Bir İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Fiziksel Bakım Sorunlarının Belirlenmesi

Bir İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Fiziksel Bakım Sorunlarının Belirlenmesi

Determination of the Physical Care Problems of Students in A Primary School

* Öğr.Gör.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, 58140 Sivas ** Prof.Dr., Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, Ankara

ÖZET

Bu araştırma Sivas ili Çayboyu Mahallesi’nde bulunan Çayboyu İlköğretim Okulu’ndaki öğrencilerinin fiziksel bakım sorunlarının belirlenmesi amacı ile tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırma kapsamına okulda öğrenim gören 65 öğrencinin tümü alınmış, veriler 2002 Eylül ve Ekim ayında toplanmıştır. Öğrencilere fizik bakım sorunlarını belirlemeye ilişkin araştırmacının hazırladığı soru formu uygulanmış ve fizik muayeneleri yapılmıştır. Öğrencilerin % 84.1’inin ailelerinde beş ve daha fazla sayıda kişi bulunmakta, çoğunluğunun anne ve babası ilkokul mezunu olup, beşte birinin sosyal güvencesi bulunmamaktadır. Öğrencilerle yapılan görüşmeler ve fizik muayeneler sonucunda en sık görülen sorunların genel vücut hijyeniyle ilgili uygulamalarında eksiklikler, ağız ve diş sağlığına ilişkin sorunlar, hemoglobinin düşük olması (% 80.0) ve parazit bulgusu (% 47.7) olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Okul Sağlığı, Okul Hemşiresi,

Okul Çağı Çocuğu, Sağlığı Geliştirme

SUMMARY

This study was performed as descriptive to determine the physical care problems of students in a primary school in the Çayboyu District of Sivas. All students of the school were included in the study, and data was collected in September and October 2002. A questionnaire related with the determination of physical care problems prepared by researcher was applied and physical examination was made on the students. There were five or more person in 84.1 % of the family of students. Parents of most of the students graduated from primary school and one fifth of them did not have social insurance. As the results of interviews and physical examinations, the most encountered problems were lack in the applications of general body hygiene, the problems related with mouth and teeth health, lower hemoglobine level (80.0 %) and signs of parasiter infection (47.7 %).

Keywords: School Health, School Nurse, School Age

Children, Health Promotion.

C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 26 (2): 60 – 65, 2004 _GİRİŞ

Okul çağı 5-19 yaşlarını kapsar ve bu yaş grubu çocuklar genel nüfusun %40’ını oluşturur [1-2]. Okul çağı çocuklardan ilköğretimde okuyanlar 6-14 yaş grubunu kapsamakta ve 2001-2002 öğretim yılında bu grupta 10.3 milyon öğrencinin öğrenim gördüğü bildirilmektedir [3].

Okul dönemi geleceğin sağlıklı toplumunu oluşturma bakımından çok önemli bir dönemdir [4]. Bu dönemde çocuklar sürekli büyüme ve gelişme içindedirler. Kötü beslenme, alkol, uyuşturucu kullanma gibi tehlikeli alışkanlıklar okul çağında başlamaktadır [5]. Aynı zamanda çocukların birarada bulunmaları ve sağlıkla ilgili bilgi, değer ve davranışları daha çok

burada kazanmaları bu dönemin önemini daha da artırmaktadır [6].

Çocuğun sağlıklı olması okul başarısını etkileyen önemli bir faktördür. Bu nedenle okul döneminde görülen çeşitli sağlık sorunları öğrenmeyi olumsuz yönde etkiler [7]. Kulak, burun ve solunum yolu enfeksiyonları, grip, pnömoni ve dişle ilgili hastalıklar okul çağı çocuklarında görülen başlıca problemlerdir [8]. Genel vücut ve ağız hijyeni ile ilgili yetersizliklerin neden olduğu sorunlar bu yaş grubunda sık görülen diğer önemli bir sorundur. Bu konu ile ilgili yapılan bir çok çalışmada çeşitli oranlarda hijyen yetersizlikleri saptanmış ve bu konunun sağlık problemleriyle ilişkisine bakılmıştır [1, 9-14]. Türkiye'de okul çağı çocuklarında yapılan taramalar sonucunda en fazla karşılaşılan sorunların diş çürükleri, boğaz hastalıkları, parazitozlar, allerji ve deri hastalıkları, kulak hastalıkları ve görme bozuklukları olduğu belirtilmektedir [4]. Ayrıca okul çağı çocukların %30'unda anemi [15], %30-50'sinde de parazit olduğu belirtilmektedir [16].

Bütün bu sonuçlardan okul çağı çocukların toplumda önemli bir risk grubunu oluşturduğu görülmektedir. Bu gruptaki ölüm hızları giderek azalmakla birlikte hastalık hızları yüksektir [17]. Okul çağı çocuklarda sağlık sorunları yaygın görülmekte ve bu sorunlar erken dönemde tespit edilemediğinde ilerleyerek daha ciddi sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Ayrıca sağlık sistemi içinde sağlık ocaklarının istendik düzeyde çalışmaması sonucunda okul çağı çocuklarına yönelik hizmetler yerine getirilememektedir. Oysa tüm çocukların sağlık sorunlarının belirlenip buna yönelik çözüm bulunması bu sorunların çocuğun gelişimine olumsuz etkisini azaltan, okul başarısını artıran önemli bir etkendir [18].

Okul sağlığı hemşiresi öğrenmeyi etkileyen sağlıkla ilgili engelleri belirlemede, çocukların sağlık problemleriyle baş etmelerine yardım etmede ve okul çağında ve yetişkin döneminde sağlıklı olabilmeleri için onlara yardım etmede çok önemli bir konumdadır. Ayrıca okul hemşiresi bakım verici, değişim ajanı olma, eğiticilik ve yöneticilik gibi rollerini kullanarak okul sağlığının gelişmesine katkıda bulunacaktır.

Bu sonuçlardan yola çıkarak, okul sağlığı alanında yapılan çalışmaların sınırlı olması ve bu alanda böyle bir çalışma yapılmasının hizmet planlamada yol gösterici olabileceği düşünülerek bu araştırma yapılmıştır.

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ

Bu araştırma Sivas ili Alibaba Sağlık Ocağı'na bağlı Çayboyu mahallesinde yer alan Çayboyu İlköğretim okulu öğrencilerinin fiziksel bakım sorunlarının belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırmanın yapıldığı okuldaki toplam öğrenci sayısı 65 olup, bu öğrencilerin tümü ilköğretimin ilk 5 sınıfındadır. Araştırmada örneklem seçilmemiş evrenin tamamını oluşturan 65 öğrenci araştırmaya alınmıştır. Çayboyu mahallesi şehirden 7 km uzaklıkta bulunan bir köydür. Daha sonra mahalle olarak Sivas Belediyesine bağlanmakla birlikte, mahalle halkı geçimlerini çiftçilik ve hayvancılıkla sağlamakta ve köy yaşantısını devam ettirmektedir. Çayboyu mahallesi Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu tarafından pilot bölge olarak seçilmiştir ve mahallede tek bir ilkokul vardır.

Araştırmanın verileri ‘Öğrencilerin Ailelerine İlişkin Bilgi Formu’ ve ‘Öğrencilerin Fiziksel Bakım Sorunlarını Belirlemeye İlişkin Form’ olmak üzere 2 form aracılığı ile toplanmıştır. Bu formlarda öğrencileri, ailelerini tanıtıcı bilgiler ve öğrencilerin sistemik muayene bulgularına ilişkin bilgiler yer almaktadır.

Sistemik muayene ölçümlerinden olan öğrencilerin boy ölçümü, kartondan yapılmış ve duvara sabitlenen hazır ölçüm aracıyla, vücut ağırlıkları banyo baskülüyle, kan basıncı ölçümleri yaşa uygun manşonlu tansiyon aletiyle, hemoglobin ölçümleri ise sahli aletiyle yapılmıştır. Görme keskinliğinin değerlendirilmesinde Shnellen Eşeli, işitmenin değerlendirilmesinde ise fısıltı testi kullanılmıştır.

Araştırmanın verileri Eylül 2002 – Ekim 2002 tarihleri arasında toplanmıştır. Araştırmada elde edilen verilerden boy ve ağırlığın değerlendirilmesinde, Dünya Sağlık Örgütü tarafından geliştirilen yaşa göre boy ve kilo standartları [19], hemoglobin ölçümlerinin değerlendirilmesinde, Dünya Sağlık Örgütü tarafından anemi kriteri olarak benimsenen 12 g / 100 ml değeri kullanılmıştır [20]. Araştırmada elde edilen tüm veriler SPSS 10.0 yazılım programında veri tabanı oluşturularak değerlendirilmiştir.

BULGULAR

Öğrencilerin 39’unun kız (% 60), çoğunluğunun 5-7 (% 41.5) yaş grubunda, 28’inin (% 63.6) 3 ve daha fazla sayıda kardeşi olduğu, çocukların yarıdan fazlasının ailesinin çekirdek tipte aile olduğu, ailelerden 37’sinin

(% 84.1) 5 ve daha fazla kişiden oluştuğu, çocukların babalarının çoğunluğunun (% 68.2) ilkokul mezunu olduğu, % 34.1’inin mesleğinin işçi, emekli veya memur, % 29.5’inin ise çiftçi olduğu, annelerin ise yarıdan fazlasının (% 56.8) ilkokul mezunu olduğu, % 22.7’sinin okur-yazar olmadığı ve tamamının ev hanımı olduğu belirlenmiştir. Ailelerin sosyal güvence durumlarına bakıldığında, 36’sının (% 81.8’) sosyal güvencesinin olduğu, yaklaşık olarak beşte birinin (% 18.2) sağlık güvencesinin olmadığı ortaya çıkmıştır.

Öğrencilerin 35’inin (% 79.5) oturdukları evlerin kendilerine ait olduğu, tamamının ısınma aracı olarak soba kullandığı, tamamına yakınının (% 97.7) ise evinde

şebeke suyu olduğu, % 22.7’sinin tuvaletinin evlerinin dışında olduğu, dörtte birinin evinde banyo olmadığı ve banyosu olmayanların çoğunluğunun tuvalette banyo yaptığı belirlenmiştir.

Tablo 1’de çocukların araştırmacı tarafından yapılan fiziksel değerlendirmesi sonucunda 17 öğrencinin saçında (% 26.2) gözle görülür derecede kepek, 10 öğrencinin saçında ise (% 15.4) kirlilik olduğu görülmektedir. Çocuklardaki görme ile ilgili bulgulara bakıldığında, 7 öğrencide (% 10.8) görme kusuru saptanmıştır. Öğrencilerin kulak muayenesinde 48 öğrencinin (% 73.8) kulakları kirli bulunmuştur.

Tablo 1. Öğrencilerin Fizik Değerlendirmesinden Elde Edilen Sonuçların Dağılımı (n=65)

Sorun

Var Yok Toplam

Fizik Değerlendirme Sonucu

S % S % S %

Saç ve Saçlı Deri

Kepek 17 26.2 48 73.8 65 100.0 Saçlar Kirli 10 15.4 55 84.6 65 100.0 Göz Görme kusuru 7 10.8 58 89.2 65 100.0 Kulak Ağrı-kaşıntı 11 16.9 54 83.1 65 100.0 Kulak kirli 48 73.8 17 26.2 65 100.0 Burun Burun kirli 32 49.2 33 50.8 65 100.0 Ağız ve Dişler Dişetlerinde hiperemi 5 7.7 60 92.3 65 100.0 Dişleri kirli 60 92.3 5 7.7 65 100.0 Çürük diş 49 75.4 16 24.6 65 100.0 Deri El-yüz kirli 44 67.7 21 32.3 65 100.0 Ayaklar kirli 7 10.8 58 89.2 65 100.0 Tırnaklar El tırnakları uzun-kirli 14 21.5 51 78.5 65 100.0 Ayak tırnakları uzun-kirli 2 3.1 63 96.9 65 100.0

Boşaltım

İdrar yaparken ağrı-yanma 5 7.7 60 92.3 65 100.0

Parazit bulgusu 31 47.7 34 52.3 65 100.0

Hemoglobin

11.9 gramın altında 52 80.0 13 20.0 65 100.0

Ağız ve diş sağlığı ile ilgili olarak 60 çocukta diş bakımı yetersizliği (% 92.3) ve 49 çocukta (% 75.4) diş

çürüğü sorunu saptanmıştır. Yapılan fizik muayene sonucunda deri ile ilgili sorunların başında el, yüz ve

ayakların kirli, el tırnaklarının uzun olması gelmektedir. Boşaltım sistemi muayenesinde çocukların 31’inde (% 47.7) parazit bulgusuna rastlanmıştır. Çocukların hemoglobinlerinin ölçülmesi sonucunda 52’sinin (% 80) hemoglobininin 12 gramın altında olduğu belirlenmiştir.

Tablo 2’de çocukların 27’sinin (% 62.8) dişlerini düzensiz olarak fırçalarken (aklına geldikçe, 2-3 günde bir, günde bir), 4’ünün (% 9.3) diş fırçasını başkası ile ortak kullandığı görülmektedir. Tabloda verilen diğer bir bulgu 9 çocuğun (% 21.0) diş fırçasını hiç değiştirmemesi, 29 çocuğun (% 67.4) ise beş ay ve daha uzun sürede değiştirmesidir.

Tablo 2. Öğrencilerin Diş Fırçalama ile İlgili Özellikleri

Diş Fırçalama ile ilgili özellikler S %

Diş Fırçalama Sıklığı

Aklına geldikçe 12 27.9

2-3 günde 1 8 18.6

Günde 1 7 16.3

Günde 2 ve üzeri 16 37.2

Kendine Ait Diş Fırçası

Var 39 90.7

Başkası ile ortak 4 9.3

Diş Fırçasını Değiştirme Sıklığı

3-4 ay ve altı 5 11.6

5 ay ve üzeri 29 67.4

Hiç değiştirmeyen 9 21.0

Toplam* 43 100.0

* Dişlerini fırçalamayan 22 çocuk tabloya dahil edilmemiştir

TARTIŞMA

Tablo 1’de çocukların araştırmacı tarafından yapılan fiziksel değerlendirmesi sonucunda çocukların % 10.8’inde görme kusuru saptanmıştır. Öncel [21] yaptığı çalışmada öğrencilerde % 18.1, Kubilay ve arkadaşları [22] % 28, Çivi ve Koruk [23] ise % 8.5 sıklığında görme sorunu belirlemişlerdir. Çocuklardaki görmeyle ilgili sorunların öğrenmeyi güçleştirdiği ve bu nedenle bu tür sorunların erken belirlenmesi ve tedavi edilmesinin çocuğun öğrenme ve başarısı için gerekli olduğu belirtilmektedir [4, 24].

Öğrencilerin kulak muayenesinde % 73.8’inin kulakları kirli bulunmuştur. Kulak kiri işitme sorununa

yol açması bakımından önemli bir sağlık sorunudur. Aydın (1996) yaptığı çalışmada % 41.3, Örsal ve arkadaşları [25] ise % 33.3 sıklığında kulak hijyeni yetersizliği saptamıştır.

Ağız ve diş sağlığı ile ilgili olarak çocuklarda en fazla diş bakımı yetersizliği (% 92.3) ve diş çürüğü (% 75.4) sorunu saptanmıştır. Dişle ilgili sorunlar çocukların sağlığını ve okula devamını etkileyen başlıca problemler arasındadır [8]. Diş çürükleri çocuklar arasında yapılan araştırmalarda en fazla görülen sorun olarak belirlenmiştir [21-22, 26]. Ağız ve diş sağlığı sorunları ülkemizde yaygın olarak görülen ve öldürücü olmadığı için genellikle önemsenmeyen sorunlar arasındadır. Oysa bu sorunlar önlenebilir sorunlardır ve tedavi edilmediği sürece ilerleyerek çeşitli sistemik hastalıklara zemin hazırlarlar [10].

Yapılan fizik muayene sonucunda deri ile ilgili sorunların başında el, yüz ve ayakların kirli, el tırnaklarının uzun olması gelmektedir. El yıkama alışkanlığı bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde basit ve çok etkili bir yoldur. Sindirim sistemi ve solunum yolu hastalıklarının bulaşmasında eller en sık bulaştırma aracıdır [4, 27].

Boşaltım sistemi muayenesinde çocukların % 47.7 gibi yarıya yakın bir kısmında parazit bulgusuna rastlanmıştır. Çocuklarda parazit bulgusunun bu kadar çok görülmesinde çocukların hijyen alışkanlıklarındaki yetersizliğin, toprak ve hayvanlarla sürekli yakın temas halinde olmalarının, gübre, çöp gibi çevredeki olumsuz koşullanın etken olduğu söylenebilir. Arslan [16] çocuklarda parazitoz görülme sıklığını % 30-50 olarak belirtmektedir.

Çocukların hemoglobinlerinin ölçülmesi sonucunda % 80’inin hemoglobininin 12 gramın altında olduğu belirlenmiştir. Bu sonuç Dünya Sağlık Örgütü’nün gelişmekte olan ülkelerdeki 5-14 yaş grubu çocuklarda % 82 olarak bildirdiği demir yetersizliği anemisi sonucuyla uyumludur [5]. Ülkemizde demir yetersizliği anemisi çok sık görülen bir sorundur. Konu ile ilgili literatürde ülkemizde % 17-35 arasında değişen anemi oranlarına rastlanmıştır [9, 15-16]. Demir yetersizliği anemisi dikkat ve algılamada azalma nedeni ile çocukların öğrenme yeteneğini azaltan ve okul başarısını düşüren, ayrıca bağışıklık sistemindeki

yetersizlik nedeni ile sık sık hastalanmaya neden olan önemli bir beslenme sorunudur [28-29].

Tablo 2’de çocukların % 62.8’inin dişlerini düzensiz fırçaladığı, % 9.3’ünün diş fırçasını başkası ile ortak kullandığı görülmektedir. Tabloda dikkati çeken diğer bir bulgu çocukların beşte birinin diş fırçasını hiç değiştirmemesi, % 67.4 gibi bir çoğunluğunun ise beş ay ve daha uzun sürede değiştirmesidir. Aydın [9] yaptığı çalışmada çocukların % 11.7’sinin diş fırçasını hiç değiştirmediğini belirlemiştir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Yapılan fizik muayene sonucunda çocukların saç ve saçlı deriyle ilgili en fazla kepek ve saçların kirli olduğu, gözle ilgili en fazla görme kusuru, kulakta kir, burunda kir, ağız ve dişlerle ilgili en fazla dişlerde kir ve çürük sorunu, deriyle ilgili el ve yüzlerinin kirli, tırnaklarının uzun ve kirli olduğu, yarıya yakınında parazit bulgusu olduğu ve hemoglobini 11 gramın altında olanların % 80 gibi büyük bir çoğunluğu oluşturduğu belirlenmiştir.

Bu sonuçlar doğrultusunda aşağıdaki önerilerde bulunulmuştur.

1- Sağlık ocağı hemşirelerinin öğretmenlerle işbirliği yaparak ailelere ve öğrencilere genel vücut ve ağız hijyeniyle ilgili öğretim yapmaları ve bunun sürekliliğinin sağlanması, ocak hemşireleri ve doktorları tarafından okuldaki tüm çocuklara yılda bir kez sağlık taraması yapılması, problem saptanan çocukların tedavilerinin yaptırılması ve sağlık güvencesi olmayan öğrencilerin ilaçlarının ücretsiz olarak sağlanması,

2- Hemoglobini 11 gramın altında olan çocukların sıklığı % 80 olduğu için, okuldaki beslenme saatlerinin daha etkin kullanılması, ailelerin, öğrencilerin ve öğretmenlerin sağlık ocağındaki hemşireler tarafından bu konuda bilgilendirilmesi, fakir aileler için ilgili kaynaklardan özellikle demir içeren yiyecek yardımı sağlanması,

3- Çocuklardaki sağlık problemlerinin nedenlerine ilişkin niteliksel araştırmalar düzenlenmesi ve

4- Okul çağı çocuklar toplumda önemli bir risk grubunu oluşturduğu için okullarda okul hemşiresi görevlendirilmesi önerilir.

KAYNAKLAR

1. Koç S. Okul Sağlığını Geliştirme Programlarında Öğretim Araç ve Yöntemlerinin Etkinliği, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 1997.

2. Pekcan H. Okul Sağlığı. Bertan M Güler Ç, editörler: Halk Sağlığı, Ankara: Güneş Kitabevi; 1995. s: 210-224. 3. www.meb.gov.tr/index.htm, 2002.

4. Okul Sağlığı Kongresi, 13-17 Ekim 1999, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakultesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul.

5. T.C Sağlık Bakanlığı Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü. Dünya Sağlık Raporu, Ankara, 1998.

6. T.C. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı. Sağlık Eğitim Merkezleri İçin Okul Sağlığı Eğitimi ve Uugulama Rehberi. Ankara, 1985. 7. Promoting Health Through Schools, WHO Technical

Report Series, No. 870, 1997.

8. Igoe JB, Speer S. Community Health Nurse in the Schools. In: Stanhope M, Lancaster J, editors: Community Health Nursing. Boston: Mosby; 1996. p: 880-882.

9. Aydın A. Okul Çağı Çocuklarının Beslenme Ağız ve Genel Vücut Hijyenine İlişkin Uygulamaları ve Var Olan Sağlık Sorunlarının Belirlenmesi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara. 1996. 10. Çekiç C. Türkiye’de Ağız-Diş Sağlığında Mevct Durum,

Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Yeni Türkiye Sağlık Özel Sayısı 2001; 629-634.

11. Dragas Z. Hand-Washing and Disinfection. In: Tümbay E, İnci R, editors: The International Symposium and Workshop on Hospital Hygiene and Hospital Infection Control. İzmir; 1996. p: 35-40.

12. İnce N ve ark. Bir İlkokulda Baş Biti Sorunu ve Tedavi Seçeneklerinin Değerlendirilmesi. IV Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Didim; 1994.

13. May H. Now wash your hands. Nursing Times 1998; 94: 63-66.

14. Ulaş G. Kastamonu İli Merkez İlçesindeki Lise Öğrencilerinin Vücut Hijyenine İlişkin Alışkanlıklarının İncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara. 1998.

15. Pekcan G. Türkiye’de Beslenme Sorunları ve Boyutları: Besin ve Beslenme Politikalarının Önemi. Yeni Türkiye Sağlık Özel Sayısı 2001; 572-585.

16. Arslan P. Okul Sütü ve Okul Beslenme Programlarının Önemi. Yeni Türkiye Sağlık Özel Sayısı 2001; 596-601. 17. Allender JA, Spradley BW. Community Health Nursing:

Concepts and practice, Lippincott Williams; 2001. 18. Fitton D, Elliman D. The School Health Service. Current

Paediatrics 2001, 11: 109-112.

19. Measuring Change in Nutritional Status, Guidelines for Assessing the Nutritional Impact of Supplementary Feeding Programmes for Vulnerable Groups, Geneva; 1983.

20. DeMaeyer EM. Preventing and Controlling Iron Defiency Anaemia Through Primary Healthcare, Genova, WHO; 1989.

21. Öncel S. Okul Sağlığı Hemşirelik Hizmetlerinin Öğrencilerin Sağlık ve Başarı Durumuna Etkisinin İncelenmesi, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir. 1999.

22. Kubilay G ve ark. Bir İlköğretim Okulu Birinci Sınıf Öğrencilerinin Sağlık Durumlarının Değerlendirilmesi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. 2002.

23. Çivi S, Koruk İ. Konya İli 4 Nolu Sağlık Ocağı Bölgesindeki İlköğretim Okulu 1. Sınıf Öğrencilerinin Genel Sağlık Düzeyleri. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. 2002.

24. Öztek Z, Kubilay G. Toplum Sağlığı ve Hemşireliği, Ankara, Somgür Yayıncılık; 1993.

25. Örsal Ö ve ark. Öğrencilerin Kişisel Temizlik Bilgileri ve Durumlarının Değerlendirilmesi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır. 2002.

26. Pala K ve ark. Nilüfer Halk Sağlığı Eğitim ve Araştırma Bölgesi’ndeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Sağlık Durumlarının Değerlendirilmesi. 8. Halk Sağlığı Günleri, Sivas. 2003.

27. Kuzu N. Enfeksiyon Kontrolünde El Yıkamanın Önemi. Hemşirelik Forumu Enfeksiyon Kontrol Özel Sayısı 2000; 3: 33-35.

28. Güray A. İnsan Vücudunda Demirin Önemi. Çoluk Çocuk 2002; Şubat: 58-59.

29. Rakıcıoğlu N. Demir Yetersizliği Anemisi Kansızlık. Çoluk Çocuk 2001; Mayıs: 58.

Yazışma Adresi :

Öğr.Gör.Dr., Güngör GÜLER

Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, 58140 Sivas Tel: 0.346.2191010 (1350), Fax: 0.346.2191261, e-mail: gguler@cumhuriyet.edu.tr