H A C I B A Y R A M - I V E L İ ' Y Î H A Z I R L A Y A N T A R t H Î V E T A S A W U F t Z E M Î N V
T
ü r k t a r i h i n i n u m û m î sejrri incelen diği z a m a n g ö r ü l e c e k t i r k i , T ü r k l e r i n h a y a t ı d a i m a , B a t ı y a d o ğ r u b i r a k ı ş i ç i n d e g e ç m i ş t i r . S a n k i « İ l a h i b i r T a k d i r » i yerine g e t i r m e k i ç i n , b i r ç o k s i y a s î , c o ğ rafî ve t a r i h î ş a r t l a r T ü r k l e r i b a t m ı n cezbesi ile, at ü s t ü n d e n i n d i r m e m i ş a d ı m a d ı m , dalgalar h a l i n d e « G ü n e şin d o ğ d u ğ u » ana k a y n a k t a n , b a t ı y a , « K m ! E l m a » y a d o ğ r u ç e k m i ş t i r . T a r i h i n i l k ç a ğ l a r ı n d a n b e r i , A s y a ' n m i ç l e r i n d e n yola ç ı k a n T ü r k l e r , H a z a r ' m g ü n e y i n d e n ve kuzeyinden d o ğ r u o l m a k ş a r t i y l e i k i k o l d a n i l e r l e m i ş l e r ; b u n l a r d a n , g ü n e y yo luyla gelenler; İ s l â m i y e t ' i n i l k y ü z y ı l l a r m -d a k i i h t i ş a m ı y l a k a r ş ı l a ş m ı ş l a r -d ı r . Daha ö n c e l e r i u m û m î o l a r a k « G ö k T a n n » a d m -d a k i millî; k ı s m e n -de -d i ğ e r k a v i m l e r -d e n a l d ı k l a n B u d i z m , M a n i h e i z m , K a r a i m ve M e s t u r î l i k g i b i dinlere i n a n a n T ü r k l e r , î s l â m i y e t l e k a r ş ı l a ş t ı k l a r ı n d a , daha son r a l a r ı b a y r a k t a r l ı ğ ı n ı y a p a c a k l a r ı b u d i n i incelemek l ü z u m u n u h i s s e t m i ş l e r d i r . T a r i h î k a y ı t l a r a g ö r e ; « M i l â d i V I I . a s r m i l k y a n s m d a Ceyhun N e h r i n i g e ç mek ve a ş a ğ ı T ü r k i s t a n ' ı n ( î s l â m î k a y n a k larda M a v e r a ü ' n - N e h r ) iç k ı s ı m l a r ı n a d o ğ r u ilerlemek isteyen A r a p o r d u l a r ı n ı d u r d u r m a k ve o n l a r ı Ceyhun H a v z a s ı ' n a sok m a m a k i ç i n harekete g e ç e n T ü r k H â k â n ı ile Ahnef b . K a y s ' m i l k defa M e r v er-Revz' de k a r ş ı l a ş m a l a r ı (642 - 22) b i r tarafa b ı r a k ı l a c a k olursa, eski T ü r k l e r l e A r a p l a r a r a s ı n d a i l k s i y a s î , ya da sosyal ve k ü l -Prof. D r . Abdurrahman G Ü Z E L (Gazi Ü n i v e r s i t e s i ) J t ü r e l m ü n a s e b e t l e r i n h a n g i ç a ğ l a r d a ve n a s ı l b i r o r t a m d a b a ş l a d ı ğ ı h a k k m d a he n ü z k e s i n b i r kanaat arz edemeyiz. B u n u n la beraber I s l â m i y e t ' d e n ö n c e H u n l a r ve S a k a l a r l a b i r l i k t e Anadolu'ya gelen b i r k ı s ı m T ü r k l e r ' i n b u l u n d u ğ u f i k r i n e i t i b a r eden g ö r ü ş e g ö r e , b a z ı T ü r k k a v i m l e r i i l k defa A n a d o l u ' d a İ s l â m i y e t ' l e t a n ı ş m ı ş l a r d ı r (1). T ü r k - A r a p m ü n a s e b e t l e r i n i n , Hz. Peygamber ve d o l a y ı s ı y l a İ s l a m D i n i ' n i n o r t a y a ç ı k m a s ı n d a n ç o k daha ö n c e , i l k de fa Sasani o r d u l a r ı n d a ç a r p ı ş a n T ü r k l e r le b a ş l a d ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r s e de, Cahiliye d e v r i A r a p ş i i r i n d e T ü r k l e r ' d e n ve T ü r k k a h r a m a n l ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş o l m a s ı , b u t e m a s l a r ı ç o k daha Önceki devirlere ka dar g ö t ü r m e k t e d i r . » (2) K ü t ü b - i Sitte'-d e k i T ü r k l e r ü z e r i n e s ö y l e n m i ş sahih ha dis m e t i n l e r i i n c e l e n d i ğ i n d e (3) g ö r ü l e c e k t i r k i , ta I I z . Peygamber zamamnda bile T ü r k l e r l e M ü s l ü m a n l a r arasmda da s ı c a k b i r i l g i kesin o l a r a k m e v c u t t u r . H a t ta P e y g a m b e r i m i z i n « T ü r k l e r size d o k u n m a d ı k ç a , siz de T ü r k l e r ' e d o k u n m a y ı n ı z . » hadisi d i k k a t e a l ı n ı r s a , g e n i ş b i r z a m a n ı m u l i t e v î b u hadis, T ü r k ı r k ı n m i s t i k b â l i ne d â i r mucize k a b i l i n d e n addedilebilir. (1) A. Güzel-Ş. K. Seferoğiu, Türk Milli Kültüründe Babalar, (basılmamış tebliğ)
(2) Zekeriya Kitapçı, Hz. Peygamber'in Hadislerin de Türkler [T. Dünyası Araştırmaları), sayı : 43, İst. 1985, s. 6 (Bu makale aynı isimle 1986 da İstanbul, kitap haline geldi.)
(3) Bu hadisler için bkz., Z. Kitapçı, a.g.e., Say fa : 1-109.
B u hadisledir k i , Arap M ü s l ü m a n l a r ı , i l k eamanlardan beri T ü r k l e r ' e k a r ş ı i y i n i yetli olarak ş a r t l a n d m l n u ş o l u y o r l a r d ı .
Ebu Davud'un kaydettiği b i r hadis metnine göre, b u hadis N u a y m b , Ham-mad t a r a f ı n d a n daha ayrıntılı v e r i l m i ş t i r T ü r k l e r ' i n b a t ı y a y a p a c a ğ ı ü ç büjoik sefer söz konusu edilmekte ve hadisin son c ü m lesi «Nefsim yed-i kudretinde olan Allah'a yenofin ederim ki, T ü r k l e r (çok yakın b i r gelecekte) a t l a n m M ü s l ü m a n mescidleri-nin direklerine b a ğ l a y a c a k l a r d ı r » (4) şek linde geçmektedir. Şüphesiz T ü r k mille tinin M ü s l ü m a n mescidlerine at b a ğ l a m a sı çok hayırlı b i r iş o l m u ş t u r . Hz. Pey gamber'in b u y r u ğ u olan b u mucizevî ha reket yavaş yavaş gerçekleşmeye b a ş l a m ı ş V I I . yüzyılın sonlarmda ferdî, V I I I ve I X . yüzyıllarda boy, kabile ve obalar halinde Ve nihayet X . yüzyılda b i r T ü r k Devleti'-nin İslamiyet'i seçmesi ve « T ü r k - İ s l a m Devleti»nin k u r u l m a s ı ile neticelenmiş t i r (5). T ü r k l e r ' i n ihtida mes'elesi de a y n bir k o n u teşkil eder. Gerek d o ğ u ve ge rek b a t ı ş a r k i y a t c ı l a n n m , çeşitli eserlerin de ifâde ettikleri gibi T ü r k l e r ' i n İslami yet'i seçişi, kılıç zoruyla o l m a m ı ş t ı r . Or ta Asya'nın bu cihangir m i l l e t i . Bilge Ka-ğan'm veziri T o n y u k u k ' u n da Abideler'de açıkça belirttiği gibi, statik, ruhban, içe d ö n ü k b i r d i n ile kaybolup gitmemek için, denedikleri b i r k a ç dinden vazgeçmişler, vazgeçmeyen k ü ç ü k gruplar ise, a s ı U a n m kaybedip g i t m i ş l e r d i . H a l b u k i İ s l a m ' ı n hem r u h î cephesi, hem de sosyal b i r cep hesi v a r d ı . H ü l â s â , İslamiyet, d i n â m i k b i r din i d i . T ü r k millî ruhuyla tamamen uy gunluk arzeden b u hayat n i z a m ı , cihan gir yaradılışlı T ü r k l e r ' i n y a r a d ı l ı ş ı n a pek uygun gelmiş ve t e t k i k edildikten sonra bu â l e m - ş ü m û l d i n i k a b u l l e n m i ş l e r d i . Ş u da var k i , eski T ü r k Dinî i n a n c ı (Gök Tann Dini) esasen vahdet prensiplerine uygun i d i . Fakat, İ s l â m i y e t ' i n uluhiyyet anlayışı, insan ş u u r u n d a n d o ğ m u ş olan Gök T a n n d i n i n i n uluhiyyet a n l a y ı ş ı n d a n tabiî k i , daha m ü k e m m e l o l a c a k t ı . İ ş t e , bu ve benzeri sebeplerle T ü r k l e r , İslam'ı bem'msemiş, â d e t a b a y r a k t a r l ı ğ ı n ı y a p t ı k -l a n b u din-le mi-l-liyet-lerini b i r -l e ş t i r i p b u dinin içinde ihyâ olmaya b a ş İ a ı m ş l a r -dır (6).
Son zamanlarda y a p ı l a n b a z ı a r a ş t ı r malara g ö r e , Orta Asya T ü r k l ü ğ ü ' n ü n İ s lamiyet ö n c e s i n d e k i d î n i , ile, İ s l â m i y e t arasmdaki kuvvetli benzerlikler, a r a ş t ı n -c ı l a n , T ü r k l e r ' i n eski dininin «Haniflil-c» o l d u ğ u n a dair b i r şevke s ü r ü k l e m i ş t i r . B u g ö r ü ş ü n de, b i r çok h a k h o l d u ğ u n o k talar v a r d ı r . Fakat, eldeki b i l g i l e r i n y e n i kaynaklarla takviye edilmesi elzemdir (7). B u h ü l â s â d a n sonra, T ü r k l e r ' i n g ü n e y yolundan gelerek İ s l â m i y e t ' i s e ç e n g r u p -l a r m m , öze-l-lik-le M a v e r a ü ' n - N e h r ç e v r e sinde güçlü b i r teşkilat k u r d u k l a r ı m g ö rüyoruz. Hatta « S a m e r r a Devri» diye b i linen (83682) y ı l l a n a r a s ı n d a Abbasi H a -lifesi'nin en güçlü destek olarak g ö r d ü ğ ü T ü r k b i r l i k l e r i , Abbasi Devlet T e ş k i l a t ı n da n ü f u z u n u a r t ı n y o r , b i r yandan da I r a -nîlerle m ü c a d e l e ediyordu. B u arada M ü s l ü m a n l a r l a B i z a n s l ı l a n n a r a l a n n d a g e ç e n tarilıi s a v a ş l a r d a T ü r k l e r ' i n de b u l u n d u ğu tarihî b i r g e r ç e k t i r (8). B u t a r i h î ha diseler b i r yana, T ü r k ve İ s l â m t a r i h i n de en önemli h â d i s e l e r d e n b i r i K a r a h a n -lılar'm X . yüzyılda İ s l a m i y e t ' i resmen k a bul etmeleridir. B u b ü y ü k hadiseden sonra T ü r k i s t a n ' d a n Doğu Anadolu'ya k a dar siyasî ve k ü l t ü r t a r i h i m i z i n r e n g i ta mamen değişik b i r d u r u m arzeder.
Konumuz itibariyle H a c ı B a y r a m - ı Velî'yi hazırlayan sebepler ü z e r i n d e d u racağımız için, b u devirde Horasan ve
(4) Geniş bligi için bkz. Kitapçı, a.g.e., s . 40. (5) Bu meseleler İçin bkz. H. Dursun Yıldız, isla
miyet ve Türkler. 1st. 1980. ve yine bkz. i. Ha mi Danişmend, Türk Irkı Niçin Müslüman 0 ^ du?. Konya 1978. (ikinci baskı), s. 61 vb... (6) Bu meselelerin İzahı İçin bkz. I. Hami
Danişmend, a.g.e., Brockelmann, Histoire des Pleupies et des Etots Islamigues, 1949 — Pa ris s. 149-150; Prof. Dr. Hakkı D. Yıldız, İslâ miyet ve Türkler, ist. 1980 vb...
(7J Bu konu İçin bkz. Şaban Kuzgun, .Hanifilik. ve Vehbi Ecer, «Eski Türkler'in Dini Hanifilik İdi.. I978Tİ sayılarda Töre Dergisi, {Sayı 142 Yıl 12, Mart 1983 s. 73-75) Dr. Vehbi Ecer. «Türklerin Eski Dini», Töre Dergisi, sayı 139, yıl 12, Ara lık 1982, s. 33 v.d.. Dr. Vehbi Ecer. «Eski Türk lerde Vandaniyet» Töre Dergisi, sayı 140, yıl 12, Ocak 1983 s. 62 v.d.. Dr. Vehbi Ecer. .Türk lerin Eski inanışlarında ilahî Din izleri», Töre Dergisi, sayı 141, Yıl 12, Şubat 1983, s . 62 v.d. f8) Geniş bilgi İçin bkz. H. D. Yıldız, a.g.e., s
havalisinin t a s a v v u f î y a p ı s ı n ı incelemek gerekir. B i r ç o k k ü l t ü r h a r e k e t i n i n m e r k e -ziliğini yapan H o r a s a n , sûfî h a r e k e t l e r i n i n de ö n e m l i b i r m e r k e z i y d i . M a v e r a ü ' n -Nehr t s l â m l a ş t ı k t a n sonra s û f i l i k cere yanı, T ü r k i s t a n ' a d a g i r m i ş t i r . H i c r î I H . yüzyılda s û f i l e r l e d o l u o l a n H e m a d a n , N i ş a b u r ve M e r v g i b i , I V . y ü z y ı l d a d a B u h â -ra ve Fergana'da m u t a s a v v ı f l a r ç o ğ a l m ı ş tır. B u g e l i ş m e l e r s ı r a s m d a , Fergana T ü r k l e r ' i , k e n d i ş e y h l e r i n e « B a b a » a d ı n ı v e r m i ş l e r d i r . Daha ö n c e H o r a s a n ' a gelen T ü r k l e r a r a s m d a n « M e h m « t (Nfuhammed) Kfa'şuk» ve « E m i r A l i A b u » (9) g i b i b a z ı t a n ı n m ı ş s û f i l e r y e t i ş t i r m i ş t i r . B ö y l e c e T ü r k l e r a r a s ı n d a s û f i l i k c e r e y a n ı h ı z l a y a -jTİmış, B u h a r a , S e m e r k a n d ve K a ş g a r g i b i î s l â m M e r k e z i n d e n gelen d e r v i ş l e r g ö ç e b e T ü r k l e r a r a s ı n a y a y ı l m ı ş v e o n l a r a yeni f i k i r l e r g ö t ü r m ü ş l e r d i r . B u d e r v i ş l e r , T ü r k h a l k ı n a u m u m i y e t l e ş i i r l e y a k l a ş ı yorlar, A l l a h n z a s ı i ç i n i y i l i k t e b u l u n m a ya davet edip (10) z ü h d ve t a k v a y ı ö ğ r e t i y o r l a r d ı . B ö y l e c e medrese - t e k k e - h a l k k ü l t ü r b ü t ü n l ü ğ ü n ü tesis e d i y o r l a r d ı . E s k i o z a n l a r ı n y e r i n i d o l d u r a n b u « B a b a » veya « A t a » l a r d a n i l k b i l i n e n l e r i « A r s l a n B a b a » , « K o r k u t A t a » v e « Ç o b a n A t a » i s i m leriyle m a r u f s û f i l e r d i r (11). B u ilk bili nen T ü r k s û f i l e r i n i n k i m l i k l e r i h â l â riva yetlerden i b a r e t t i r . Fakat, b u n l a r a r a s m dan ö y l e b i r sûfi ç ı k m ı ş t ı r k i , y ü z y ı l l a r c a tesirini, m a n e v î n ü f u z u n u k o r u y a r a k T ü r k M i l l e t i ' n i n â d e t â f i k i r d ü n y a s ı n ı t e k b a ş m a i h y â e t m i ş t i r . B u , H o c a A h m e d Yesevî k i , T ü r k - î s l â m tasavvufunun te f e k k ü r y a p ı ş ı m h a l i s T ü r k ç e i l e y a z d ı ğ ı ş ü r l e r i n d e o r t a y a k o y m u ş , y ü z l e r c e tale-besiyle u y a n d ı r d ı ğ ı m a n e v i ç e r â ğ ı , y a k d ı ğ ı ocaklarla t ç Asya'dan B a l k a n l a r ' a k a d a r u l a ş t ı r m ı ş t ı r . Gerek h a y a t ı n d a , gerekse v e f a t ı n d a n sonra b i r ç o k k e r â m e t l e r g ö s t e r d i ğ i n i m e n k ı b e l e r i n d e n ö ğ r e n d i ğ i m i z Hoca A h m e d Y e s e v î ' n i n ş ö h r e t i , b ü t ü n T ü r k - İ s l â m D ü n y a s ı ' n a y a y ı l m ı ş t ı r . B i l hassa Cengiz i s t i l a s ı e s n a s ı n d a H a r z e m , Horasan ve Azerbeycan y o l u y l a A n a d o l u ' ya gelen Y e s e v î h a l i f e l e r i , T ü r k M i l l e t i , Qin î s l â m i y e t i b i r « G ö n ü l D i n i » o l a r a k sevmelerinde i l k ve t e k m ü e s s i r d i r (12). A h m e d Y e s e v î ' n i n « H i k m e t » l e r i de k o n u muz a ç ı s m d a n ö n e m l i d i r . O n u n m i l l î tarz ve ş e k i l i l e s u f i y â n e h i k m e t l e r i d i l e geti r e n m a n z u m e l e r i , daha sonra b i r Y u n u s t a r z m m d o ğ m a s m d a ve d o l a y ı s ı y l a Ana d o l u T ü r k s û f i l e r i n i n i l a h i l e r i n d e esas m a y a y ı t e ş k i l eder. « B a b a » l a n n m i U î k ü l t ü r ü m ü z d e k i ve A n a d o l u T ü r k T a r i h i n d e k i y e r i ve ö n e m i i k i a y n inceleme k o n u su o l a r a k t a r a f ı m ı z c a i n c e l e n m i ş ve y a y ı na h a z ı r l a n m ı ş t ı r . T ü r k t a r i h i n d e « H o r a s a n E r e n l e r i » a d ı y l a b i l i n e n b u i l k erenler, ş ü p h e s i z A h m e d Y e s e v î ' n i n k a 3 a ı a ğ ı n d a n beslen m i ş l e r d i r . B u erenlerin b i r ç o ğ u n u b i l a hare A n a d o l u t o p r a k l a r ı n d a g ö r ü y o r u z k i , jTikanda b e l i r t t i ğ i m i z g i b i , A n a d o l u ' d a k i Horasan m e n ş e ' l i Baba ve D e r v i ş l e r i n t e s b i t i g e r ç e k t e n d e r i n b i r incelemeye namzet k o n u l a r d a n o l d u ğ u i ç i n b i z b u incelemeyi b a ş l a t m ı ş b u l u n m a k t a y ı z (13). 1071 M a l a z g i r t Muharebesiyle a ç ı l a n D o ğ u A n a d o l u k a p ı s ı ve sonra g ü ç l ü b i r devlet o l a r a k y e ş e r e n B ü y ü k S e l ç u k l u Devleti, B a t ı l ı g ü ç l e r i t e l a ş a d ü ş ü r ü r k e n , bilhassa 12. y ü z y ı l d a n sonra meydana ge len siyasi g e l i ş m e l e r l e daha d a g ü ç l e n i y o r , neticede A n a d o l u i ç l e r i n e d o ğ r u y o l a h -y o r l a r d ı . 14. Y ü z -y ı l ı n b a ş l a r ı n a kadar k o r u n m u ş o l a n S e l ç u k l u Devleti, m a l u m t a r i h i sebeplerle y ı p r a n m ı ş ve d a ğ ı l a n T ü r k b i r l i ğ i b e y l i k l e r haline d ö n ü ş m ü ş t ü : B u b e y l i k l e r i n z i k r e
değer
o l a n l a n ş u n l a r d ı r : E r t e n a O ğ u l l a n , ( K a y s e r i ve Sivas, 1335 -1381); K a d ı B u r h a n e d d i n B e y l i ğ i (Sivas 1381 - 1389); Saruhan O ğ u l l a n Beyliği (Manisa ve C i v a n 1300-1410); K a r e s i Bey liği ( B a l ı k e s i r , 1300-1336); A y d ı n O ğ u l l a n B e y l i ğ i (Aydın, 1300 -1403); M e n t e ş e O ğ u l l a n ( M u ğ l a , 1300- 1425); G e r m i y a n O ğ u l l a n B e y l i ğ i ( K ü t a h y a , 1300-1428); K a r a m a n O ğ u l l a n Beyliği ( K o n y a - K a r a m a n , 1256 - 1487); Candar O ğ u l l a n , Isfen-d i y a r O ğ u l l a n ( K a s t a m o n u 1292'Isfen-den F a t i h D e v r i ' n e k a d a r ) ; B ı m l a r d a n b a ş k a Rama-(9) Bkz. F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasav-(10) Köprülü, a.g.e., s . 19.(11) Bkz. N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, İst. 1971 s . 27S.
(12) Yesevî için bkz. Köprülü, a.g.e.; Kemal Eras-lan, Divan-ı Hikmet'den Seçmeler, Ankara 1983 (13) Abdurrahman Güzel, Türk MÜH Kültürû'nde
• Baba>lar.
ran Oğullan, Dulkadir Oğullan, Teke Oğullan, îzmir Oğullan aynca Eyyubî Türk Devleti'nin yıkılışı ile ortaya çıkan beylikler (14) gibi irili ufaklı bir çok bey lik daha mevcuttur.
Gerek Selçuklu Türk Devleti ve ge rekse belikler devrinde meydana gelen siyasi kanşıklıklar bir yana bırakılırsa, genel olaras denilebilir ki, bütün bu Türk birliklerinin ortak bir yönü vardır : Millî kültürü koruma, islâmiyet'i yaşama ve yayma fikrinde hemfikir olan bu devlet teşkilâtlan aynı zamanda İslâmiyet'i yıp ratmaya yönelik bâtd mezheplerle müca delede de ortak bir tavır talönmışlardır:
OzelUkle «Anadolu Selçuklu Devleti, dini siyaset hususunda Büyük Selçuklu İmpa* ratorluğu'nun an'anderine sadık kalarak Süimiligi ve Abbasi taraftarhğım muhafa
za etti; Devlet nüfuzu altmdaki şehirler çoğunlukla Sünnî, hatta Hanefi muhiti olarak kaldı. Buralardaki medreseler ve 13. asırda artık çoğalmaya başlayan bir takım tarikatlar umumiyetle bu temayülü muhafaza ve takviye ettiler. Sühreverdî, tbnü'l-Arabî, Sadrettin Konevî, Mevlânâ gibi büyük sûfilerin neo - platonicien na-zaıriyelerini ve pantheiste temayüllerini Hüsn-i Telakki eden bu serbest şehir mu hiti yakm şarkm o devirdeki sair îslâm merkezleriyle mukayese edilemeyecek de recede taassuptan uzak ohnakla beraber Sünnî şekillerini daima muhafaza etmiş tir.» (Bu hususun ileride Osmanlılarda da görüleceğini daha sonra ele alacağız) (15). Gerçek şu ki, 13. asırda Yesevî der-vişleriyle beraber Anadolu'ya gelmeye başlayan ve bir çok kollan mevcut olan ikinci bir grup daha vardır. O da Şiâ mezhebine dahil olan bir grup kişiyle bir likte Kalenderiyye, Haydariyye mensup-lan da bu ikinci gruba dahil edilebilir. -Köprülü'ye göre heterodoxe- bir mahi yet arz eden bu bâtmiler zümresi saf Müs lümanlığın batıl fikirlerle yıpranmasını is teyen müsebbibler zümresi olarak değer lendirilebilir. Bu batıl propagandacılar «şehirden ziyade köylerde ve göçebeler arasmda müsait bir zemin buluyorlardı, Babâîler kıyammm âmilleri (16) olan Türkmen Babalan, şüphesiz birbirine çok hulûl etmiş olan bu (Alevi) zümrelere
mensup ve eski Türk Şamanlanna (17) benzeyen Türk dervişleri idi. Moğol isti-lasmdan sonra yakm Şark tslâm memle ketlerinde Suriye, Mısır - Memlûk împara-torlugu'nun mutaasıp sahasmda» gayr-i Sünnî tarikatlann fevkalade fazlalaştığı tarihi bir gerçektir (18).
Fakat, yukanda belirttiğimiz veçhile, islam şeriatımn koruyucu kal'ası addede bileceğimiz Selçuklu Türkleri bünyesin deki mutasavvıflarla, (mesela; Fahreddin-i Irakî, Evhaddedin-i Kirman!, Konevî ve Mevlâna) bu bâtıl tarikatlann gelişmesini kısmen önleyebihniş, hiç olmazsa güçlü bir altematiİE olarak karşı koyabilmiştir. Esasen gayr-i Sünnî görünümündeki Türk men mutasavvıflannm kaynağı da Ahmed Yese\î gibi güçlü bir pîre kadar uzanır. Ne var ki, bu bâtıl yollara kapılan tasav vuf ehli Iran sahasından geçerken yaka-landıklan bâtmî temayülerden sıynlama-yarak, «sünnî-şer'I,» tasavvufî yapının muazzam ahengini bozma cesaretini gös termişlerdir. Tabiidir ki, bunun netice sinde Anadolu Türklüğü'ne sıçrayan bâtı nı fikirler, sosyolojik ve psikolojik bir gerçek olarak taraftar bulabilmiştir. «Ana dolu'da Kızılbaşlık cereyanmm ve buna muvâzî olarak, rengi ve hüviyeti karanlık bir melâmet fikrinin basit halk tabakalan arasında kesif taraftar bıriması, insanlan dinin kayıt ve şartlanndan âzâde tutan
bir hürriyet vadederek, şeriâtm haram kabul ettiği fulleri mübah telakki etmesi ile izah olımabilir.» (19) Halbuki, ta baş langıçta, Yesevî devrinde ve sonrasında Türklük saf ve samimi Müslümanlığı, Sünni bir yaşayış tarzım şerefli ve kudsî bir görev diye gönlüne sindirmiş idi.
(14) Nazmı Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu' da Türk Devletleri Tarihi Osman Turan. (15) F. Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kurulu
şu, ist. 1986, (2. bas.], s. 161. (16) F. Köprülü. A.g.e.. s . 168.
(17) BabaîIer Kıyamı için bk. A. Y. Ocak. BabaîJer. (18) Alevi-Bektaşi Türk zümreleri ile Sünnî-Türk zümrelerinin Türk milli kültür zemininde ele alınmasınnı önemine ve milli kültür politika mızdaki yerine dair bkz. A. Kurtkan, M. Eröz'e göre Alevi-Bektaşi Zümreler, TDAY. sayı: 44, s. 15-45, 1st. 1986.
(19) Samiha Ayverdi. Abide Şahsiyetler. 1st 1988. M. 4-5.
Ş u r a s ı da i l a h î b i r t a k d i r d i r k i . I r a n sa h a s ı d ı ş ı n d a y a ş a y a n b ü y ü k T ü r k b i r l i k lerinden ve ö z e l l i k l e A n a d o l u ' d a k i T ü r k Devletlerinden h i ç b i r i , H o r a s a n ' d a y a k ı lan b u k u t s a l ç e r a ğ ı s ö n d ü r m e m i ş , aksi ne yüce d i n î en g e r ç e k ş e k l i y l e y a ş a t m a y a gayret g ö s t e r m i ş t i r . B ü y ü k v e l î l e r i n ta savvuf n o r m l a r m ı a ç ı k l a d ı k l a r ı eserleri ü z e r i n d e y a p ı l a c a k o l a n k ü ç ü k b i r t a h l i l ç a l ı ş m a s ı b i l e b u d ü ş ü n c e m i z i d o ğ r u l a y a c a k t ı r . B u m e v z û d a ş u n u b e l i r t m e k gerekir; A n a d o l u ' d a k i b â t m î - t a s a v v u f î , a k ı m l a r l a , S ü n n î ç e v r e l e r i n ç a t ı ş m a s ı ş e k l i n d e geli ş e n ve b i r ç o k s i y a s î ç a t ı ş m a l a r l a son b u lan b u m ü c a d e l e , 12. y ü z y ı l a k a d a r uzan makta ise de, genelde 13. a s ı r d a y o ğ u n l u k k a z a n m a k t a d ı r . B u y ü z y ı l d a S e l ç u k l u Dev-leti'nin s i y a s î b u h r a n l a r ı n d a n da faydala narak T ü r k l e r i n a r a s ı n a y a y ı l a n b a t ı m z ü m r e l e r en eski i n a n ç s i s t e m l e r i n d e n kabalist, b u d i s t , a t e ş p e r e s t (vs.) i n a n ç l a r dan elde e t t i k l e r i b i r f i k r i , ş ü p h e s i z Ana dolu'da y a y m a y ı b a ş a r m ı ş l a r d ı r . Seneler sonra Yavuz S u l t a n S e l i m ' i Ç a l d ı r a n sefe rine ç ı k a r a c a k ve i k i t a r a f t a n k a r d e ş ka n ı n ı n d ö k ü l m e s i n e y o l a ç a b i l e c e k o l a n b u mesele, asimda İ s l â m i y e t ' i n k e n d i i ç i n d e gelişen ve temeli H z . H ü s e y i n - M u a v i y e ç a t ı ş m a s ı n a k a d a r g ö t ü r ü l e b i l e c e k o l a n en ö n e m l i meselelerden b i r i s i d i r . B i r tezatlar a s n o l a r a k d e ğ e r l e n d i r e bileceğimiz 13. Y ü z y ı l A n a d o l u s u , b i r yan dan siyasi b u h r a n l a r a sahne o l u r k e n , d i ğer yandan k ü l t ü r faaliyetlerine a r a h k s ı z devam e t m i ş t i r . « T ü r k l e r i n u m u m î t a r i hinde X I I I . yüzyılı b ü y ü k b i r b u h r a n ve i n t i k a l a s n o l a r a k k a b u l e d e b i l i r i z . » d i yen K ö p r ü l ü , tesbitinde ne k a d a r h a k l ı dır. Z i r a , « B i r t a r a f t a n İ r a n t e s i r i her-ş e y d e â z a m i n ü f u z u n u g ö s t e r i r k e n , d i ğ e r tarafta S e l ç u k l u l a r ' m t e m s i l e t t i ğ i T ü r k siyasi h a k i m i y e t i , M o ğ o l n ü f u z u a l t ı n d a kesin b i r m a h k u m i y e t ş e k l i n e g i r d i ğ i h a l de, d i ğ e r t a r a f t a daha s a ğ l a m ve daha taze siyasi t e ş e k k ü l l e r e m e y d a n verecek yeni y e n i â m i l l e r i n faaliyetine ş a h i d o l u ruz.» (20) A s l ı n d a b ü t ü n b u s a n c ı l a r , g e n ç b i r devlet t e ş k i l a t ı n ı n y e n i b i r l a i k T ü r k i y e ' n i n h a b e r c i l e r i g i b i d i r . Ç ü n k ü X I I I . yiizyılm b u siyasi k a r m a ş ı k l ı ğ ı ve Anado l u T ü r l d ü ğ ü ' n ü n M o ğ o l a k m l a n n a m a r u z
k a l m a s ı , her ş e y d e n evvel m i l l î b i r l i k ve b e r a b e r l i k f i k r i n i n yeniden t e ş e k k ü l ü için f a y d a l ı o l m u ş t u r . Hele tasavvuf cereyamn m y e cereyamn i d e cereyamn filizlecereyamnmesi, d e v r i cereyamn b u h r a cereyamn -l a n y -l a y a k ı n d a n i -l g i -l i d i r . B u devirde k -l â s i k A r a p ve Acem sufilerine â i t eserlerin t e r c ü m e ve ş e r h l e r i n i n , ş e h i r m u h i t l e r i n e y a y ı l m a s ı , M o ğ o U a r ' ı n Anadolu'ya kadar s ü r d ü k l e r i T ü r k d e r v i ş l e r i n i n y a y g ı n l a ş t ı r d ı k l a r ı « H i k m e t » t a r z ı , h a l k ı n yeniden d ü ş ü n m e y e b a ş l a m a s ı d e m e k t i r . M e v l â n a , S u l t a n Veled, A h m e d F a k î h ve b u n a ilave ten Y u n u s E m r e g i b i m u t a s a v v ı f l a r gerek F a r s ç a ve gerekse sade T ü r k ç e ile m ü k e m m e l b i r f i k i r potansiyeli y a r a t m a k t a i d i l e r . Özellikle b i r Y e s e v î m u a k k i d i ola r a k d e ğ e r l e n d i r i l e b i l e c e k Y u n u s E m r e ve Kaygusuz A b d a l T ü r k t e f e k k ü r t a r i h i n d e , eşi ve benzeri b u l u n m a y a c a k b i r vazifenin i c r a s ı m g e r ç e k l e ş t i r m i ş l e r d i r . X V I I I . yiiz y ı l m b u f i k r î - t a s a v v u f î faaliyetleri, Bey l i k l e r D ö n e m i n d e de aynen devam eder ken, d e v r i n ü ç b ü y ü k t a r i k a t m m Mevlevî l i k , R i f a î l i k ve H a l v e t î l i k o l d u ğ u n u gör mekteyiz. H e m e n b e l i r t e l i m k i . H a c ı Bay-r a m ' m m e n s u b u o l d u ğ u T a Bay-r i k a t - ı Halve-tiyye, i ş t e b u yüzjmlda ( X I I I . y.y.) A l i Y u suf H a l v e t i t a r a f m d a n , N i ğ d e ' d e a ç ı l a n b i r t e k k e ile A n a d o l u i ç l e r i n e kadar gel m i ş , özellikle Ahî t e ş k i l a t ı n ı n k u r u l m a -s m d a m ü h i m b i r r o l oynayarak, ş e h i r l e r d e y a y ı l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r (21). T ü r k sûfi l i t e r a t ü r ü n e « A b d a l â n - ı R û m » diye g e ç e n ve h a k l a r ı n d a i l k derli t o p l u b i l g i y i veren  ş ı k P a ş a z a d e t a r a f m dan « A n a d o l u Gaziler'l, A n a d o l u AİıUerl, A n a d o l u A b d a l l a r ı , A n a d o l u B a c ı l a r ı » d i ye d ö r d e a y r ı l a n (22) A n a d o l u sûfileri, A n a d o l u T ü r l d ü ğ ü ' n ü n t a r i h i n d e her ba k ı m ı n d a n i l k incelenmesi gereken b i r g r u p t e ş k i l e t m e k t e d i r . B u Horasan ma y a l ı erenler, b i r devletin ( O s m a n l ı l a r ı n ) k u r u l u ş u n d a en ö n e m l i b i r r o l o y n a d ı k l a r ı g i b i , d î n î h a y a t ı m ı z ı n da b a ş l ı c a ü m m e t l e r i d i r , « O s m a n l ı devletinin b u asrma ( X I V . yüzyıl) â i t b ü t ü n m e n k ı b e l e r i n d e
(20) F. Köprülü. Türk Ed. ilk Mutasavvıflar, (2. basj 1980. s. 230-240.
(21) F. Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuru luşu, s. 162-163.
(22) N. Atsız, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Ank. 1985. 195.
Abdal Neya Baba lakabmı taşıyan ve ilk Osmanlı hükümdarlanyla beraber harp lere iştirak edip tahta kıhçh, cezbeli bir takım dervişler olan Abdalân-ı Rûm (Ho rasan Erenleri) ler, şüphesiz Anadoludaki sûfilerin esas kaynaklandır (23).
Anadolu'nım fethi ile b i r l i k t e görül meye b a ş l a y a n bu Abdalân-ı Rûmlar -di ğer bir tabirle Horasan erenleri- çevre sinde teşekkül etmiş olan ebedî b i r gele nek de, B a t t a l - n â m e , D a n i ş m e n d - n â m e , gibi l i r i k yıllara â i t bilgilerimizin de ilk kaynaklan olan m e z k û r eserler, Müslü man T ü r k o r d u l a n ö n ü n d e k i Horasan erenleri hakkmda asıl m ü r a c a a t kaynakla-n m ı z d ı r .
B u arada 1300 y ı l l a n n d a n sonra kü çük b i r u ç beyliği olarak görülen Osman Beğ'in birliği, Söğüt-Domaniç, iznik çev relerinde gittikçe güçlenmeye başlamış, hatta b u b i r l i k Bizans'a k o r k u l u günler y a ş a t m a y a başlamıştır. Osman Beg i n uy guladığı zeki politika sayesinde s ı m r l a n -m genişlet-meye başlayan beylik, Orhan Bey z a m a n ı n d a İznik'ten Karesi toprak latma kadar genişletilmiş ve hatta i l k de fa Gelibolu yoluyla Rumeli'ye geçilmiş t i r (1354). B u r s a ' n ı n alınarak b a ş k e n t o l ması da Orhan Gazi'nin en önemli hiz metlerinden biridir. I . Murat devrinde Edirne'ye kadar sıçrayan Beylik a r t ı k Haçlı Ordulan'yla çarpışacak ve o n l a n defalarca bozguna u ğ r a t a c a k b i r güce erişmiştir. I . M u r a d ' m Sırp Smdığı (1364) ve Kosova s a v a ş l a n (1385), O s m a n l ı ' n ı n Balkanlar'a t a ş m a s ı demektir. Yıldırım Devri'nin mücadeleleri ise b i r b a ş k a ö n e m arzeder. Zira, İ s t a n b u l i l k defa b u T ü r k H a k a n ı tarafından kuşatılmış, b a ş a n l ı o l ı m a m a y a n bu k u ş a t m a d a n sonra, daha b ü y ü k b i r hazırlığa girişilmiştir. Yıldı-n m ' m gerek BalkaYıldı-nlar'daki faaliyetleri Ve gerekse beylikler üzerinde k i siyaseti, Osmanlı'nın Beylik'ten devlet olmaya d o ğ r u atılan önemli b i r girişimdir. B u za manda Saruhan, Aydm, Germiyan, Men teşe Beylikleri, Osmanlı'nın tevabileri a r a s ı n d a d ı r . Y ı l d ı n m ' ı n ö m r ü , T ü r k bir liğini kurmakla geçmiştir. Fakat ne yazık k i , Timur'la aralannda meydana gelen b i r s ü r t ü ş m e , T i m u r ' u n Ankara'da Yıldı-n m ' ı yeYıldı-nmesiyle (1402) Yıldı-neticeleYıldı-nmiş, dev
let, dağılmaya yüz tutmuştur. Bundan sonraki on küsür senelik bir dönem tari himizde «Fetret devri» olarak bilinmek tedir. Bu devrin tabiî bir neticesi olarak ekonomik, ruhî, kültürel bir sıkıntı d o ğuracağı muhakkaktu-.
Bazı araştıncılar, Timur'un istilası üzerine sıkmtıya ve b u n a l ı m a düşen hal-km tekrar m i s t i k t e m a y ü l l e r g ö s t e r m e y e başladığım özellikle b i r sebep o l a r a k g ö s tere gelmişlerdir. H a l b u k i gerek S e l ç u k lular, gerek Beylikler ve gerekse O s m a n l ı Beyliği'nin ilk d ö n e m l e r i n d e a r a l ı k s ı z b i r tasavvufî temayül g ö r ü h n e k t e d i r . H a l k ne zaman s ı k m t ı y a d ü ş e r s e o z a m a n ta savvufa meyleder, diye tek ve b a s i t b i r sebep gösterilemez. Esasen A n a d o l u i n s a nı, sadece zâhiri ve d ü n y e v î sebeplerle değil, bizzat b i r f i k i r potansiyeli i l e ta savvufî d ü ş ü n c e y e m e y l e t m i ş t i r . A h m e d Yesevî'nin î s l â m î g ö r ü ş ve f i k r i y l e , M e v -lâna'mn geniş dünyasıyla a y d ı n l a n a n h a l k , belki, y u k a r ı d a bahsedilen s ı k ı n t ı l a r l a b u mistik şahsiyetlere yeniden s a n l ı y o r l a r d ı . Osman Bey'den itibaren d i ğ e r b ü t ü n p a d i şahlar, bir g ö n ü l a d a m ı n a t â b i o l m u ş l a r dır. Burada, tedrisi tasavvuf f a a l i y e t l e r i nin ç o k önce b a ş l a n a n , S e l ç u k l u l a r a k a dar inmesi ö n e m l i d i r , m ü e s s i r d i r . «Ahi ve Babaîlerden b a ş k a O s m a n l ı m e m l e k e t lerinde tedris'i tarzda vahdet-i v ü c u d f e l sefesiyle ilmî «tarikatçüığm»da g ö r ü l d ü ğ ü bir gerçektir. «Bu daha ziyade havasa mahsus olup, mühim şehir ve kasabalar da» g ö r ü l m e k t e d i r . «Osmanlı Devîeti'nin Rumeli'de genişlemesi ve m u v a f f a k i y e t l e r i n i n b i r b i r i n i takip etmesi, h a r i ç t e n b i r çok Alp Erenler'in O s m a n l ı ü l k e l e r i n e gel mesini mucip o l d u ğ u gibi, O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a n y l a O s m a n l ı vezirlerinin m u tasavvıflara k a r ş ı g ö s t e r d i k l e r i r i a y e t , mektep halinde b i r m u t a s a v v ı f z ü m r e s i de vücuda getirmişti. Y ı l d ı r ı m B a y e z ı d ' m E m i r Buhârî'ye kızını v e r m i ş o l m a s ı , Os-manh h ü k ü m d a r l a r ı n ı n t a r i k a t e r b a b ı n a göstermiş o l d u k l a n h ü r m e t ve r i a y e t i n canlı b i r delilidir» (24).
(23) F. Köprülü, Osmanlı Imp. Kuruluşu, 1st. 1986, sh. 160.
(24) i. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C . 1 4. bsk.
D i ğ e r y a n d a n , O r h a n Gazi z a n ı a n ı n d a a ç ı l a n i l k m e d r e s e ' n i n y a p ı m ı da ö n e m arzetmektedir. ( t a h m i n e n 1332 - 1336) M u h a k k a k k i , S e l ç u k l u t e d r i s â t s i s t e m i n i n b i r devanu k e y f i y e t i n d e o l a n b u i l k m e d rese, b a ş l a n g ı ç t a t e k k e tasavvuf e r b a b ı -n m da h a ş i r - -n e ş i r o l d u ğ u b i r m ü e s s e s e d i r . H a t t a î z n i k Medsesesi'nin i l k m ü d e r risi, D a v u d b i n M a h m u d ü ' r R u m î y ü ' l -K a y s e r î ( ö l m . 756/1350) a k l î ve n a k l î i l i m lerde m ü t e h a s s ı s o l d u ğ u g i b i , tasavvufta m a h i r b i r m u t a s a v v ı f t ı r da! Ş e y h ü ' l E k b e r ' i n F u s ü s ü ' l H i k e m i ' n e y a z d ı ğ ı « M a t l a ü F u s ü s ü ' u l H i k e m f i Ş e r h i F u s ü s ü l -H i k e m » ( T a h r e n 1299) a d l ı eseri b u n u n g e r ç e k d e l i l i d i r . î l k m ü d e r r i s o l m a s ı ha-sebijle, b ö y l e t a s a v v u f î b i r eserin s a h i b i , diğer i l i m l e r i n y a n ı n d a d e r s l e r i n d e m u h a k k a k t a s a v v u f î b i l g i l e r a k t a r ı y o r d u (25). D a v u d - ı K a y s e r i n i n h e m e n y a m n d a b u l u nan Taceddin-i K ü r d î de, tasavvufla i ş t i gal e t m i ş b i r d i ğ e r â l i m d i . Â ş ı k P a ş a ' n m z i k r e t t i ğ i O r h a n d e v r i n d e y a ş a y a n m u t a savvıflar ( K a r a H o c a , A ş ı k P a ş a H a z r e t i , G e y i k l i Baba, A h î E v r e n ve K a r a c a A h med.) (26) g i b i k i ş i l e r d i r . A y n ı m ü e l l i f i n Y ı l d ı r ı m Bayezid ve Ç e l e b i M e h m e d d e v r i u l u l a r ı m da g ö z d e n g e ç i r i r s e k k i b u n l a r « U l e m a d a n M e v l â n a Ş e m d e d d i n - i F e n â r î , Mevlana K u t b u d d i n - i İ z n i k î Ş e y h Y â r Âlî-i H o r a s â n î , Ş e y h Cezeri-i Ş i r â z i der v i ş l e r d e n Ş e y h H a m i d , M u d u m u l u Ş e y h Fahreddin E f e n d i . . . M e v l a n a H a y d â r - ı H i r e v î , M e v l â n â , M e h m e d - i B e z z a z ı , H a c ı B a y r a m . . . » (27) g i b i k i ş i l e r d i r H a c ı Bay-r a m - ı V e l î ' n i n k i m l e Bay-r i n m u a k k i b i o l d u ğ u k i m l e r i n y e t i ş t i r d i ğ i o r t a y a ç ı k a r . H e m e n b e l i r t e l i m k i , D a v u d - ı Kayse rinin y e t i ş t i r d i ğ i talebeler daha sonra Bursa'ya giderek dersler vermeye b a ş l a m ı ş t ı r , i l e r i d e de b a h s e d i l e c e ğ i g i b i . H a c ı B a y r a m - ı V e l î ' n i n t e d r i s a t h a y a t ı ve ta savvufî h a y a t ı B u r s a ' d a b a ş l a d ı ğ ı n a g ö r e , H a c ı B a y r a m ü z e r i n d e i l k m ü e s s i r i y e t , m u h a k k a k medreseden a l d ı ğ ı t a s a v v u f î b i l g i l e r d i r . İ ş t e b u b i l g i l e r , H a m i d ü d d i n - i A k s a r a y î ' n i n g ö n ü l d ü n y a s ı n d a p i ş i r i l i p ortaya yepyeni b i r ş a h s i y e t ç ı k m ı ş t ı r k i , b u jöizyıUarda A n a d o l u i n s a n ı n ı n g ö n ü l m i m a r î o l m u ş , H a c ı B a y r a m - ı V e l î ' d i r l H a m i d - i Velî k i m d i r ? O ' n u n ş a h s i y e t i t a n m m a d a n H a c ı B a y r a m - ı Velî t a n ı n m a y a c a ğ ı i ç i n b i r a z da b u n u n ü z e r i n d e d u r a l ı m ; H a m i d - i Velî, Kayseri'de d o ğ m u ş ; K o n y a A k s a r a y ı ' n d a o t u r m u ş b i r v e l î d i r . B u n u n i ç i n d i r k i kendisine H a m i d d d i n - i K a y s e r î veya A k s a r a y y î de deniliyor. X I V . y ü z y ı l d a Azerbeycan'm E r d e b i l Ş e h r i n d e y a ş a m ı ş o l a n H a l v e t i y y e t a r i k a t ı ı u n ( E r d e b i l i y y e l Safaviyye) k o l u n ı m k u r u c u su Ş e y h Seyyid İ s h a k S a f i y y ü d d i n ( ö h n . 1334) H a z r e t l e r i n i n t o r u n u Ş e y h Alaad-d i n - i A l i E r Alaad-d e b i l î ' Alaad-d e n feyz a h n ı ş t ı r (29). Ş e y h H a r a i d - i Velî, H o r o s a n ' d a y a k ı l a n a ş k k ü t ü ğ ü n ü Anadolu'ya getiren emanet ç i l e r i n m i r a s ç ı l a r ı n d a n m e l â m î m e ş r e p l i b i r k i ş i d i r , ş ü p h e s i z . 1390'lı (?) y ı l l a r d a B u r s a ' d a i k â m e t eden Velî, E m i r B u h a r î t a r a f ı n d a n t a n ı n ı y o r d u . H a l k ı n « E k m e k ç i B i r İ h t i y a r » g ö z ü y l e b a k t ı ğ ı b u koca velî, Y ı l d m m ' m y a p t ı ğ ı U l u C a m i ' i n açılışı e s n a s ı n d a E m i r B u h a r ı t a r a f ı n d a n ifşa edilince M e l â m î m e ş r e p l i H a m i d - i Velî, B u r s a ' d a n a y r ı l m a k zorunda k a l d ı . Aksa ray'a giderek orada y a ş a d ı . Darende de vefat e t t i ( ö l m . 810/1408) (30).
U l u C a m i ' d e k i m e ş h u r F a t i h a Tefsi-ri'nin etkisinde k a l a n d e v r i n b ü y ü k âU-m i M o l l a F e n â r î ' n i n b i r ş e y h ü l i s l â âU-m ola r a k gerek H a m i d - i Velîye ve gerekse X V . y ü z y ı l ı n i l k y a n s ı n d a Bursa'ya gelerek t a r i k a t i n i n e ş r e d e n A b d ü U a t i f Mokdesi, y i n e a l l a m e M o l l a F e n â r î ile g ö r ü ş ü p o n u t a r i k a t i n e a l m ı ş t ı r . B u k a y ı t l a r g ö s t e r i y o r k i , M o l l a F e n â r î , O s m a n l ı memleket l e r i n d e medrese k o l u n u n reisi o l d u ğ u g i b i , a y n ı zamanda ü ç t a r i k a t ı n ( E k b e r i y y e , Bistanij'j'e -Zeyniyye) y a y ı l m a s ı n d a da b i r i n c i derecede â m i l o l m u ş t u r (31). Le-d ü n n î i l i m l e r e b u kaLe-dar m e y l i n o l Le-d u ğ u b i r d ö n e m d e , O s m a n l ı devlet r i c â l i n i n
ve-(25) Davud-ı Kayseri için bl<z. A. Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, ist. 1982, sh. 15-16.
(26) N. Atsız, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Ank. 1985, sh. 193 (Burada Tapduk ve Yunusun y a ş a d ı k l a r ı d ö n e m K a r ı ş t ı r ı l m ı ş t ı r . )
(27) N. Adsız a.g.e. s. 194. (28) »Veli» g e ç e n
(29) 3kz. Goipinarli, Hoca Bayram Velî, T. Dili Dergisi Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, Ank. 1963 s. 381.
(30) Baha Doğramacı, Aşk Sızıntıları, ist. 1977, s. 40.
(31) Geniş bilgi için bkz. Uzunçarşılı, O. Tarihi C. 1, (4. baskı) Ank. 1932, s. 533.
lîlere hünnet ve muhabbet beslediği bir
zamanda, halkm sadece zahiıi sebeplerle
tekkelere koşması düşünülemez. Rvdü aç
lığı gideren ilâhî feyz neşreden gönül
adamlan. aynı zamanda birer âlim olan
padişah ve vezirler tarafmdan, Molla
Fe-nârî gibi büyük âlimler tarafmdan takdir
ediliyorsa, onlardaki manevi kudreti, ka
bul ve takdir etmek, bizler içinde şarttır
ki, inceleme konumuz Hacı Bayram Velî
de, bir Gazâlî, bir Mevlânâ, bir Şeyh
Şa-bân-ı Velî gibi, evvela medrese
tzüısilin-den geçmiş; ruhımdaki ilâhî aşkı dindir
mek için neticede bir gönül sultanına ben
de olmuştur.
Hacı Bayram-ı Velî'nin Bursa'da ve
Ankara'daki Kara Medresede (Melike
Hatun Medresesi) müderrisliklerinde bu
lunduğu tarihi kayıtlarla sabittir.» (32)
Fakat, Hamid-i Velî'ye ne zaman ve nasıl
mürid olduğunu kesin olarak bilemiyoruz.
Bir rivayete göre Kayseri'de bulunan Ha
mid-i Velînin davetine icabet ederek, An
kara'dan Kayseri'ye gitmiştir. Diğer bir
rivayete göre ise, Bursa'da bulunduğu sı
rada Şeyhini Ulu Cami'deki va'zmda tanı
yarak, bir daha peşini bırakmamıştır (33).
Prof. Ayni'nin görüşü, bu ikinci rivayete
göredir. Ayni, şöyle demektedir : «Mü
derris Bayram, Ekmekçinin arkasmı bı
rakmadı, arayıp buldu, bir daha onun
hizmetinden ayrılmadı. Ekmekçi Baba
müridi Bayram'Ia birlikte evvela Şam'a
gittiler, bir müddet orada kaldıktan sonra
Hicaz'a gittiler. Edâ-yı haçtan sonra
Ak-sara'ya gelip yerleştiler.» (34)
Evvela bir medrese tahsilinden geçen
ve bu tahsili sırasında yukanda belirtti
ğim gibi Davud-ı Kayseri kabilinden ol
gun kişilerin talebelerinden ders alan.
Molla Fenâri gibi dostları bulıman Hacı
Bayram-ı Velî şeriâtın bütün inceliklerini
öğrenmiş, tetkik etmiş mükemmel bir
âlim olarak tasavvufa intisap etmiştir.
Onun bir dervişine (Bedreddin Ahmer)
Fahreddin-i Irakî'nin «Lemâât»ını
terce-me ettrterce-mesi de (35) gösterir ki, Hacı Bay
ram-ı Velî, klâsik mutasavvıflann eserle
rini de okumuştur. Mükemmel tasavvuf
anlayışmm bir Yunus ve Mevlânâ'dan fark
h ohnadığmı müridlerine yazmış olduğu
iki mektuptan kolaylıkla anlamaktayız.
(36) Söylemiş olduğu bilinen 5 tasavvuf!
«Nutku» da Yunus gibi bir üstadm tarzıy
la ayniyet göstermektedir. Bu açıdan deni
lebilir ki. Hacı Bayram-ı Velî
Kaygusuz'-dan sonra en eski Yunus muakkibidir (37).
Hacı Bayram-ı Velî, Türk - îslâm ta
savvuf tarihinde mutasavvıflann en
bü-yüklerindendir, diyebiliriz. Anadolu sûfî
hareketlerinin, siyasî hayatla birlikte çal
kantılarla dolu olduğunu düşünürsek, bu
kompleks siyasî tarih içinden sıynlıp ge
len muhakkak ki doğru bir yol vardı. İş
te bu doğru yolun temel taşlanndan biri.
Hacı Bayram-ı Velî'dir. Bugünkü Saf
Anadolu Müslümanhğmda, Hacı Bayram-ı
Velî gibilerinin büyük rolü vardır.
Aynı manevî zemin, belirU zaman
ke-şitleri içinde Ankara'da oturan Hacı Bay
ram-ı Velî'ye verildi. Çünkü asimda Hacı
Bayram-ı Velî, Hz. Peygamber'den beri
gelen Müslümanlığın, klâsik şer'î tasavvuf
sistemin mükemmel bir terkipçisi ve ta
kipçisiydi.
Hacı Bayram-ı Velî'nin kültürü, bir
yönüyle medreseye, bir yönüyle kendin
den önce yaşayan Mevlânâlara, H.
Bek-tâş-ı Velî'lere, Yunus Emre'lere
dayam-yordu.
Hacı Bayram-ı Velî, Çelebi Mehmed
döneminde ikinci defa ihyâ edilen
Os-manh-Türk birliği'nin İmparatorluk
adı-mmı atmasında en önemli rolü oynayan
kişidir. Fatih'i hazırlayan hocası
Akşem-seddin'in manevî hocası olmakla; Fatih'in
çocukluğunda işaret ettiği fetih
müjdesiy-le O, devmüjdesiy-letçi bir mutasavvıfdır.
Bu itibarla Hacı Bayram-ı Velî'de iki
önemli hikmet gizli bulunuyordu. Bunlar
dan biri İstanbul Kaleleri'nin manevi
anahtarı, diğeri'de kendisinden beşyüz
yıl sonra gelecek Cumhuriyet
Türkiye-(32) Bkz. Ali İhsan Yurd, Fatih'in Hocası Akşemsed-dm, 1st. 1972, s . X X X I X : Fuat Bayramoğlu, Hacı Bayram ı Veli, Ank. 1982, C. I. S. 14 (vs). (33) Bu hususlar için bkz. A. İhsan Yurd, a.g.e. S . XXXIX- ve Fuat Bayramoğlu. a.g.e. C. I, S. 19. (34) Aysel Dilsiz. Hacı Bayram-ı Velî, H.O. Ed. Bl.
Bsm. mezuniyet tezi, Ank. 1981, s . 94. (35) Bkz. Bayramoğlu, a.g.e. C. I, S. 22. (36) Bkz. Bayramoğlu a.g.e. C. I, S. 238-241. (37) Fuad Köprülü, T.E.İ. Mutasavvıflar, Ank. 1976,
s. 340-341. 158
si'nde « B A Ş K E N T » olacak A N K A R A ' n m Manevî a n a h t a n i d i . A n k a r a ' n ı n 1920'li y ı l l a r d a « B A Ş K E N T » o l a c a ğ ı n a d a i r o l a n m a n e v i s ı r ; H a c ı B a y r a m ı V e l î m ü r i t l e r i n d e n B i t l i s ' -ü m u t a s a v v ı f ş a i r M -ü ş t a k B a b a ' n m 1264 de b a s ı l a n D i v a m ' n m 29. sahifesinde v e r i l i y o r d u . G ö r ü l ü y o r k i , T a n n ' m n T ü r k l e r e ver diği b u i l â h i g ö r e v ; H ı r i s t i y a n â l e m i n i n b ü t ü n İ s l â m ü l k e l e r i n i ç i ğ n e m e l e r i n i ö n lemek ve H a ç l ı seferlerine k a r ş ı « d u r » demek i ç i n b i r « k o r u y u c u » d u r u m u n a g e ç m i ş t i r . O d ö n e m i n İ s l a m â l e m i , H ı ristiyan i s t i l a l a r m a k a r ş ı , T ü r k l e r i n bay r a k t a r l ı ğ ı a l t m d a b i r l e ş m i ş l e r d i r . B u g ü n ise, A n a d o l u H ı r i s t i y a n İ s t i l a s ı , Kuzey den gelen b i r i s t i l â ile çift v e ç h e l i b i r is tilâ d u r u m u arz e t m e k t e d i r . Ö y l e y s e b u na k a r ş ı d a m a n e v î k ü l t ü r b ü t ü n l ü ğ ü i ç i n de elele v e r m e k z o r u n d a y ı z . G ü n ü m ü z ü n İ s l â m D ü n y a s ı ' n m b i h a k kın k o r u n m a s ı y u k a r ı d a k ı s a c a i z a h ı ya pılan « i l a h i k a d e r » ı ş ı ğ ı n d a , İ s l a m Âle-m i ' n i n « A n a d o l u - T ü r k Millî B i r l i ğ i » ne saygı ve destek s a ğ l a m a s ı ile m ü m k ü n d ü r . B u da. H a c ı B a y r a m - ı Velî g i b i « H a l k a hizmeti H a k k ' a i b a d e t » b i l e n m a n e v î k i şilerin i y i b i l i n m e s i y l e s a ğ l a n a c k t ı r . N E T İ C E B u k ı s a a ç ı k l a m a d a n sonra netice olarak ş ı m u b e l i r t m e k i s t i y o r u m k i : İ l a h î b i r k a d e r o l a n İ s l a m D i n i ' n i n y a ş a m a s ı i ç i n T ü r k l e r ' i n M ü s l ü m a n o l m a -l a n ve A n a d o -l u ' d a m e r k e z î -l e ş m e s i gere kiyordu. Ç ü n k ü H z . M u h a m m e d ' i n A n a dolu'da b u l u n a n b i r belde i ç i n ş u i l a h î e m r i v a r d ı . « İ s t a n b u l , m u t l a k a f e t h o l u n a c a k t ı r . O'nu fetheden k u m a n d a n ne g ü z e l k u m a n d a n d ı r . Ve O ' n u n askerleri ne güzel a s k e r l e r d i r . » İ ş t e , H z . Peygamber'in e m r i o l a n b u i l a h î kaderde, A n a d o l u ve o n u t e m s i l eden T ü r k k a v m i i ş a r e t e d i l i y o r d u . B u y ü z d e n T ü r k l e r ' i n Horasan'da b a ş l a y a n İ s l â m l a ş m a h a r e k e t i , A l p a r s l a n ' ı n 1071'de Anado-l u y u fethiyAnado-le r e s m î Anado-l e ş m i ş o Anado-l u y o r d u . Z i r a A l p a r s l a n ' ı n h o c a s ı B u h a r a ' l ı E b u Cafer M u h a m m e d , o'na « S e n d i y â r - ı R û m ' u n (Anadolu'nun) K a p ı l a r m ı b i r daha k a p a n m a m a k ü z e r e İ s l â m D i n i ' n e a ç a c a k s ı n » d e m i ş t i . G ö r ü l ü y o r k i A l p a r s l a n , H o r a s a n ' d a n g ö r e v l i o l a r a k g ö n d e r i l e n b i r T ü r k k u m a n d a m o l a r a k , b i r i D i y a g e n i u s ' ı m m a ğ r u r o r d u suna k a r ş ı b ö y l e b i r m a n e v î belge ile 26 A ğ u s t o s C u m a g ü n ü ç ı k t ı ve zafere u l a ş t ı . S e l ç u k l u ve O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u k l a r ı i l e b u g ü n k ü T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ' n i n k u r u l u ş u n d a da a y n ı m a n e v î z e m i n i ve y ü z l e r c e V e l î ' n i n v a r l ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . O s m a n l ı t m p a r a t o r l u ğ u . ' n u n k u r u c u l a r ı n d a n Osman Gazi'nin, H o r o s a n E r e n l e r i n d e n E d e b â l i ' n i n ve İ s t a n b u l F â t i h i , S u l t a n M e h m e d H a n ve a s k e r l e r i n i n de A k ş e m s e d d i n ' i n m a n e v î e ğ i t i m i n d e y e t i ş i p , k u r d u k l a r ı devletlerde a s ı r l a r d ı r y a ş a d ı k l a r ı n ı i f â d e etmeliyiz. E l b e t t e k i b u m a n e v î zemin, d i n î b i r p l a t f o r m i ç i n d e , h e m « H u b b u ' l V a t a n m i n e ' l - i m a n » duy gusu, hem de « H i ç ö l m e y e c e k m i ş g i b i d ü n y a i ç i n , y a r ı n ö l e c e k m i ş g i b i de â h i -ret i ç i n çalışınız» hadislerinde k i m u h t e vaya uygvm o l a r a k ç a l ı ş m a k t a d ı r .
