Hayvan gönenci-veteriner hekimliği ilişkisi ve Avrupa Birliğindeki yasal düzenlemeler üzerine bir araştırma

Vet.Bil.Derg. (2004), 20,4: 17-24

HAYVAN GÖNENCi - VETERiNER

HE~iMLiGi iLişKisi

ve AVRUPA

BiRLiGiNDEKi YASAL DÜZENLEMELER ÜZERiNE BiR

ARAŞTIRMA

Aşkı nYaşar!@ Halis Yerlikaya2

A

Resea rc h on

Rela tion

of Animal Welfare

to

V

eter ina r y Me

dici ne

and Regula tions in

European

Union

Özet: Hayvan gönenci,hayvanın yaşam kalitesiniyansıtanbirtanımlamadır. Tam anlamıylazihinselve fizikselsağlık du-rumunu,mutluluğunuve uzun yaşamgibi özellikleriiçerir. Hayvan gönenci konusu,1960'1ı yılların başından beridünyanın farklıyerferinde elealınanvetartışılanbir konu oldu.Butartışmalarınetkisiyle"HayvanHaklarıEvrensel Bildirisi"kabul ed il-di. Günümüze ulaşıldığındaise Avrupa Birfiği kuruluşlanve üye ülkelerde hayvan gönencikonusunda önemligelişmeler kaydedilmişve birçok yasal düzenleme yapılmıştır. Çalışmada, farklı boyutlarıylahayvan gönenci elealınaraközellikle ve-terinerhekimliğiileilişkisiortaya konmayaçalışılacak; ayrıca,Avrupa Birfiğindekiyasal düzenlemeler ve Türkiye'dekidurum tarihselbir perspektiftensergilenecektir.

AnahtarKeli me ler : Hayvan Gönenci,Gönenç,Kanun,VeterinerHekimliği Mevzuatı,VeterinerHekimliği

Summary: Animalwelfare is a concept which underfines life quality of animals.it includes physical and mentalhealth,hap -piness,and a long life.Subject of animal welfare has been considered and discussed since the beginningof the 1960, in differentparts of the worfd.Owing to these discussions,"Universal Declaration of Animal Rights" was accepted.Today, many significantdevelopments and legal regulations have been declared about animal welfare in Organizations EU and member countries.The objectives of thisstudy were to determine the relation of animal welfare and veterinary medicine from historical perspective,and to bring up legal structurein EU and Turkey.

KeyWord s: AnimalWelfare,Law,Veterinary Legislation,VeterinaryMedicine,Welfare

Giriş

DinçerveMenteş(1994)"animal welfare"karşılığı olarakkullanılan "hayvanrefahı" kavramı yerine" hay-van gönenci"deyiminiönennişlerdir. Menteş'e (1996) göre,bu öneri ilk kez Ferruh DinçerveAyşe Menteş tarafından i.Tıp Etiği Kongresindesunulmuştur. Tür

-kiye'deyapı lan bazı çalışmalarda" (Ünder 1996) "an i-mal welfare" yerine "hayvan refahı" kullanıldığı tespit

edilmiştir.

Konunun derinliklerine ginneden önce, Türkçe karşıl ık olarak "animal welfare" yerine bir başka kav-ramıdeğilde DinçerveMenteş (1994) gibi,niçin"

hay-van gönenci"kavramının tercihedildiğinin açıklanması

yararlı olacaktır. Ingilizce'de "animal welfare"

kav-ram ında kullanılan 'weıtare" kelimesinin bazı söz -lüklerdeki (Anon 1995, 2000, Sinclairve Ark. 1988) karşılığının "sağlı kve afiyet,refah ve mutluluk, iyilikle il-gili koşullar, şartların iyi gitmesi hali" olduğu bil-dirilmektedir. Burada geçen "refah" kelimesinin Türk Dil Kurumu Türkçe sözlüğünde (1988) Arapça olup,

karşı lı ğı "bolluk, varlık ve rahatlık içindeyaşama,

gö-nenç" şeklinde açıklanmaktadır. Aynı kaynakta (1988) gönenç kelimesinin Türkçe olduğu, "bolluk, rahatlık ve varlıkiçinde iyiyaşama, refah"anlamlarında kullanıldığı

belirtilmektedir. Kavramsal analizde "welfare" ke-Iimesinin özünde yer alan"iyilik, iyi olma hali"anlamını

"gönenç" kelimesinde "varlık içinde iyi yaşama" an -lamıylatam olarakbulmaktadır.

Duncan ve Fraser'e (1997) göre,bazı bilim adam

-ları 1960 sonrası bilimsel değerlendinnelerde, h ay-vanların mutluluk ve acı kapasnelerinin onların gö

-nençlerinde merkezi bir nokta olduğunu kabul

etmişlerdir. Ne sağlık, ne stres ne de uygunluk ya da yeterlilikhayvanların iyi bir gönence sahip olduğu an-lamına gelir. Gönenç, hayvanın ne duyduğunu h

is-settiğinebağlıdır.

li

yerleştiren

yaklaşımla

i gönenciacı, korku,açlık ve susuzluk gibiolumsuzdu -rumiara indirgenebilir. Konfor, rahatlık ve sosyal e

t-kilemeler gibi pozitif durumlardadüzeltilebileceğiiçin b

i-limin görevi, hayvanların bu tür yaşamlarını araştırıp anlamak ve ona göre gönence uygun çözüm üretmek

GelişTarihi :05.11.2004 @:ayasar@se lcuk.edıı.ır

ı.SelçukUnivcrsitesiVeterinerFakültesi,VeterinerHekimliğiTarihiveDeontolojiAnabilimDalı,KONYA

2.FıraıUniversilesi VeterinerFakültesi,VeterinerHekimliğiTarihi veDeontolojiAnabilimDalı ,ELAZIG

'"TarımveKöyi şleri Bakanlığı(2004)Twinnin gProje ct ,Alman yave TürkiyeArasındaki ABEş leş tirmcProjesi,TwinrıingNo:

YAŞAR.YERLIKAYA

olmalıdır. 1970'lerde hayvanların davranış ve ter-cihlerinibelirlemek amacıyla çeşitli ortamlardayapılan

araştırmalarda bunu doğrulamakta; hayvanların

ya-şamlarını daha korkusuz, sıkıntısız, az acı veren or-tamlarda geçirmek istediklerini ortaya koymaktadır (Duncan ve Fraser 1997).

Appleby ve Hughes'e (1997) göre gönenç, "iyi halde olmak, mutlulukanlamında"ve tam olarak "iyi bir halde olma durumu"nu belirtir. Hayvanlar ancak kendi doğal çevrelerinde uyum içerisinde tam bir zihinsel ve fizikselsağlık durumundadırlar.Gönenç kelimesinin an-lamı zaman içerisinde değişmiş ve günümüzde genel olarak hayvanın durumunu sahip olduğu pozisyonun düzeyini belirtmek için kullanılmaktadır. Gönenç, çok kötüden-çok iyiye değişebilir. Gönenç kavramını sa-dece hayvanın problemlerinin olup olmadığını gösteren bir kavram olarak değil; bilimselbir şekilde kullanmak için, her zaman bir hayvanın "hayvan gönenci" dü-zeyinin belirlenmesi ya da tanımlanması gereklidir (Applebyve Hughes 1997).

Hayvan gönenci bilimselbirkavramıbelirten ve bi -limden doğan bir deyim değildir. Daha çok toplumda ortayaçıkmış ve hayvanlarakarşı davranışlarımıza iliş­ kin etik ilgi ve yaklaşımı ifade eden bir deyimdir. Bir

.--hayvan ı n gönenci onun yaşam kalitesini yansıtır:

Yaşam kalitesi de sağıık, mutluluk, uzun yaşam gibi

farklı özellikleri içerir (Duncan ve Fraser 1997). lı Hayvan yaşamınınkalitesikonusunda toplumun il-gisinde gerekli değerlendirmelerin yapılmasında bilim önemli roloynamış ve hayvan gönenci, bilimsel bir araştırma ve tartışma konusu olarak kabul görmüştür. Bu kabul görüş,temeldedeğerlerdenorijin alan bir etik anlayışın bilimsel bir yaklaşım içerisinde nasıl kav-ramlaştırılabileceği tartışmasını da ön plana çıkarmıştır (Duncan ve Fraser1997).

Duncan ve Fraser'e (1997) göre, Ruth Hanison modem hayvansal üretim uygulamalarında, ka-muoyunun yoğun ilgisini çeken değerlendirmelerinde 'Tavukları rı yumurtlamasıiçin kullanılanotomatikkafes sistemlerinin kesinlikle kaldırılmasını ; süt danası bes-lemesinde kullanılanintensiv yöntemlerin kesinlikle en-gellenmesini; hayvanların yetersiz gıdalarla bes-lenmesini yasaklayan özel kanunların çıkarılmasını;

sürekli bağlı tutuımanın yasaklanmasını; çarpma ve

vurmanın yasaklanmasını ; hayvanların yetersiz ışıkya da karanlıkta barındırılmalarının yasaklanmasını" tav-siye etmektedir. Bunlara ilave olarak lsveç'te Astrid Lindger hayvan gönenci yasalarının geliştirilmesinde etkiliolan, "gençler dahil hayvanlara az da olsa bir yaz tatili mutluluğu garanti edilmesi; devamlı tutuldukları ahı rgibi kalabalık ve ölünceye kadar kalmak zorunda oldukları mekanlardan uzaklaştırılmaları;bir kez olsun güneşi görmeleri; kokuşmuş gazlar yerine en az bir

18

kez temiz hava solumaları gerektiğini" savunmuştur. Benzer hayvan gönenci hareketleri "hayvanlar için neyin uygun,neyin yararlı olduğu" gerçeğini paylaşan görüşleretkili oluncaya kadar _{sürmüştür. Şüphesiz} bu etikyaklaşımlarıiçerengörüşlere karşıtfikirlerdeileri sü -rülmüştür. Intensiv sistemde daha geniş hayvan gö -nenci standartları sağ lananlara göre, doğal koşullarda extensivyaşamlarını gelenekselbiçimde sürdüren lerde daha çok hayvan gönencisorunları olduğunuilerisüren karşıgörüşlerde Olmuştur(Duncan ve Fraser 1997).

Birçok insan hayvanların his ve duyguları y a-şadığına; yaşam koşulları kötü ise acı ve ıstırap çek

-tiğine, iyikoşullardaise mutluolduklarınainanmaktadır.

Acı ve mutluluk,insanlara davranış açısından ele alı n­ dığındaetik kararlarımızın önemli kriterleri olarak kabul edilebilir.Aynı şekilde hayvanların değerlendirilmesinde de acı ve mutluluk önemli etik kriterler olmalıdır (Dun -can ve Fraser 1997).

Rollin'e (1999) göre , hayvanların gönencini a rt-tırmak için doğal çevrelerinde yetiştirilmeleri ve doğal davranışlarınısergilemelerineolanak_sağlamak;hayvan gönencini geliştirebilmek için ise hayvanlanndoğasına saygıduymak da gerekmektedir.

Hayvan gönencine farklı bir yaklaşımda, onları n "biyolojik sistemlerini n uygun olup olmadığı"nı n sap -tanmasına dayanır. Bu yaklaşımla gönenç hastalıklar, yaralamalar, malnutrisyon gibi durumlarla z a-yıtlatılabilecektir. Büyüme , üreme, normal fizyolojik ve davranış fonksiyonlarının görülmesiyle, uzun yaşamda da üst düzeyde bir hayvan gönenci görülebilecektir (Duncan ve Fraser 1997).

Hollands'a(1989) göre,1997yı lı"Hayvan Gönenci Yıl ı" kabul edilmiş ve konuyla ilgiliilk konferans Cam b -ridge'deTrinity College'de _{yapılmıştı r.}"Hayvan _Hakları Sempozyumu" başlığı altındaki organizasyonu "Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals (RSPCA)" gerçekleştirmiştir.Toplantıdatarihselve t op-lumsal perspektiftenbakılarakhayvan - insanilişkisit e-olojik, filozofik ve politik yönden incelenmiştir. Top -lantılardaçiftçilik,vahşi yaşamve deneylerolmak üzere üç önemli alan üzerinde çalışı lmıştır. Konferansın s o-nunda bu toplantılara katılan 150 katılımcı çıkartılan ''Türcülüğe Karşı Deklarasyon" metnine de imza

at-mışlardır.

Materyal ve Metot

Araştırmanın belgelerini, Avrupa Birliğinde y ü-rürlükte olan hayvan gönenci (Animal welfare) ile ilgili mevzuat metinleri (yönetmelik, direktif, sözleşme ve konsey kararları) oluşturdu.Belgeler,veterinerhekimliği açısındanelealınaraktarih metodolojisiiçerisinde ikinci el (sekonder) kaynaklarla ve Türkiye'deki yasaldurumla karşılaştırılarak değerlendirildi.

Hayvan Gönenci-Veterine rHekimliği ilişkisive...

Hayvan Gönenci ve Hayvan haklan iıişkisi Tannenbaum (1995), hayvangönencive hayvan hakları arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamaktadır:

Hayvan gönenci ve hayvan haklarına farklı bakışaçı­ ları vardır (Şekil1).Şekil1A'dahayvanlarıngönenci

ol-duğunu fakat ahlaki haklarının olmadığı bakış açısı; şekil 1B'de bizim hayvan gönencinden bah-setmememizgerekenbazı tutumlarifade edilmektedir.

Şekil 1C ve D'dehem gönencin hem dehakların hay -vanlarauygulanabildiğigösterilmektedir.Daireler hay-van gönenci ve hayhay-vanhaklarının eşitöneme sahip

ol-duğunu işaret etmesi için eşit büyüklükte çizilmiştir. Bununla birlikte, hayvan gönenciyle hayvan hakları arasında kesişmenin olmadığı görüşünü de ortaya

koymaktadır. Gönenç ve haklar bir arada olabilir, bu-nunla beraber aynı olguyu eş zamanlı olarak içer-meyen çelişkili kavramlardır. Aradakifarkı göstermek üzereŞekil1C gönencin vehakların bazenkesiştiğini

gösteren bakış açısını ortaya koymakta - belirli şart­

lardabazı hakları olabilenhayvanlarıngönencedoğru

yönlendirilme düşüncesini ifade etmektedir. Şekil 1E

ve Fise gönencinve hakların kesişebildiğinifakateşit

öneme sahip olmadıklarını göstermektedir. Şekil 1E hayvan refahının hayvan haklarınagöre daha önemli

olduğugörüşünüortayakoymaktadır. Buna göre, ha y-vanlarınaz bir ahlaki hakları bulunmakta ve bu haklar

o~ları belirli gönenç durumlarına yönlendirmektedir (Omeğin, acıveya açlıktanuzak olmasıgibi).Şekil 1F hakların gönençten daha önemliolduğu görüşünü or-taya koymakta,fakat hayvanlarınbazen belirligönenç durumları içinhaklarının olabileceği olasılığınaizin ve-rildiğinibelirtmektedir.

Tannenbaum'a (1995) göre,olası başka görüşleri

yansıtan farklı şekillerdeçizilebilir.Gönenci ve hayvan haklarını farklı nispi büyüklüklerde sunan dairelerya da hayvan gönenci ve hayvan hakları arasındaki her

-hangi bir kesişmenin daha büyük veya daha küçük (içine alma noktası) olduğunu gösteren şekillerde çi -zilebilir.Ayrıca, farklı tür hayvanlar içinfarklı şekillerde çizebilirveya farklı tür olaylarda bulunan hayvanlar için buçizimleryapılabilir. Ömeğin, şempanze ve goril gibi yüksek sınıf primatların laboratuvar farelerine göre daha fazla ahlaki hakları (bu yüzdendeğerya da hak-lar sunan daire) daha büyük olabilecektir.

Hayvan gönenci hareketi,acıvermemekkoşuluile

hayvanların insanların yararı için kullanılmasını ve

öl-dürülmesini uygun bulmaktadır. Hayvan hakları ha-reketi iseinsani bir biçimde deyapılsa insanların çıkarı

için hayvanların öldürülmesine veya kullanılmasına

karşı çıkar. Hayvan hakları hareketi, hayvanların ö l-dürücütıbbideneylerde,i1a.çların,kozmetiklerin ve nük-leersilahların test edilmesinde kullanılmalarını; kürkleri için öldürülmelerini;eğlence amacıyla dövüştürülmele­

rini (horozdövüş ün ü. deve güreşini, boğa güreşini,

ro-deoları) ve oynatılmalarını; avlanmayı; "endüstriyel

ta-rımcılık" denilentavuk ve sığırçiftliklerindehayvanların kalabalıkbirbiçimde küçük bölmelere hapsedilmelerini protesto eder. ırkçılığavecinsiyetçiliğebenzettiklerit

ür-cülüğü(speciesism) ise reddeder (Ünder 1996).

Hayvan GönenciveVeterinerHekimliğiilişkisi

Tandy'e (1989) göre, hayvan gönenci meselesi basit bir konudeğildir. Hayvanlariçin gönencintam bir

tanımını yapmak zordur. Toplumun gereksinimleri ve

umutları ekonomiye,politiktutumlara ve teknolojikye -niliklere bağlı olarak sürekli değişmektedir. Veteriner

hekimliğiyüksekolası standartları sağlama savaşı ve r-mektedir.Veteriner hekimler uygulamada karşılaştıkları problemleri çözmek için öğrendiklerini ve tecrübelerini kullanmak zorundadırlar. Bazı uygulamalardaki etik problemler tartışılmaktadır. Veteriner hekimler uygu la-madaki zorluklara rağmen, hayvanların bakımında ve tedavisinde onların gönencini sürdürmeye gayret

et-A

B

_D

8

E

Haklar

F

YAŞAR,YERLlKAYA

mektedirler.

Veteriner hekimler hayvan gönencikavramını ha-fife almazlar, bu konuyu mesleklerinde izleyecekleri yolharitasında daima ön planda tutarlar. Hayvan gö-nencinintüm maddelerinde elbette hem fikirlilik yoktur. Zaten böyleolsaydı her halde korkunç olurdu. Mutluluk ve iyilik olaraktanımlanan gönenç, aklın bir ifadesidir, ölçülemez.Çoğunlukla, kararlardavranışsalömeklerle

değiştirilebilir. Ömeğin, acıyı ele alalım. Acının var ol-duğu fikri, özellikleacının bir derecesidir. Bir köpeğin dizinde diskler arasına vurma sonucu ağlaması acı

çektiğinin işaretidir. Acıyı var saymalıyız, ama hangi dereceye kadar? Değerlendirmeler aynı parametreleri kullananaynı sonuçlara ulaşan araştırıcılar tarafından

sorulabilir. Eğerbirveteriner hekimin değerlendirme­

sinin yanlış olduğuna kanaat getirilirse, birçok farklı sonuç bunu izleyebilir. Böyle bir hataya bağlı olarak meslektaşlarından tepki alabilir ya dafarklıbir tutumla

karşılaşabilir. Bu durum önce haysiyet divanına

(di-siplinkurulu) gider. Böylece hatalı bir karar veteriner hekimikorkunç bir sona götürebilir (Tandy 1989).

Veteriner hekimler pratikte,diğer mesleklerde o l-duğu gibi, yaşamlarını hizmet verdikleri işlerden

al-dıkları ücretlerle sürdürürler. Ücretler sadece normaliş­ leri kapsamaz. Bina, ilaç, ekipman ve artan bir oranda teşhis malzemesi, medikal ve cerrahi teknik ele-manları, vergileri de kapsar. Eğer çalışanlardan kabul edilebilir standartlarda bir iş bekleniyorsa,onların hak ettiklerimaaşialmalarıya da hak ettikleri ücretlerin ve-rilmesi de gerekir. Bilgi ve becerilerini en son tek· nolojiye göre geliştirmelerine yardım edecek dergi, video ve kurslan da yakından takip etmeleri de ge-rekmektedir (Tandy 1989).

King (1989), hayvan gönencini etkileyen ve en önde gelen meslek grubunun veteriner hekimler ol-duğunu belirtmektedir. King'e (1989) göre, "bireysel olarak kim en çok hayvanlarlabağlantıkurup onlen te-davieder ki;bu etki gittikçe gelişebilir, bunun evrimle veya devrimle ilgisi yoktur. Esas evrimle ilgiliyaklaşım eğitimdir. Hayvan gönencine karşı meslekitavırher zamandeğişik olmaktadır."

Yıllarcaveteriner hekimlerlebirlikteçalışanTandy (1989), veteriner hekimlerin hayvan gönencininönüne ekonomikönceliklerinikoymadıklarınıve mesleklerinde gösterdikleri merhametin başka hiçbir meslekle kar -şılaştırılamayacağınıbelirtmektedir.

Veterinerhekimlerinbirinci görevi, toplumun hay-van kullanımı sırasında onlara yüksek kalitede tedavi hizmetlerivermek, hayvan hastalıklarını ve acıyı ön-lemektir. Bu aktiviteler radikal değişim sınırlarını zor-lamaktadır. Şimdiye kadar bunu oldukça iyibirşekilde yaptılarve daha dageliştirmeyedevam edebilirler.

Ve-20

teriner hekimlikteki bu evrimsel gelişmeler şu ana kadardoğru birşekilde olmuştur.Tiz ve temelsizeleş­ tiriler, amaçlanan evrensel değişimin tersi sonuçlara yol açar. Bireyolarak veteriner hekimlerin hayvan gö-nencine katkıları eğitimle daha da arttınlabilir (King 1989).

Mike Appleby'nin 1986'da Avrupa'daki veteriner ve ziraat fakültelerinde hayvan gönenciyle eğitim ko-nusunu incelemesinde, ziraat endüstrisinin gönenci

al-gılamasının, toplumun gönenci algılamasının veya

hü-kümet yasalarının ülkeden ülkeye değiştiği sonucuna varıldı. ABD'de ise hayvan gönencieğitimi isteğe bağlı

kurslar şeklinde olmaktadır. Ingiltere'de ise şimdiye kadar hayvanlar birçok ülkeye göre daha iyi

ko-runmuştur. 1986yılındaÜniversiteler Hayvan Gönenci

Federasyonunun sponsorluğunda Ingiltere'deki ve-teriner ve ziraat fakültelerinde hayvan gönenci eği­ timinin incelenmesi vekarşılaştırılmasıylailgili biraraş­

tırma yapıldı. Ingiltere'deki veteriner fakülteleri (biri hariç) öğrencilerine tam bir kurs hizmeti vermekte ve .

hepsi özel hayvan gönencieğitimi almaktadır. Hayvan gönenci kurslarının yapısında ve diğer konularla bü-tünleşmesinde farklılıklarbulunsa da;ve aynca etikve ekonomik durumlara yaklaşımı farklı olsa da, istenen sonuçhakkındabir hem fikirlilikgelişmektedir(Stewart 1989). Türkiye'de hayvan gönenci konusunda eğitim faaliyetlerinin veteriner fakültelerinde EAEVE (Avrupa Veteriner Eğitimi Kurumları Birliği) akreditasyon ça -Iışmalan çerçevesinde değerlendirilmeye başlandığı

söylenebilir.

Çiftlik, arkadaş ve laboratuar hayvanları, vahşi yaşam, spor ve gösteriamaçlı hayvan kullanımı, hay -vanların taşınması gibi konular gönenç başlığı altında

yer alan konulardır (Scottish SPCA 1992, Stewart 1989). Bütün bu konular gönenci de kapsamaktadır.

Ne zaman çevreden,barınak, beslenme, hastalık, ya-ralanma ve davranış biliminden bahsediise bu,ya d i-rekt ya da indii-rekt gönençle ilgiliolmaktadır (Stewart 1989).

Anatomi, biyokimya ve özellikle de fizyolöjiyi b l-meden stres ve acı anlaşılamaz. Hayvan barındı rma

daaynışekildeönemlidir. Bu da hayvandavranışlarıyla bağlantılıdır. Hayvanihtiyaçları daaynı şekilde,hayvan motivasyonuna etki eden iç ve dış faktörlerin an

-taşılmasına yardım eder.Veteriner hekime hangidav

-ranrşlann normal, hangi davranışların anormal 0

1-_duğunu anlaması konusunda yol gösterir (Stewart 1989).

ispat edilemeyen ancak büyük kuşku duyulan nokta geleneksel veteriner hekim - çiftlik hayvanı iliş­ kisindemesleğin, yeni toplumsal etik hareketlerin ge -lişmesinde liderlik görevini başaramadığıdır. Gönenç problemlerininçoğu gelenekselhayvancılık uygulama

-HayvanGön enci -VeterinerHekimliği İlişkisive...

larında ve veteriner hekimliği ile ilgili konularda

yo-ğunlaşmaktad ır. Ömeğin, iyi bir terapi olsa bile

"bu-zağılarovalanarak temizlenmekten acı duyuyor"

ola-bilirler. Fakat terapik rejimin değeri hayvanın değerini

sıklıkla aşmakta ve bu durumda da bazı çiftçiler

de-ğişmeyen bir şekilde hayvanın kesilmesini tercih et

-mekte(Rollin1999) ya da veterinerhekimbunu birse -çenek olaraksunabilmektedir.

Son zamanlarda veteriner hekimliği mesleğinin

gelişmesini etkileyen bir konuda hayvan gönenci b

i-liminin ortayaçıkışıd ı r. Veterinerhekim,psikolog, hay

-vandavranış bilimcilerive etiyologlaryenivefarklı bir

alandaçalışmaya başlamışlardır. Bilimbualanda

hay-vanların biyolojik ve psikolojik temelolaylarını keş­

fetmeyi amaçlamalıdır. Hayvan gönenci bilimi birçok ciddi etik meseleyiortaya koymaktadır. Bubağlamda

mutluluk konsepti biretik durum olarakkarara ve yar

-gıyaihtiyaçduyar(Tannenbaum1995).

Hayvan gönencini ciddi bir şekilde göz önüne

almakhayvanların gelenekselkullanı lışlarına meydan

okuma olarak ortaya çıkıyor. Veteriner hekimler ve

üreticiler çiftlikhayvanlarının mutluluğu için yeterfid

ik-kati gösteriyorfar mı? Laboratuvar hayvanlarının ve

araştırmada kullanı lan hayvanları n mutluluğunun art-tırılması için veteriner hekimler ne gibi bir rol ü

st-lenmelidirfer(Tannenbaum 1995)?

Dünya VeterinerHekimleriBirfiği'nin 1988'de k u-rulanuzmanlıkkomitesitarafından hazırfanan"Hayvan

Gönenci, Esenliği ve Etoloji Yönergesi" (Policy

Sta-tement onAnimalWelfare,Well-Beingand Ethology)

daimi komite tarafından Mayıs 1990'da kabul edil·

miştir. Yönerge'de "hayvanlann kendi başlanna bir varIJk olarak özelhaklara sahipolmadıklan;insanların

hayvan gönencini artmnakla yükümlü oldukları

gö-rüşününhayvanlaraçısmdandahayararlıbulunduğu"

belirtilmişti r. Hayvanların gönenci içinsağlanması

ge-reken şartlar arasında '~ç ve susuz bırekümeme; fi

-zikselrahatsızIJkve aCJYa neden olmama;yaralanma

vehastaIJklardankorunma;korku ve strese neden

ol-mama; türe uygun yaşama ortamı sağlama"

mad-deleriyeralmıştır(Menteş1996, WVA 1991).

Yönergede,uygulamalı etolojive biyoetik ile hay-vangönencikonusunun da veteriner hekimliği eğitim

programlarına alınması;hayvan deneyleri,hayvanların

kesimi için nakilleri,vahşi yaşamın korunması ve hay-van gönenci konularında ulusal veteriner hekimliği b

ir-liklerinin gerekli düzenlemeleri yapmaları istenmiştir

(Menteş1996, WVA 1991).

Dünya Veteriner Hekimleri Birfiği Eğitim K

o-mitesi'nin "VeterinerHekimliği Eğitiminin Minimum Ge

-reksinimler"adlı raporu 1992yılında kabul edilmiş; be

-lirfenen 22 temel disiplinarasında"mesleki etik,hayvan

gönenci ve çevre" konuları da yer almıştır (Menteş

1996, WVA 1994).

Avrupa Birliğinde Hayvan Gönenci Üzerine YasalDüzenlemeler

Hayvan gönenci, Avrupa Birliği içerisinde çiftlik

hayvanlarına yönelik bir dizi yasal düzenlemeleri ve

özellikle ticarete konu olan ve beraberinde ticari

kı-.sıtlamalargetiren önlemleri içermektedir.Avrupa Birfiği

bünyesinde tüm çiftlik hayvan türferinin korunması

amacıyla hayvan gönenci üzerine çıkartılan yasald

ü-zenlemeleraşağıdaliste halindesunulmuştur: Tüm çiftlikhayvanlarıile ilgili:

Hayvanların Korurvnası ve Gönenci Protokolü (AmsterdamSöz

-leşmesi)1

ÇiftlikAmaçlı Yetiştirilen HayvanlannKorunmasına Ilişkin Avrupa

SOzJeşmesi2

ÇiftçilikHayvanı OlarakBeslenenHayvanlarınMuhafazasına ilişkin

AvrupaSözleşmesi(19Haziran 1978 TarihliKomisyonKararı)3

9815&'EC Kurultay Karanna GOre ÇiftlikHayvanı Olarak Beslenen

Hayvanların Muhafazasına IlişkinGerekli MinimumGereksinimlerleiL

-gili17Aralık1999Tarihli KomisyonKararı4

ÇiftlikHayvanı Olarak BeslenenHayvanların Muhafazasına Ilişkin Gerekli MinimumGereksinimlerle Ilgili 17 Aralık 1999 TarihliK

o-misyonKaran5

90/425/EEC ve 91/496IEEC (91/6281EEC) KaramameleriHayvanları

Taşımave Islah EtmeSırasındaKorunmalanÜzerine 19Kasım1991 Konsey Karamamesi

Buzağılarlailgili:

Buza~ı1annMuhafazasına ilişkinGerekliMinimumStandartlan Içeren

19Kasım1991TarihliKonseyKararı91/629IEEC6

Buzağıların MuhafazasınailişkinGerekliMinimumStandartlarıIçeren

91/629IEEC KaranndaDeğişiklikYapan 20 ocak 1997 TarihliKo

n-seyKararı97/2JEC7

BuzağılarınKorurmasına IlişkinGerekli MinimumStandartları IçerenEk

Yönetmelikte 9116291EECDeğişiklik Yapan 24Şubat1997 Tarihli

Ko-rrisyonKaran8 ı.~roloco lonproıectionand welfareo~animals:OfficialJournalC340.1 0/1 1/ 1997p.0110.

2.burop.:a~~on venllo~for the protecnon of anirnals kept for farming purposes.OfficialJourn alL 323,17/11/1978p.0014-0022.

3.7_81923IEEC:Councı lDecisionof 19 June1978 concerningthe conclusionofthe EuropeanConvention fortlıe proıecti onof animalskept for farm ing purposes.Of -lıcıalJournali.323.17111/1978p.0012 -0013. .

4,CouncilDirective98/5~IECof20July1998 eoncerningtheprotccıionof animalskcptfor farmingpurposes.OfficialJourn alL221 ,0810811998p.0023-0027, 5,2000/ S0IEC: CornmissionDecision of17 Dccembcr 1999conccrningminimum requ irement s for theinspectionof holdin gs onwhiehanimals arekept for farming

purposes(norified under document number C(I999)4534) (Text withEEA relevance),OffieialJournalL019 . 25101/2000p.0051·0053

6.~3~~11Dırecııve91/629IEECof 19 Nove mber1991laying down minimum standar ds fortheproıectionof calves,OfficialJournali.340.11/ 12/1991p.0028

-7.Council Directive 97t21EC of 20 January 1997 nmendingDirective911629IEEC layingdown minimum standards fortheprotection of calves, OfficialJournal L 025 . 2810i /1997p. 0024- 0025 .

.97/1821EC:Cornmiss ion Deci sion of 24 Februar y 1997amending the AnnextoDirecıive911629IEEClaying down minimum standardsfortheprotection ofcalvcs (Text withEEA rclcvance),OfficialJournnl1.076.24/02/19 97p.0030-0031.

YAŞAR.YERLIKAYA

Domuzlarla ilgili:

Domuzların Korunmasıylailgili Minimum Standartlan Içeren 19

Kasım1991 TarihliKonseyYönetmeliği91/630IEEC9

Domuzlann Korunmasına /lişkin Minimum Standartlan Içeren Yö-netmelikte (91/630IEEC)Değişiklik Yapan 23 Ekim 2001 Tarihli KonseyYönetmeliği2001/881EC1O

Domuzların Korunmasına ilişkin Minimum StandartJarı Içeren Yö-netmelikte(9 11630IE EC)DeğişiklikYapan 9Kasım2001 Tarihli Ko-misyonYönetmeliği20011931EC)11

Yumurtacıtavuklarla ilgili:

Bataryalı Kafeslerde Tutulan Yumurtacı Tavukların Korunmasına

IlişkinMinimum_{Standartları}Içeren 7 Mart 1988 Tarihli Konsey

Yö-netmeliği88/1661EEC1 2

YumurtacıTavuklannKorunmasıIçin AsgariStandartlan Bildiren 19 Temmuz1999Tarih ve1999174IEC Sayı lıKongre Direktifi13 KonseyYönetmeliğininKapsadığı Kuruluşların BaktıklarıYumurtacı

Tavukların Kayıtlan Üzerine 30 OCak 2002 Tarihli Komisyon

Yö-netmeliği2002l4lEC14

Kesimsırasındakoruma ile ilgili:

Kesimi Yapılacak Hayvanların Korunmasına Ilişkin Avrupa

Söz-leşmesi15

Kesimi Yapılacak Hayvanlann Korunmasına Ilişkin Avrupa Söz -leşmesininNeticesinde16Mayıs1988 TarihliKonsey Karan 16 Hayvanların Kesimive Öldürülmesi EsnasındaUyulması Gereken

KurallarıBildiren 22Aralık 1993 Tarih ve 931119IECSayılıKonsey

Kararı17

Nakliyesırasındakoruma ile Ilgili:

Hayvanlann UluslarArası TaşınmasıEsnasında KorunmasıIçin Av -rupa_{Sözleşmesinin imzalanmasınaIlişkin}21 Haziran2004 Tarihli KonseyKararı18

HayvanlannTaşınması Sırasında Korunmalarını Içeren ve9116281 EECSayılıDirektiftenGeliştirilen29 Haziran 1995 Tarihli Konsey

Di-rektifi19

Hayvanların UluslarArası Taşınması Esnasında KorunmasınaIlişkin Yönetmelikte(91/6281EEC)DeğişiklikYapan 29Haziran 1995 Tarihli KonseyYönetmeliği95129IEC20

1255197Sayılıve 25Haziran 1997 TarihliDinlenmeNoktalarıve911 628 EEC Direktifine Ek Olarak Belirtilen Yol Planının D ü-zenlenmesineilişkinKonsey Düzenlemesi21

Sekiz SaatiAşan YolculuklardaÇiftlik Hayvanı Taşınmasında Kul

-lanılan Karayolu Taşıtlarına Uygulanabilir Hayvan Koruma S tan-dartfarına Ek Olarak 16 Şubat 1998 Tarihli Konsey Düzenlemesi (EC)411198 22

Canlı Sığır Taşınması Sırasında Geri Ödeme Garantisinin sağ­ lanmas ıIçin Gereklişartlar Hakkındaki9 Nisan 2003 Tarih ve 639/ 2003SayılıKonsey Düzenlemesi23

64/4321EEC.90/4261EEC,91/681EECve 92165IEECile9412731EC

Sayılı Konsey KararlanndaDeğişiklikYapan 30 Mart 2001Tarih ve 2oo112981EECsayılıHayvanlannTaşınmasıSırasındakiKorunmaları

IleIlgili KonseyKararı24

HayvanlarınNakliyeSırasındakiKorunmalan ileIlgili 19 Haziran2001 Tarihli Konsey Düzenlemesi25

1255197 nolu DüzenlemedeDeğişiklikYapan 11 Haziran 2003Tarih ve104012003sayılıDinlenmeYerlerininKullanımı HakkındaKonsey Düzenlemesi26

18 Mart 1998 Tarihli 615198Nolu KomisyonDüzenlemesi:Canlı Sığır

Taşınması Sırasında Hayvanla-rın GönençKoşullannın sağlanması

Ile IlgiliIhracat ÖdemelerininGerçekleştirilmesiIçin BelirlenenÖzel DetaylıKurallar

Hayvanat bahçesihayvanları ııeilgili:

Hayvanat Bahçelerindeki Hayvanlarailişkin29 Mart 1999 tarihli Kon-seyYönetmeliği19991221EC 27

Deneysel ve bilimsel amaçlarlakullanılanhayvanlarla ilgili: Deneyselve _DiğerBilimselAmaçlar Için_Kullanılan HayvanlanK o-rumayla Ilgili Kurulun 24 _Kasım1986 Tarih ve 861609IEECSayılı Konsey Direktifi 28

9.Coun cilDirecıi vc911630lEECof19No vemberi99ilay ing downminimum standards forthe protectionofpigs.Official JournalL 340 . 111121199 1p.0033-0038

LO.Council Dircctive2001/88IECof23Ocıober2001 amcnding Directive 91/630lE EC layingdow n minimumstandardsforthe protec tionof pigs.Official Journal

1316.01/1212001p.OOOI-0004.

ıı.CommissaonDirective2001193IECof9November 200 1amend ing Directivc91/630lEEClaying downminimum'tandards fortheprotec tion ofpigs,Official

Jo-urnal 1.316.0111212001p.0036-0038 .

i2.Counci l Directive 881166IEEC of7 March 1988 lay ing dow nminimum 'tandards for theprotccıicnof laying hens kcpt in batterycages,Official JournalL074.191 03/1988p.0083-0087.

13.CouncilDirecti vei999n 4IECof19July 1999 layingdown minimum standard , fortheproıecti onoflayinghen s.OfficialJournal L 203.03108/ 1999p 0053 - 0057

14. CornmissionDirccıive2002l4IECof 30January 2002 on theregistraıionof establish men ts kccping layinghens,covered by CouncilDirective.1999n4IEc. Official Journa l L30.31101/2002 p.oo.ı4-oo.ı6.

15.EuropeanConvemion for theproıectionof anima laforslaugh ter,OfficialJourn alı.137.02106/1988p.OO27-0038. •

16.8 13061EEC:Counci l Decis ion of16May 1988 onthe conclusio n ofthe Europe an Conven tionforıheProtecti on ofAnimalsforSlaughıer,Official Journalı.137• 0210611988 p.0025-0026.

17. CouncilDirec tive93/119IEC of 22 Dcccrnbcr1993on theproıecr i onof animalsal thetime ofslaughteror killing.Officia l Jo urnal L 340.3111211993p.0021

-0034.

18.CouncilDecisionof21June 2004on the signingof theEuropeanConvenıi onfortheProteeıionofAnimals duringIntern ation al Transport

19.CouncilDirective91/628 IE ECof19 ovember1991on theproıectionofanirtıalsduringtransport and amendingDirect ivc s9OI425IE EC and 91/4 961EEC- Official Journalı.340.1111211991 p.0017 -00 27.

20.CouncilDirective95/29/ECof29 June 1995 amcndi ngDi recıive91/628IEECconcerni ng theprotectiorıofanirnals duringtranspo rt.Offlcia lJourna l L148.301061 1995p.0052- 0063.

2i.Council Regulation (EC) 1255197 of25June 1997coneerning Commun ity criteriaforstagi ngpoi nısandamc nding therouıeplanrefe rredtointheAnne . ıo Di-recuve91/6281EEC.OfficialJournalL174 .02107/1997p.0001- 0006.

22.Council Regul at ion (EC)411198 of16 February 1998on addirion alarıimal proıec tionstandardsapplicablelOroad vehicl csuscdfor thecarriageof livestock onjo.

urneys exceedi ngeight hours.OffieialJou rnalL 052. 2110211998 p.0008-00iı.

23.CommissionRegulaıion(EC)639/2003of 9 April 2003 layingdowndetailed rulespursuanıto Council Regulaıion(EC) 125411999 asregards requireme ntsfor the gramingof expor trefundsrelaı edLOthewelfarc oflive bovine animalsduringtransport.OfficialJournal L 093.10/04/2003p.ooıo-0017.

24.CommissionDecision200112981EEC of 30 March 200 1amending the Annexesto CouncilDirecıives64/4321EEC.9OI4261EEC.911681EEC and92/65IEECandto ComrnissionDecisiorı941273IECas regard stheprotection of animals during transport (TextwiıhEM relevance).OfficialJournal Li02.ı2104/2 00 1p.0063-0068. 25.Council Res olut ion of 19Junc 200 1 on theprotecıionof animalsduringtran sport,OfficialJournalC 273.2810912001P.0001-0001.

26.CouncilRegulaıion(EC ) 104012003ofi iJune200 3ame ndingRegulaıion(EC) No1255197LLSregards the useof stagingpoints.

27.CouncilDirecıive19991221ECof29 March1999rclatingtothe keeping of wild animalsin20 05.OfficialJournalı.094.09/0411 999P.0024 -0026.•

28.CouncilDirecıive86/609IEECof24 Novernber ı986on theapproximaıionoflaws,regulatiorısand administrat iveprovisionsof the Member States regarding the protectio nofarıimalsusedforexperimcntalandothe rscienıifiepurposes.OfficialJournal L358•1811211986p.0001- 0028

Hayvan Gönenci· VeterinerHekimliği ilişkisive...

Yukarıdaverilen mevzuat metinleriningenel

de-ğerlendirilmesinde, Avrupa Birliği bünyesinde genelde

çiftlikhayvanlarının, özeldeise hayvanat bahçesihay

-vanları (özellikle vahşi hayvanlar) ve deney hay

-vanları-nın gönencinde bakım-besleme, taşınma ve

kesim sırasında hayvan gönenciüzerinde titizlikle

du-rulduğu söylenebilir. Genelolarak hayvanların

ba-nnma şartlarının doğal davranışlarına, huzur ve

mut-luluğuna yönelik olarak düzenlenmesi istenmektedir.

Ayrıca, hayvanları n yeterli miktarve kalitede yem, su

ve havalanduma şartlarına sahip olması; reprodüktif

aktivitevedavranışlarını doğal yaşamınauygun birşe­

kilde sergileyebilmesini sağlayacak tedbirlerin alın­

masını içemıektedir. Hayvanları taşıyacak araçlarıno

n-ları ngönençlerinibozmayacak yeterlidonanımasahip

olması; hayvanları n sıkışıkverahatsız edilecek tarzda

taş ınmaması, bakım ve besleme şartlarının sağ­

lanması; sekizsaatten uzunsüren seyahatlerde hay

-vanları n dinlendirilmeleri gerekmektedir. Kesilecek

hayvanların mezbahalarda korkutulmaması; kesimin

en uygunşartlarda, hızlı veacı çektinneden yapılması için gerekliönlemlerin alınması da yukarıda belirtilen hayvan gönenci ile ilgili yasal düzenlemeler içerinde

yer almaktadı r. Belirtilen bu durumların genelolarak

deneyhayvanları vevahşihayvanlariçin de geçerlio

l-duğusöylenebilir.

Türkiye'de Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma KontrolGenelMüdürlüğü bünyesindeyürütülenTw in-ning Projesi29çerçevesinde, mevzuatını Avrupa B

ir-liğine uyumlu hale getirebilmekve hayvan gönenciyle

ilgiliyasalzeminioluşturabilmek amacıylaAvrupa B

ir-liğinin 91/628IEE C3o, 931119IEEC31ve 98/58IEEC32

sayılı sırasıyla nakliye sırasında hayvanların

ko-runması, hayvanla"ilr1 kesilmesi sırasında korunması

ve çiftlik hayvanları nın korunması ile ilgili direktifleri

temelalanvehayvanların korunmasıvegönenciileil

-gili söz konusudirektiflerleuyumlu birkanun tasarısı

hazırlanmışfakat henüzyasalaşmamıştır.

Hazırlanan bu kanuntasarısı ile hayvanların

ko-runması, kötümuamelelerden uzaktutulması Türkiye

için eleştiri konusu olan bir hususun ortadan ka

l-dırılarakAvrupa Birliğine uyum konusunda önemlibir

adımatılmasıhedeflenmiştir.

Tartışmave Sonuç

Türkiye'de "animal wellare" karşılığı olarak "

hay-van gönenci"deyiminin kullanılmasını ilk kez Dinçer ve

Menteş (1994) önermişlerdir, Menteş'e (1996) göre,

bu öneri ilk kez Ferruh Dinçer ve Ayşe Menteş ta

-rafından i.Tıp Etiği Kongresinde sunulmuştur. Yapılan

araştırmada, gönenç kelimesinin Türkçe kökenliolması

(TOK 1988) yayın etiği açısından "kendidilindeyayın"

kriterleriyleörtüştüğüveçeviridedüşünülen anlam kar

-şılığını tam olarak verdiği için "animal welfare" deyimi

yerine "hayvan gönenci" deyiminin kullanılması uygun

bulunmuştur.

Ünder'in (1996) hayvanhaklarıhareketive hayvan

gönenci hareketi arasında belirttiği temel farkın genel

anlamda geçerliolduğusöylenebilir.

Stewart (1989) Amerikaveingiltere'dehayvan gö

-nencidersleri ya dakursları düzenlenerekveterinerfa

-kültesi öğrencilerinin bu konudaki eğitimlerinin ta

-mamlandığını; King (1989) de veteriner hekimlerin

eğitimle hayvan gönencinekatkılarınındaha da üst d

ü-zeye çıkarılabileceğini belirtirken Avrupa Birliği V

e-teriner Eğitimi Üst Komisyonu'nu ve AvrupaVeteriner

Okulları Birliği'nin33çerçeve müfredatprogramına aldığı

hayvan gönenci dersiveeğitimikonusunda Türkiye'de

veteriner fakültelerinde bir birliktelikolmadığı vegenel

olarakeğitim programlarına alınmadığıtespitedilmiştir.

Anatomi, biyokimya, fizyoloji, hayvan davranışları

ve zooteknieğitimi hayvan motivasyonunaetkieden iç

ve dış faktörleri anlamamıza, dolayısıyla hayvanların

normal davranışlarının anlaşılmasına da katkı sağlar

(Stewart 1989). Ancak veteriner hekimin hayvan g

ö-nencikonusunda ortayakoyacağıtutumvedavranışın ı

belirleyen etik değerlerin bilinmesi,hayvanları n en üst

düzeyde hayvan gönencine kavuşmalarında oldukça

etkiliolacağıileri sürülebilir.

Avrupa'da hayvanların gönencine uygun olarak

yürürlükte olan ve farklı hayvan türlerine göre sı­

nıflandırılan özel mevzuat metinleri olduğu, Türkiye'de

ise bu konuda genel veterinerhekimliği mevzuatı i çe-risindeyer alan birkaç hüküm dışında konuya özelbir

yasa vedolayısıylayönetmelikolmadığıtespitedilmiştir.

Sonuç olarak, hayvanlann gönenci konusunda

hemeğitimboyutunda hem de mevzuat boyutunda Av

-rupa düzeyindegelişmelerin sağlanmasının Türkiye'de

hayvan gönenci konusundaki bilincin veduyarlılığ ınart

-masına katkı sağlayacağısöylenebilir.

29.TanrtıveKöyişleri Bakanlığı(200:t)Twinning Project.Almanya ve TürkiyeArasındaki ABEşleştirme Projesi. Twinning No:TR02lAGIOI, Proje No:TR

0203.05.HayvanRefahı Komısyonu'HayvanRefahıYasa Taansı"çalışmalan.

30.CouncılDirectivc91/628IEEC of 19Novcmbc:r 1991 ontheproıecıionof enimalsduring transport andamendingDircc tives 9OI425IEECand 91/4961EEC.Official

Journal1.340.11/1211991p.0017-oo27.

31.C~3nı; 1Direcıive931119IEC of 22 December 1993 on theproıection of anımals al ıhe time of slaughıcr or killing.OfficialJournalL340.31/1211993p.ooıı_

32 Cou ~ci l D;recıiv~98158/EC of 20 July 1998 conceming theproıectionof animals kept forfarmingpurposes,OfficialJournal L 221.081081199 p.0023 - 0027.

33.A~vısory Committee on Veıennary Trnınıng andEuropeanAs ociationofEstablishmenıs forVeterina ry F.ducatio n(2000) Evaluation of VetennaryTrainıng in

YAŞAR.YERLIKAYA

Kaynaklar

Anon. (199 5) weftare. GoIlins Cobuild EnglishDictionaıy,

HarperCoIlins Publlshers, London,p.1898

Anon. (2000) Wellfare. The New International Webster's

Dictionaıy Thesaun.ıs (Erıcyclopedic Edition) Trident Press

Intemational,Canada,p.1112

AppIeby,M.C.andHughesB.Q. (1997)Inlroduc1ioo.In;

Ani-mal Wellare. Eds.MiChael C. Applebyand BanyO.

Hug-hes. UniversityPress,Carrbridge- UK. pp.Xı-Xıı

Dinçer. F.veMenteş,A (1994) VeterinerHekimliğive

Hay-vanHakları AçısındanEtik KUlUllar.T.K1in.TıbbiEtik Derg.,

2(3):148-150

Duncan,LJ.H. and Fraser,D.(1997)UnderstandingAnimaı

Welfare. In:Animaı Welfare.Eds.Michael C. AppIebyand

BarryO.Hughes.University Press.CarTtJridge- UK.pp.1

9-31

Hollands, C. (1989) Summaries and Ouestions. in: The

CongressBookol the Status ofAnimals:Ethık::s, EdJcalioo

andweıtere. Eds.David Paterson and Mary Palmar,BPCC

wbearonsUd.,UK,p.219

King, N. (1989)TheRoleof the Veterinarianill Animal

Wei-fare- A NewApproach.In;TheCongress Book of the

Sta-tusol Anenals: Ethics,EdJcation and Welfare.Eds. David

Paterson and Mary Palmer, BPCC Wheatons Ltd. UK,

pp.191-199

Menteş, A. (1996)Türk VeterinerHekimliği Tarihinde

De-ootoloji,Ulkemizdeve Dünyada Bugünkü Durum. AUSağ.

BiL.Enst.,YayınlanmamışDoktora Tezi, Ankara.s.22

Ro/lin,B.E.(1999) An Introductionto VeterinaryMedical Et

-bes:TheoıyandCases. lowaStateUniversityPress,Ames

24

- Iowa,pp.l.75

Soottish Society for tfıe Prevention of ClUeity to Animals

(S PCA. 1992) Policieson Animal Wellare.Edinburgh.pp.l ·

32

Sinclair, J.,Hanks P. and FoxG.(1988) Metro CoIlins

co-buildESSentiaIDictionary. (Çev.oncıer Renkliyıldmm)Metro

KitapYay.

ve

Stewart, M.F. (1989) Teaching of Animel Wellare lo V

e-terinaryStudents. In;The Congress Book of theStatus of

Animals:Ethics,EducationandWelfare. Eds.David Paterson

and Mary Palmar.BPCCWhealonstıo..UK,pp.2QO.206

Tandy,J.(1989)TheRoleolthe Veterinananin Animal

Wei-fare - PracticaI Dilemmas.In:TheCongress Book oltfıe

Sta-tusol Animals: Ethics, Educalionand

wesare

.

Paterson and Mary Palmer. BPCC 'Mleatons Ltd., UK,

pp.182-190

Tannenbaooı,J. (1995) The Nature and lrJ1X)rtanceol

Ve-terinaryEthık::s. In:VeterinaıyEthcs: Animaı Wellare,Client

Relations, Competilionand Collegialily.Mosby-YearBook.

Ine.,USA.pp.1-12,171-172

Türk DilKurumu(1988)Türkçe Sözlük.Ciltı.TDK yay.No:

549, TDK8asltnevi,Ankara, s.560

Ünder,H.(1996) Çevre FeIselesi.OorukYayınlan, Ankara.

s.164-179

WorldVeterinaryAssociationf'N'JA, 1991)Policy Statement

onAnimaı

weee

re

,

7(2)'38-39

\INA(1994)Veıennary EducationMinimum Requirements.