezleme çalışmalarında bulunarak cins içindeki interspesifik (türler arası) melezleşme hakkında katkılarda bulunmuştur.

(24)

Anchev ve Tomsovic (1999) Balkan Yarımadası’nda bulunan Rorippa pyrenaica grubu (R. pyrenaica, R. lippizensis ve R. thracica) üzerinde coğrafi yayılış, sitoloji, polinasyon ve tohum morfolojisi üzerinde çalışmalarda bulunmuşturlar.

Sheridan ve arkadaşları (2001) ülkemizde bulunmayan ve salata sebzesi olarak kullanılan Rorippa nasturtium-aquaticum ile bu türün akraba taksonları arasındaki genetik çeşitliliği ticari popülasyonlar arasında RAPD-PCR temelli belirteçler ile araştırmıştır.

Son 10 yıldan beri Rorippa türlerinin moleküler ekolojisi ile ilgilenen Alman bilim adamı Walter Bleeker bu güne kadar Rorippa cinsi üzerinde bir kaç makale yayınlamıştır: Bleeker ve Hurka (2001) Rorippa amphibia, R. palustris ve R. sylvestris türleri arasındaki introgressif melezleşme mekanizmalarını kloroplast DNA’sı ve izozimleri moleküler belirteç olarak kullanarak araştırmışlardır ve cins içindeki ekotopik farklılaşma, introgresyon ve evrimsel mekanizmalar hakkında yaklaşımlarda bulunmuşturlar; Bleeker ve arkadaşları (2002) Rorippa cinsi üzerinde kloroplast DNA varyasyonunu belirteç (marker) olarak kullanarak Afrika, Asya, Avustralya, Avrupa ve Kuzey Amerika’dan toplanan Rorippa türleri üzerinde biyocoğrafya ve filogenetik akrabalıklar açısından araştırma yapmışlardır; Bleeker (2003) Almanya’da ki Rorippa austriaca ve Rorippa sylvestris popülasyonlarını ve bahsedilen türler arasında melez bir tür olan R. x armoracioides popülasyonlarını melezleşme mekanizmaları bakımından kloroplast DNA’sı ve AFLP belirteçleri ile incelemiştir. Bu çalışmada varılan en önemli sonuç ise ebeveyn türleri olmaksızın yayılış gösteren R. x armoracioides popülasyonlarının varlığının kanıtlanması ve Rorippa austriaca ve Rorippa sylvestris arasındaki melezleşmenin yeni bir istilacı tür olan R. x armoracioides’in evrimleşmesine yol açmış olabileceğidir; Bleeker (2004) Rorippa amphibia ve Rorippa sylvestris popülasyonları ile bunların arasında melez olan R. x anceps popülasyonları arasında melezleşme ve melez uyum mekanizmalarını izozimleri belirteç olarak kullanarak incelemiştir; Bleeker ve

(25)

türlerinin melez bölgelerdeki popülasyonlarını AFLP ve Kloroplast DNA’sı belirteçleri ile incelemiştirler ve doğal melezleşme mekanizmalarının evrimsel önemine vurgu yapmışlardır.

Klimesova ve arkadaşları (2004) ülkemizde bulunmayan Rorippa palustris türünün taksonomik durumunu, morfolojisini, ekolojisini, yayılışını, hayat döngüsünü, popülasyon biyolojisini ve genetiğini içeren çok kapsamlı bir derleme makale yayınlamıştır.

Stift ve arkadaşları (2006) Rorippa amphibia ve Rorippa sylvestris türlerinde 12 polimorfik mikrosatellit lokusu için yüksek derecede korunmuş primerler geliştirmişlerdir.

Luttikhuizen ve arkadaşları (2007) diploid ve tetraploid Rorippa amphibia popülasyonları arasındaki genetik çeşitliliği mikrosatellit DNA belirteçleri ile araştırmışlardır.

Bunların dışında bazı floralarda Rorippa türlerine ilişkin betimlemeler ve türlerin yayınlandığı kaynaklarda mevcuttur [Flora Hellenica (Jonsell, 2002), Flora of China (Han Cai Shu, 2001), Flora Iranica (Hedge, 1968), Flora of Europe (Valentine ve Jonsel, 1993), Flora of the U.S.S.R. (Vasil’chenko, 1970), Flora of North America (Al-Shehbaz, 2010), Flora d’ Italica (Pignatti, 1982)].

(26)

3. MATERYAL ve METOD

Bu çalışmada uygulanan yöntemler; ön hazırlık çalışmaları, arazi çalışmaları ve örneklerin herbaryum materyali haline getirilişi, laboratuvar çalışmaları (morfolojik incelemeler, anatomik çalışmalar, sitogenetik çalışmalar) ve taksonomik çalışmalar başlıkları altında ayrıntılı olarak verilmiştir.

3.1. Ön Hazırlık Çalışmaları

International Plant Names Index, Index Herbariorum (Holmgren ve ark., 1990), L'Index Synonymique de la flore de France (Kerguélen, 1999), Index Nominum-Genericorum-Plantarum (Farr. ve ark., 1979, 1986), Australian Plant Name Index (APNI) (Chapman, 1991), Index to Plant Chromosome Numbers–IPCN (Goldblatt & Thomson, 1998), Australian Natural Resources Atlas, www.efloras.org, www.plantsystematics.org, ww2.bgbm.org, http://arctos.database.museum ve http://herbariaunited.org gibi veritabanları ve indekslerden ilgili anahtar kelimeler kullanılarak üzerinde çalıştığımız Rorippa Scop. cinsi hakkında yapılan araştırmalar derlenmiştir.

Diğer taraftan başta Türkiye Florasını içeren Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Davis, 1965) olmak üzere komşu ülkelerin floraları; Flora Europea (Valentine ve Jonsell, 1993), Flora of USSR (Vasil’chenko, 1970), Flora Iranica (Hedge, 1968), Flora Hellenica (Jonsell, 2002), Flora of North America (Al-Shehbaz, 2010), Flora d’ Italica (Pignatti, 1982) ve Flora of China (Han Cai Shu, 2001) gibi dünyanın birçok florasında Rorippa cinsi ile ilgili bölümlere girilerek incelenmiş ve çoğundan genel bilgilerde verilen kayıtlar elde edilmiştir. Aynı zamanda Türkiye’nin farklı bölgelerinde yapılmış ve değişik yerlerde yayınlanmış

(27)

olan birçok floristik çalışma öncelikle yeni kare kayıtları olmak üzere taranarak Rorippa taksonlarının yurdumuzdaki yayılış alanlarına ilişkin bilgiler derlenmiştir.

Index Herbariorum’da Türkiye’den kayıtlı olan 28 herbaryum içinden 6 tanesi; Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu (ANK), Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu (EGE), Gazi Üniversitesi Herbaryumu (GAZI), Hacettepe Üniversitesi Herbaryumu (HUB), Selçuk Üniversitesi Herbaryumu (KNYA), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Herbaryumu (BOLU), ve kayıtlı olmayan Akdeniz Üniversitesi Herbaryumu (AKDENİZ), Erciyes Üniversitesi Herbaryumu, Bozok Üniversitesi Herbaryumu, Kars Kafkas Üniversitesi Herbaryumu, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Herbaryumu (KSUH), Süleyman Demirel Üniversitesi Herbaryumu (SDÜH), Cumhuriyet Üniversitesi Herbaryumu (CUFH) ve Mersin Üniversitesi Herbaryumunda yaptığımız herbaryum çalışmalarında varsa Rorippa örneklerine ait lokaliteler tespit edildi. Diğer taraftan Rorippa aurea tip örneklerinin bulunduğu KEW herbaryumu ile irtibat kuruldu ve bu herbaryumdan tip örneklerine ait resimler elde edildi.

Yukarıda adı geçen bazı herbaryumlarda incelenen ve fotoğraflanan örneklerin lokaliteleri alınarak arazi çalışmaları sırasında kullanılmıştır. Hebaryumlardaki mevcut Rorippa takson örnekleri:

Rorippa austriaca (Crantz) Besser

A9 Kars: Göle, Karlı yazı köyünden- Göle’ye Kura nehri boyunca, 20. 08. 1981, N. Demirkuş 1340 HUB!

A9 Kars: Sarıkamış, Karakurt, Mantaş deresi mevkii, 1450 m, 17. 08. 1980, O. Güneş 1679 HUB!

A9 Kars: Sarıkamış’tan Karakurt’a 1. km, Çamaşır dere mevkii, Sarıçam ormanı, 2000 m, 12. 07. 1979, O. Güneş 1307 HUB!

A9 Kars: Göle, Kaymaktepe’den-Köprülü Köyü’ne, korunmuş alanlar, 2450-2100 m, 11. 08. 1982. HUB!

(28)

A9 Artvin: Şavşat, Veliköy yol ayrımından-Pınarlı köyüne, Ormanlık ve çayırlık alanlar, 1650-1850 m, 01. 08. 1982, N. Demirkuş, 1699 HUB!

C3 Konya: Beyşehir Gölü kıyısı, 1200 m, bataklık, 13. 06. 1984, Ş. Yıldırımlı 6468 HUB!

Rorippa amphibia (L.) Bess.

A1 (E) Tekirdağ: Tekirdağ- Heyrebolu arası, Ortacaköy, Tekirdağ’dan 32 km ilerde, dere içi, 21. 5. 1971. A. Baytop, N. Özhatay GAZI!

A2 (A) Balıkesir: Kuş cenneti (Manyas gölü), 16, 05, 1953, A. Berk HUB!

A3 Bolu: Yeniçağa Merkez, N 40º 46’ 493’ / E 32 º 02’ 139’, göl kenarı, 04.07.2000, Leg: Nihan Sümer 1399 BOLU!

A3 Bolu: Yeniçağa Merkez, Göl kenarı, 19.06.2001, Leg: Nihan Sümer 1705 BOLU!

A3 Bolu: Yeniçağa, Hamzaköy yolu, N 40º 46’ 790’ / E 31º 59’ 514’, 10.05.2000, Leg: Nihan Sümer 1063 BOLU!

A3 Bolu: Yeniçağa Merkez, Yolağzı, Kavşak 12.05.2000, Leg: Nihan Sümer 1084 BOLU!

B2 İzmir: Ödemiş, Bozdağ, Gölcük, Göl kenarı, 1.6.1972, leg: İnam EGE! B3 Konya: Akşehir, Örkenez Geçidi, 20. 05. 1966, Ç. Regel HUB!

B3 Konya: Akşehir, Örkenez Geçidi, 20. 05. 1966, Ç. Regel EGE! (yanlışlıkla R. austriaca olarak teşhis edilmiş).

B3 Afyon: Afyon-Sandıklı yolu, Akören Köyü, bataklık, 1020 m, 18. 5. 2000. E. Akçiçek 2432. GAZI!

B3 Afyon: Kocatepe, Gölcük mevkii, su içi, ca. 1650 m, 14. 06. 1982, T. Ekim, H. Malyer, R. İlarslan ANK!

(29)

Rorippa thracica (Gris.) Fritsch

A1 (E) Kırklareli: Kırklareli Dereköy arası, Koruköyden 2 km, yolun solundaki sırtlar, 22. 05. 1978, N. ve E. Özhatay HUB!

A1 (A) Balıkesir: Marmara Adası, Radar tepesi yolu, nemli yer, 09. 05. 1971, A. Baytop, G. Ertem, F. Öktem GAZI!

B1 İzmir: Bergama-İvrinali yolu, Marda Dağı’na doğru, ca. 750 m, 23.05.1986, Ö. Seçmen 3375 EGE!

Rorippa islandica (Oeder) Borbas

A8 Rize: Ardeşen, Fırtına deresi ağzı, 5m, Bahçe kenarı, Tek yıllık, 19. 08. 1984, A. Güner M. Vural (AG 6171) HUB!

B9 Muş; Malazgirt, Kazgölü köyü kuzeyi 06.23.2006 çayırlık alan 1730 m., 39 20 572 N 42 21 608 E, Herb No: 9531, LFM 2017, VANF

Rorippa sylvestris (L.) Bess.

A1 (E) Kırklareli: Lüleburgaz, Tatar köy yolu dere kenarı, 07. 07. 1984, Ö. Yavuz HUB!

A3 Bolu: Yukarı Soku Köyü, ca. 800 m, 09. 8. 19?? M. Vural GAZI!

A3 Bolu: Hamza Bey Köyünden göle doğru, tarla kenarı, 07.06.2001, Leg: Nihan Sümer 1683 BOLU!

A3 Bolu: Hamza Bey Köyünden göle doğru, tarla kenarı, 07.06.2001, Leg: Nihan Sümer 1688 BOLU!

A3 Bolu: Göl kenarı, bataklık alan, 1240m. 01.07.1997, Leg: N. İkinci, 1318-A. Güner BOLU!

(30)

A3 Bolu: Yeniçağa Merkez, Göl kenarı, N 40º 46’ 493’/ E 31º 02’ 139’, 04.07.2000, Leg: Nihan Sümer 1398 BOLU!

A3 Bolu: Hamza bey, 07.07.200 Leg: Nihan Sümer 1451 BOLU! A3 Bolu: Yukarı Soku Köyü, ca. 880 m, 19. 8. 1983 M. Vural GAZI! A3 Bolu: Aladağ Yaylası, çayırlık, ca. 1350 m, 11. 8. 1983 M. Vural GAZI!

A4 Bolu: Gerede’den Kızılcahamam’a doğru 15 km, ca. 1350 m, 06.08.1984, Ö.Seçmen et al, EGE!

A4 Ankara: Güdül ilçesi-Yeşilöz kasabası arası, eski kullanılmayan oto köprüsü civarı, Kirmir çayı vadisi, aglomera, kayalık, K 40º 14’ 39.2’’ D 32º 15’ 25.2’’, 750 m, 23. 06. 2002, B. Tarıkahya 1678 HUB!

A4 Ankara: K’hamam, just past bridge to Cerkes, c 1000 m, 40’ 29’ N-32’ 39’ E, damp bank at edge of rice paddies, 27 July 1989, toplayıcılar okunmuyor 2543 GAZI!

A5 Samsun: Samsunun 60 km doğusu, Terme nehrinin 1 km doğusu, nemli yol kenarları ve Salix alba altlarındaki bir mısır tarlasının kenarlarında, alt (ca.) 10 m, 26. 08. 1972, Huber-Morath. ANK!

A5 Amasya: Tersakan vadisi, Boğazköy, 16. 06. 1955, R. Çetik ANK! A6 Ordu: Fatsa, yol kıyısı, 5 m, 23. 09. 1984, Ş. Yıldırımlı 1984 HUB!

A6 Tokat: Yeşilırmak vadisi, Fidanlık mevkii, 25. 5. 1963, R. Çetik, 7169 KNYA! B4 Ankara: Polatlı, Ankara çayı, Malıköy Çerçi köprüsüne 3 km uzakta, Ankara çayı kenarı, 12. 7. 1970, M. Kelimer et. T. Uslu ANK!

B4 Ankara: Çubuk barajı, P. H. Davis 21432. ANK! C2 Muğla: Girdev Gölü, ca. 1800 m, P. H: Davis. ANK!

Rorippa aurea (Boiss. & Heldr.) Hub.-Mor.

C3 Isparta: Kovada termik santralı - Kovada Gölü arası, nemli alanlar, 850 m, 28. 08. 1993, H. Duman (9422), Z. Aytaç, A. Dönmez. GAZI!

C4 Antalya: Ak Dağ, ufak çağlayan kenarında, 1968, P. Quezal et all. ANK!

C4 Konya: Bozkır-Sülek, ca. 16000 m, 16. 7. 1968, R. Çetik-T. Ekim, E. Yurdakul, 3388 KNYA!

(31)

Rorippa behcetii A. İlçim (Bu çalışmada R. amphibia’nın sinonimi kabul edilmiştir) C6 Kahramanmaraş: Türkoğlu, Gavurgölü bataklığı, 24. 05. 2006, A. İlçim 1672 KNYA!

C6 Kahramanmaraş: Türkoğlu, Gavurgölü bataklığı, 24. 05. 2006, A. İlçim 1672 KSUH!

3.2. Arazi Çalışmaları ve Örneklerin Herbaryum Materyali Haline Getirilmesi

Türkiye genelinde, 2008-2009 yıllarında Nisan-Ağustos ayları arasında yapılan yaklaşık 30 arazi çalışması sonucunda 600’den fazla bitki örneği çiçekli ve meyveli olarak toplanmıştır. Araziden örnekler toplanırken mümkün olduğunca bir popülasyonu en iyi şekilde temsil edecek sayıda olmasına özen gösterilmiştir. Taksonların yayılış alanları, habitatları ve çiçek renkleri gibi özellikler arazi defterine kaydedilerek örneklerin genel görünüşleri, taban yaprakları, çiçek ve meyvesinin resimleri doğal ortamında çekilerek bulgular kısmında kullanılmıştır. Laboratuvar çalışmaları için gerekli olan çiçekli ve meyveli örnekler uygun tarihlerde düzenlenen geziler ile toplanarak herbaryum tekniklerine (Seçmen ve ark, 2004, Erik ve ark, 1995) uygun olarak preslenerek kurutulmuştur. Ayrıca anatomik çalışmalar için taze örneklerden alınan kök, gövde, yaprak gibi organlara ait parçalar % 70’lik etil alkole alınarak fiksasyonu (tespiti) sağlanmıştır. Sitogenetik çalışmalar için gerekli olan olgun tohumlar uygun şekilde ufak zarflara alınıp etiketlenmiştir. Kurutulan örnekler -24 C˚ de dondurucudan geçirilmek suretiyle dezenfekte edildikten sonra 28 x 43 boyutundaki yapıştırma kartonları üzerine yerleştirilerek/yapıştırılarak etiketlenmiştir. Araştırmanın materyallerini bu örnekler oluşturmaktadır. Hazırlanan çok sayıdaki herbaryum örneği Selçuk Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu’na (KNYA) ve “Index Herbariorum”a Türkiye’den kayıtlı olan bazı herbaryumlara (her taksonun birer örneği) konulacaktır.

(32)

Çizelge 3.1. Bazı indeksli herbaryumlara gönderilecek örnekler ve stok numaraları.

Taksonlar Lokalite Stok Numaraları

1. R. austriaca Kars, Sarıkamış Bağcı 4071 & Tutar 2. R. amphibia Konya, Seydişehir Bağcı 3980 & Tutar 3. R. thracica Kırklareli, Lüleburgaz Bağcı 3947 & Tutar

4. *R. icarica Doğu Ege Adaları -

5. R. islandica Rize, Kalkandere Bağcı 4091 & Tutar 6. R. sylvestris Konya, Seydişehir Bağcı 3883 & Tutar 7. R. aurea Isparta, Eğridir Bağcı 3901 & Tutar 8. R x armoracioides Erzurum, Ilıca Bağcı 4109 & Tutar

3.3. Laboratuvar Çalışmaları

Laboratuvar çalışmaları; morfolojik incelemeler, anatomik çalışmalar ve sitogenetik çalışmalar başlıkları altında sürdürülmüştür.

3.3.1. Morfolojik incelemeler

Rorippa Scop. cinsinin Türkiye’de yayılış gösteren taksonları, 2008-2009 yıllarının Nisan-Ağustos ayları arasında farklı lokalitelerden çiçekli ve meyveli olarak toplanarak herbaryum materyali haline getirilen örnekler ile gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, aynı lokaliteye iki veya üç kez gidilerek cinsin tüm taksonlarına ait yeterince uygun örnek toplanarak, resimleri çekilmiş ve GPS kayıtları alınmıştır. Taksonların değişik ekolojik ve coğrafi faktörlerin etkisindeki varyasyon sınırlarını belirlemek için farklı lokalitelerden bol miktarda örnek alınarak üzerinde çalışma yapma imkânı bulunmuştur. Endemik olan Rorippa aurea (Boiss. & Heldr.) Hub.-Mor. türü tip lokalitesinin tam olarak belli olmamasından dolayı buraya en yakın yerlerden toplanmıştır.

(33)

Türlerin morfolojik incelemeleri yapılırken kullanılan örnekler, yurt dışından (KEW herbaryumu) temin edilen tip örneklerinin fotoğrafları ve Türkiye Florasında kayıtlı örnekleri, Türkiye’deki herbaryumlarda bulunan türlerin lokalitelerinden veya yakın çevrelerinden toplanan örnekleri ile karşılaştırılarak incelenmiştir. Özellikle endemik olan Rorippa aurea (Boiss. & Heldr.) Hub.-Mor. türü tip lokalitesine yakın yerlerden toplanarak herbaryumlarda mevcut örnekleri ve yurt dışından temin edilen resimleri ile kıyaslanarak eksikliklerinin giderilmesine çalışılmıştır. Morfolojik incelemeler için, daha önce verilen lokalitelerden bilinen türlere ait örnekler KNYA herbaryumunda kıyaslanarak varyasyonları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca bunlar arasından 25 farklı örnek seçilmiş ve bunların öncelikle habitata ait, vejatatif ve generatif özelliklerinin değerleri ölçülerek betimlemelerde kullanılmıştır.

Mikroskobik karakterler, SZ51 Olympus marka stereomikroskop ile incelenip ölçülmüş ve sayılarak oluşturulan karakterler için minimum ve maksimum değerler tespit edilmiştir. Hassas uzunluk ölçümlerinde (mm) ise dijital kumpas kullanılmıştır.

Rorippa cinsinin birçok türünün özellikle R. amphibia’nın, ekolojik ve coğrafi faktörlerden büyük ölçüde etkilenerek geniş bir varyasyon gösterdiği yapılan incelemelerde görülmüştür. Bundan dolayı bazı yapılar; genellikle bitki boyu, dallanması, gövde ve yaprak tüylülüğü, petiyol uzunluğu, alt, orta ve üst gövde yapraklarının büyüklüğü ve oldukça farklı gelişen meyveler son derece varyasyon gösteren karakterler olarak ortaya çıkmaktadır. Böyle kararlı olmayan çok sayıdaki morfolojik karakterlerden dolayı geçmişte yapılan çeşitli taksonomik sınıflandırmalar ile bu cinsin karışıklığı artmıştır. Özellikle sucul ve nemli yerlerde yayılış gösteren bitki taksonları, ortamın kuraklık durumuna göre çok sayıda varyasyon gösterebilmektedir. Bu bilgilerin ışığında, değişim gösteren karakterlerin taksonomik açıdan kullanılması sırasında dikkatli olmaya çalışılmıştır.

Türlere ait tanımların yapılması sırasında kullanılan morfolojik karakterlere ilişkin terimlerin (filament, ovaryum, dekumbens vs.) Türkçe’de tek kelimelik karşılıkları bulunmadığından, Türkçe okunuşları kullanılmıştır (Stearn, 1983).

(34)

Türlerin otörlerinin adları “Authors of Plant Names” adlı eserden faydalanılarak doğru yazılmasına özen gösterilmiştir (Brummitt & Powell, 1992).

3.3.2. Anatomik Çalışmalar

Anatomik incelemeler, arazi çalışmaları sırasında toplanarak % 70’lik etil alkol içerisine alınan örnekler üzerinde gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma kapsamında Rorippa taksonlarının kök, gövde ve yaprak kesitleri alınarak bunlara ait bilgiler değerlendirilmiştir. Her türün betimlemesi altında anatomik özellikleri verilmiştir, ancak yapraklardan alınan kesitlerde anatomik yapıların birbirine benzer olmasından dolayı araştırma sonuçları ve tartışma bölümünde bazı örneklerden alınan kesitler verilmek suretiyle takson bazında tekrardan kaçınılmıştır. Alınan kesitler Leica DM1000 ışık mikroskobu ve Leica Application Suite bilgisayar yazılımında incelenerek fotoğrafları çekilmiştir. Elde edilen resimler, anatomik özellikleri, bariz şekilde yansıttığı için şekil çizilmesine gerek duyulmamıştır. Kesitler, bilgisayar yazılımı yardımıyla düzenlenerek kısımlar ve dokular belirlenmiş ve gösterilmiştir. Bazı taksonların gösterdiği karakteristik anatomik özellikler saptanmıştır. Bu özellikler anahtarda ve betimlemelerde kullanılmasa da ayırıcı etkisi ifade edilmiştir. Özellikle türler arasında, bir veya birkaç anatomik farklılığı görmek mümkün olmuştur. Anatomik çalışmalarda kullanılan örnekler Çizelge 3.2’de verilmiştir.

(35)

Çizelge 3.2. Anatomik çalışmalarda kullanılan örnekler.

Taksonlar Lokalite Stok Numaraları 1. R. austriaca Erzurum, Ilıca; Kars, Sarıkamış

Bağcı 4066 & Tutar; Bağcı 4071 & Tutar

2. R. amphibia

Afyon, Akören göleti; Konya, Seydişehir

Bağcı 3875; Bağcı 3980 & Tutar

3. R. thracica Balıkesir, Marmara Adası Bağcı 3941 & Tutar 4. R. islandica Rize, Kalkandere Bağcı 4091 & Tutar 5. R. sylvestris

Konya, Seydişehir; Erzurum, Ilıca

Bağcı 3883 & Tutar; Bağcı 4107 & Tutar

6. R. aurea Isparta, Eğridir Bağcı 3900 & Tutar 7. R x armoracioides Erzurum, Ilıca Bağcı 4067 & Tutar

3.3.3. Sitogenetik çalışmalar

Sitogenetik çalışmalar için, araziden toplanan bitkilerin olgun tohumları dormansinin kırılması amacıyla 10-30 gün -20 °C’de bekletilmiş ve petri kutularına alınarak uygun koşullarda çimlendirilmiştir. Çimlenen ve yeterli uzunluğa ulaşan (0.5-1 cm) fidelerin kök uçları kesilerek, ilk işlem için alfa monobromonaftelin’e konulmuş ve bir gece buzdolabında (+4 °C) bekletilmiştir. Sonra kök uçları 3:1 absolu alkol:glasial asetik asit karışımında tespit edildikten sonra buzdolabında saklanmıştır. Daha sonra buzdolabından çıkarılarak, damıtık su içerisinde 10 dakika kadar bekletilen kök uçları, 1 N HCl’de oda sıcaklığında 16-20 dakika hidroliz edilmiştir. Kök uçları %2’lik aseto-orsein boyasıyla oda sıcaklığında en az iki saat boyanmıştır. Kök uçlarının, meristematik hücre açısından zengin olan ve koyu boyanan 1 mm’lik kısmı kullanılarak, % 45’lik glasial asetik asit ile ezme preparatlar hazırlanmıştır. Bu şekilde hazırlanan preparatlar, 3:1 absolu alkol:glasial asetik asit karışımında bekletilip buharlaşmayla lam ve lamel birbirinden ayrılmıştır. Oda sıcaklığında kurutulan preparatlar depeks damlatılarak devamlı duruma getirilmiştir.

Her taksona ait kromozomların sayılması için mitoz bölünmenin metafaz safhasındaki kromozomları içeren devamlı preparatlar kullanılmıştır (kromozomlar

(36)

Brassicaceae familyasının çoğu cinsinde olduğu gibi çok küçük olduğu için karyotip ve idiogram yapılamamıştır). Preparatlarda iyi dağılma gösteren, büzülmemiş, morfolojileri iyi görülebilen ve aynı düzlem üzerinde bulunan kök ucu somatik hücreleri tespit edildikten sonra, mikroskoba bağlı kamera ile immersiyon yağı kullanılarak 10X100 büyütmede fotoğrafları çekilmiştir. Sitolojik incelemelerde Leica DM1000 araştırma mikroskobu ve Leica Application Suite bilgisayar yazılımı kullanılmıştır.

3.4. Taksonomik Çalışmalar

Rorippa cinsinin genel özelliklerinden sonra cinsin Türkiye’deki mevcut türlerinin teşhis anahtarı verilmiştir. Cinse ait türlerin ‘Flora of Turkey and the East Aegean Islands’daki sıralama esasına ve yazılım biçimine uyularak özellikleri yazılmıştır. Bu özellikler verilirken aşağıdaki sıra takip edilmiştir.

-Tür ismi, türün otörü, yayınlandığı eser, yer ve tarih: ‘The International Plant Names Index (IPNI)’de verilen Latince isimler, otör adları, yayın yeri ve tarihi esas alınarak yazılmıştır.

-Sinonimlerinin adı ve otörleri: Daha önceden farklı ülkelerde yapılmış olan sinonim indeksleri, ilgili makaleler, yayınlar derlenmesi ve bu çalışmanın sonuçları ile birlikte oluşturulan liste kronolojik sıraya göre verilmiştir.

Türün morfolojik özellikleri (betimlemesi=deskripsiyonu): Arazi çalışmaları sonucunda toplanan ve herbaryumlarda mevcut olan örnekler üzerinde yapılan çalışmalardan ve ayrıca yayınlarda mevcut bilgilerden derlenen özellikler hayat formu, kök, gövde, taban yaprağı, gövde yaprakları, çiçek durumu, pedisel, sepal, petal, uzun ve kısa filamentler, ovaryum, stilus, stigma, meyve (silikva/silikula), tohum ve çiçeklenme zamanı olmak üzere sırayla yazılmıştır.

(37)

Türkiye’deki yayılış alanları: Taksonların yayılışları; ön çalışmalar sırasında başta “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” olmak üzere floristik yayınlardan, herbaryum kayıtlarından derlenen ve yapmış olduğumuz arazi çalışmaları sonucunda belirlenen lokaliteler bir araya getirilerek hazırlanmıştır. Lokaliteler verilirken aynı kare ve ilde olanlar tekrardan kaçınmak maksadıyla, bir kez yazılan karenin ya da ilin adı altında çoklu olarak yazılmıştır. Lokalite yazılırken başta karesi (koyu), il, ilçe, köy, mevki, habitat özelliği, yükseklik, varsa GPS koordinatları, toplama tarihi, toplayıcı adı ve stok numarası şeklinde sıralanmıştır. Bu yazılım düzenine uymayan lokalitelerdeki eksiklikler; etiketler ve yayınların orijinallerinden kaynaklanmaktadır. Yayılışlar, Davis tarafından 1965’te karelere bölünerek verilen Türkiye Haritası üzerine işaretlenmiştir.

Çiçeklenme Zamanı: Literatür bilgileri, arazi çalışmaları ve çiçekli herbaryum örneklerinin toplanma tarihleri dikkate alınarak ortaya konulmuştur.

Tip örneği ve bulunduğu yer: Tip örneği yurt dışında olan endemik Rorippa aurea türünün KEW herbaryumu ile iletişime geçilerek fotoğrafları temin edilmiştir.

Habitat: Arazi çalışmaları sonucundaki gözlemler ve mevcut kayıtlar dikkate alınarak; sulak alan, göl kıyısı, çayırlık yerler, orman altı, taşlık yamaçlar gibi ifadelerle kullanılarak belirtilmiştir.

Yükseklik ve Koordinatlar: Arazi çalışmalarında GPS yardımı ile ölçülen yükseklik ve koordinatlar arazi defterine kayıt edilerek belirlenmiştir.

Endemiklik durumu: Endemik olan R. aurea “Dünyadaki Yayılışı” kısmında “Türkiye, Endemik” şeklinde belirtilmiştir.

Fitocoğrafi yayılışı: Türkiye Florası’nda ve diğer literatürlerde Rorippa türlerinin fitocoğrafi dağılışına ilişkin kısıtlı bilgi bulunmaktadır. Taksonlarının fitocoğrafi yayılışı hazırlanan haritalardaki yayılış alanlarına bakılarak, dünyada ve

(38)

Türkiye’deki yayılış yerleri göz önüne alınarak belirlenmiş ve öneri olarak sunulmuştur.

Tehlike kategorileri: Revizyonu yapılan taksonların tehlike kategorileri IUCN tarafından belirlenmiş tehlike kriterlerine (IUCN, 2006) göre hazırlanmış olup, Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’da (Ekim ve ark., 2000) dikkate alınarak arazide elde edilen veriler doğrultusunda ülke bazında yeniden düzenlenmiştir.

Gözlem ve tartışma: Cins içerisinde tartışmalı durumu olan taksonlar başta olmak üzere her birinin; yayılış alanları ve fitocoğrafi konumları, öne çıkan bazı diagnostik karakterleri tartışılmıştır.

(39)

4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA

4.1. Morfolojik Sonuçlar

Türkiye’de bulunan Rorippa Scop. cinsine ait taksonların morfolojik özellikleri, arazi çalışmalarında elde edilen herbaryum örnekleri üzerinden, arazide canlı bitkiler üzerinde alınan notlardan ve kaynaklardan (Floralar ve Rorippa cinsi üzerine yapılmış araştırmalar) ayrı ayrı incelenip değerlendirilmiştir. Ancak bu bölümde cinse ait genel özellikler ve bazı taksonların karakteristik özellikleri aşağıda verilen alt başlıklar kapsamında ortaya konulmaya çalışılmıştır. Rorippa türleri tüm Türkiye’de Anadolu ve Trakya’dan toplanmıştır. Rorippa cinsinin Türkiye’de mevcut türlerinin dünya üzerinde yayılışları kıta bazında Çizelge 4.1’de verilmiştir.

Çizelge 4.1. Türkiye’de yetişen bazı Rorippa türlerinin dünyadaki yayılışı.

Türkiye Asya Avrupa Amerika Avustralya Afrika

Rorippa austriaca x x x x Rorippa amphibia x x x x x x Rorippa thracica x x x Rorippa icarica x Rorippa islandica x x x x Rorippa sylvestris x x x x x x Rorippa aurea x Rorippa x armoracioides x x x

4.1.1. Yaşam şekli ve yaşama alanı

Raunkiaer (1907) Hayat Formları Sistemi’ne göre Rorippa islandica dışında cinsin bütün üyeleri hemikriptofitlerdir, R. islandica ise daha çok terofit özellikleri göstermektedir. Türkiye’de yetişen Rorippa cinsine ait taksonların hayat formları

(40)

bir, iki ve çok yıllık olmak üzere üç gruptur. Tek yıllık veya bazen iki yıllık olan Rorippa islandica türü hariç cinsin Türkiye’de yetişen diğer üyeleri çok yıllık bitkilerdir. Rorippa islandica mevsim şartlarının uygunluğuna bağlı olarak bazı yıllar oldukça yoğun yayılış göstermektedir. Rorippa türleri genelde sucul bitkiler olmakla beraber bazı türleri ilkbaharda sulak alanlar dışında karasal ortamlarda hayat bulabilmektedir. Arazi çalışmaları sırasında suya en bağımlı yaşayan taksonların R. austriaca, R. x armoracioides, R.islandica, susuz alanlarda yağışlı mevsimlerde hayat bulabilenlerin ise R. thracica,R. sylvestris, R. aurea, ve hem suya hem de hafif nemli karasal ortamlarda yayılış gösterebilen türün R. amphibia olduğu saptanmıştır (Resim 4.1~4.4).

(41)

Resim 4.2. R. amphibia’nın yaşam alanı (Konya, Seydişehir).

(42)

Resim 4.4. R. thracica’nın yaşam alanı (Balıkesir, Marmara Adası).

4.1.2. Kök ve gövde özellikleri

Gövdeler çok yıllık formlarda genellikle stolonludur. Sucul bitkiler olmalarından dolayı kök sistemleri çok iyi gelişmiştir. Rorippa islandica’nın kök sistemi bir ana kökten oluşur ve bu bazen dallanabilsede bariz bir şekilde yanal (lateral) olarak genişleyemez. Bazı istisnai durumlarda yani kökler substrat kaybederek yüzeye çıktığında veya su yüzeyinde asılı kaldığında minimum seviyede ek kökler oluşabilir. R. amphibia, R. aurea, R. sylvestris, R. austriaca ve R. x armoracioides ek sürgünlerin yükseldiği yanal (lateral) kökler oluştururlar. R. thracica ise genelde stolonsuz olmakla beraber stolonlu bireylerde bu türde yer almaktadır (Resim 4.5-4.6).

(43)

Resim 4.5. R. amphibia’da kök yapısı.

(44)

Rorippa taksonlarının toplanan yaklaşık 600 örneğinin içinden seçilen her taksona ait 25’er örnek üzerinden yapılan ölçümlerden elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, gövde uzunluklarının 5-153 cm arasında (R. thracica-R. amphibia) değişen boy ölçülerine sahip oldukları tespit edilmiştir. Gövdeler bazen tek çıkarken çoğunlukla tabandan veya gövdenin orta kısımlarından itibaren dallanmaktadırlar (Resim 4.7). Özellikle, hem sucul hem de karasal habitatlarda yetişten R. amphibia türü karasal ortamlarda oldukça kısa ve az dallanmış gövde özellikleri göstermekteyken, derin su ortamlarında (göl içi gibi) oldukça uzun, çok sayıda dallanmış ve yanal sürgünlerin yükseldiği gövde özellikleri göstermektedir.

Resim 4.7. Rorippa türleri arasındaki en küçük (R. thracica) ve en büyük (R. amphibia) boya sahip bitkiler.

Taksonlarda gövde tipleri açısından bakıldığında Rorippa cinsine ait türlerin dik, yükselici, askending, sürünücü veya sürünücü-uçta yükselici olduğu tespit edilmiştir. Türlerden birçoğunda stolon bulunmaktadır ve bazı taksonlarda stolonlardan ek sürgünler yükselmektedir. Rorippa islandica’da stolon hiç

(45)

bulunmazken, bazı R. thracica popülasyonlarında stolonlu bireylere de rastlanmıştır fakat R. thracica genelde stolonsuzdur.

Taksonların tamamında gövde yaprakları mevcuttur ama dallanma bazılarında oldukça azdır. En kalın gövde R. amphibia ve R. austriaca’da görülmektedir. Özellikle R. amphibia’nın gövde kalınlığı bazı popülasyonlarda yaklaşık 23 mm kadardır.

Türkiye’de yayılış gösteren Rorippa türlerinde sadece basit tüyler görülmektedir. Rorippa thracica’da bariz şekilde kulakçıklar dahil piloz tüylenme görülmektedir. Ancak diğer türlerde bitki genellikle ± tüysüz iken, ekolojik varyasyon gösteren türlerde yoğun bir şekilde tüylenme gözlenmektedir (Resim 4.8).

(46)

4.1.3. Yaprak özellikleri

Yaprakların taksonomik değeri, diğer organlara göre daha fazla öne çıkmaktadır. Birçok cinsin tür teşhis anahtarında olduğu gibi Türkiye Florası’nda verilen Rorippa tür anahtarında da taban ve gövde yaprakları kullanılmıştır. Yaprak şekilleri lobsuzdan (R. amphibia’nın üst gövdesinde ve R. austriaca) derince lobluya (R. sylvestris ve R. amphibia’nın alt gövdesinde) doğru büyük değişiklikler göstermektedir. Ekolojik varyasyon görüldüğünde R. amphibia’da lirat benzeri (liriform) tipte yapraklar nadiren oluşmaktadır. Loblu yapraklar pinnat, pinnatifit veya pinnatisekt olarak karakterize edilmiştir. Parçalanmış aya lobları lateral (yanal) ve terminal (uç) loblar olarak iki grupta gözlenmiştir.

Buna rağmen yaprak formlarındaki heteromorfizm türlerin taksonomik deskripsiyonunda ve ayrımında karışıklığa da sebep olmaktadır. Rorippa taksonlarının gölge ve güneşteki formları, su ekonomileri, beslenme etkenleri, coğrafi alanları, baskı altında olma durumları, habitat farklılıkları ve diğer faktörler, yapraklarda büyüklük, kenar özelliği ve tüylülük gibi varyasyonlara sebep olmaktadır. Yaprakların ortam şartlarına göre genellikle şekli değişmezken, büyüklüklerinde ve tüy durumlarında aşırı varyasyon görülmektedir. Özellikle gövde yapraklarının loblarında ve kenarlarında büyük ölçekte değişiklik gözlenmiştir. Yaygın olarak görülen yaprak kenar şekilleri genellikle dalgalı, loblu, serrat veya dentat dişli ve düzdür (Resim 4.9).

(47)

Resim 4.9. Rorippa cinsinde gövde yapraklarının kenar özellikleri.

Alt Gövde yapraklarının tam veya parçalı olması özellikle R. austriaca ve R.amphibia arasında ayırıcı bir özelliktir. Özellikle basit olanlarda değişik basit yaprak lamina şekilleri (ovat, eliptik, lanseolat gibi) görülürken, lobları fazla sayıda olanlarda terminal lob denen büyük lobun genel ve kenar şekli oldukça değişkenlik göstermektedir. Rorippa taksonlarında gövde yaprakları çiçeklenme bölgesine doğru dereceli olarak küçülür, daralır, arasındaki mesafe artar ve lob sayısı azalır (Resim 4.10).