TAKSİM FİKRİ *
Dr. BEKİR SITKI BAYKALTarih Doçenti
Hersek eyaletine tabi Nüvesin kazasında osmanlı tahsildarları ile vergi vermekten kaçınan hıristiyan tebaa arasında 1875 yılı haziranın da bir hadise çıkmış ve bu, Osmanlı hükûmetinin başlangıçta fazla ehemmiyet vermemesi yüzünden, gittikçe büyüyerek Bosna-Hersek İs yanına, tarihte Şark Buhranı adı verilip 1878 Berlin Kongresiyle bit miş olan krize müncer olmuştur. Bu buhran esnasında 1856 Paris Muahedesinde imzaları bulunan devletler, aynı muahedenin dokuzuncu maddesine dayanarak her biri ayrı ayrı maksatlarla Osmanlı Devletinin iç işlerine karışmak fırsatlarını buluyorlardı. Ayaklanmayı yatıştırmak suretiyle meseleyi adalet ve hakkaniyete uygun bir şekilde halletmek için yapılan bütün teşebbüsler, netice itibariyle Osmanlı İmparatorluğunu parçalamağa mâtuf olan rus entrikaları ve müfrit panslavist Başvekil Gorçakof'un Balkan'lardaki İslavları tahrik ve teşvik etmesi yüzünden neticesiz kalıyordu. Nihayet 1876 temmuzunda Sırp ve Karadağ Prenslikleri,
görünüşte Bosna ve Hersek'teki ırkdaşlarını korumak bahanesiyle, fakat hakikatte tam istiklâl kazanmak ve arazilerini genişletmek gayesiyle, yine Rusya'dan teşvik görerek Osmanlı Devletine karşı hücuma geçmişlerdi. İşi ancak bu safhasında ciddiye alan Osmanlı hükümeti, muktedir ku mandanlarından Serdar Abdulkerim Paşa ile Ahmet Muhtar Paşa'yı Prenslikleri tedibe memur etti ve gerçektende Rusya'nın maddî ve mâ nevî bütün yardımlarına rağmen çok kısa denebilecek bir zaman için de Sırbistan'ı tamamiyle ve Karadağ'ı kısmen ezmeğe muvaffak oldu. Sırbistan'ın aman dilemesi üzerine Rusya derhal bir mütareke yapılması için Osmanlı Hükümetini tazyik etmek yollarını arıyor ve bunda ken disine Avrupa adına hareket etmekte olduğu süsünü vermek istiyordu.
Daha başlangıcından beri Osmanlı hükümeti sadece bir mütareke yapılmasına razı olmıyor, aynı zamanda mütareke ile beraber sulh şartlarınında tesbitinde ve meselenin, askerî muvaffakiyetlerinin kendi sine verdiği haklara uygun olarak, katî bir şekilde hallinde israr edi yordu. Gerçekten de Osmanlı hükümeti, o zaman acele bir sulh ve dahilî asayişe pek muhtaçtı. Çünkü o aralık II. Abdülhamid'in tahta geçmesine müncer olan saltanat değişmeleri yapılmış, memlekette meş rutî bir idare kurmak istiyenler iş başma geçmişlerdi. En başta Mithat
4 BEKİR SITKI BAYKAL
Paşa olduğu halde bu yeni devlet ricali, her şeyden önce bir kanuni esasî hazırlamakta idiler. Buna göre umumî bir ıslahat yapılacak ve bütün memlekette cins ve mezhep gözetilmeksizin her sınıf tebaa aynı haklardan müsavi derecede faydalanacaktı. Netice itibariyle hıristiyan tebaaya hususî haklar ve imtiyazlar verilmesi için ikide bir vaki olan Avrupa devletleri müdahalelerinin bu suretle önü alınmış olacaktı. Ka nuni esasînin hazırlanması, Meşrutiyetin ilânı ve ıslâhatın hakkiyle tat bik edilebilmesi için mutlak bir, sükûnet devresine ihtiyaç vardı.
Osmanlı hükûmetinin bu arzusunun tamamiyle tersine olarak Rus ya, 4 ilâ 6 haftalık kısa bir mütareke yapılmasını şart koşuyordu. Bun dan maksadı gayet açıktı: Kanuni esasî, meşrutiyet ve hakkile tatbik edilecek umumî bir İslâhat ile Osmanlı İmparatorluğu dahilen taazzuv edebilir, 1856 Paris Muahedesindenberi dahil bulunduğu Avrupa dev letleri manzumesi içinde kuvvetli bir varlık olarak ortaya çıkabilirdi. Osmanlı Devletinin dirilmesi ve kuvvetlenmesi ise Büyük Petro'ya atf olunup hakikî bir siyasî program gibi takibedilen hayalî bir vasiyet nameye uygun olarak her fırsatta bir darbe vurmak suretiyle onu zaiflatmak ve neticede çökertip mirasına konmaktan ibaret olan Rus ya'nın ananevi siyasetine tamamiyle aykırı idi. Şu halde her ne baha sına olursa olsun Türkiye'nin kuvvetlenmesine meydan vermemek lâ zımdı. Bunun için de fırsattan istifade ederek Balkanlar'daki karışık lıkları daima idame etmek ve Osmanlı devletinin başından dert ve gaile eksik etmemek gerekti. Bundan dolayı Rusya, hadiselere kendi arzusuna uygun bir istikamet vermek maksadile sonuna kadar gitme ğe, icabında Osmanlı Devletine karşı harp açmağa karar vermiş bulu nuyordu.
Rusya'nın bu tazyik ve tehdidi karşısında Osmanlı hükûmeti, İngiltere'nin de tavsiyesi üzerine, mütarekeyi kabule karar veriyor (12 İlkteşrin 1876). Fakat Babıâliye göre bu mütareke Rusya'nın istediği şekilde 6 haftalık değil, 15 Mart 1877 ye kadar sürecek uzun bir mütareke olacaktı. Anlaşıldığına göre bu müddeti Babıâli, kanuni esasî ve meşru tiyetin ilânı, bunlara göre icabeden İslahatın tatbiki için kâfi görüyordu. Babıâli'nin bu teklifini bütün devletler mâkul görerek kabul ettikleri halde yalnız Rusya, bunu katiyetle reddederek 6 haftalık mütarekede ısrar ediyordu.
** *
İşte Rusya'nın bu hareketi ile yeniden çok buhranlı bir safhaya girmiş olan şark meselesinde Bismarck, Almanya'nın takib etmesi lâzım gelen siyaseti kesin olarak tayin etmek ve şark meselesinin halli için çareler aramak ihtiyacını duyuyor. Gerçekten Almanya çok güç bir du rumdadır: Şark meselesile en fazla ilgisi olan Rusya ve Avusturya-Macaristan'a, Üç - İmperator - İtilâfı ile bağlı bulunduğu gibi Şark işle rinde Avusturya - Macaristan'ın yanında bu devletten daha şiddetli bir
tavırla Rusya'nın karşısına çıkan İngiltere ile de dostluk münasebetleri idame etmektedir. Bu vaziyet içinde müttefik ve dost devletler aralarının açılmaması, sulhün muhafazası, şimdilik her hususta tamamiyle tatmin edilmiş olan Almanya siyasetinin esasını teşkil etmektedir. Halbuki Şarkta rus, Avusturya - Macaristan ve ingiliz menfaatları birbirile çarpışmakta, gerek Avusturya - Macaristan ve gerekse İngiltere Rusya'nın cenup batıya doğru fazla ilerlemesine katiyen karşı koymağa azmetmiş olduklarından sulh tehlikeye düşmüş görünmektedir. Sulhü kurtarmak için Bismarck şu noktayı daima göz önünde bulundurmak ve siyasî hareketlerinde serahatle anlatmak mecburiyetini hissediyor: Almanya'nın eses menfaati, Türkiye'ye şu veya bu tarzda bir şekil vermekte değil, fakat bu yüzden Alman ya'nın dostu olan devletlerin Almanya ve birbirleriyle münasebetlerinin alacağı şekildedir. Almanyanın şark meselesinden dolayı İngiltere ile, daha ziyade Avusturya - Macaristan ile, fakat en ziyade Rusya ile da imî bir gerginliğe düşüp düşmeyeceği meselesinin Almanya istikbali için o derecede büyük bir önemi vardır ki Türkiye'nin gerek tebaasıyle ve gerekse Avrupa devletleriyle olacak bütün münasebetleriyle katiyen kıyas kabul etmez. İngiltere, Avsturya - Macaristan ve Rusya ile iyi münasebetlerin teşkil ettiği kıymetli hazineyi mümkün olduğu kadar muhafaza etmek için büyük bir teyakkuz lâzımdır. Doğrudan doğruya alman menfaati, yahut kaçınılmaz bir mecburiyet altında olmadıkça bu hazinenin hiç bir parçasından zerre kadar fedakârlık yapılamaz. Rus milleti ve rus ordusunda Almanya hakkında beslenen fikir de bu hazinenin bir cüzüdür. 1864-75 yıllarında Çar Aleksandır'ın Almanya'ya karşı takındığı dostça tavırları tasvib eden rus efkârı umumiyesinde, hiç bir mecburiyet ve zatî menfaati olmaksızın Almanya'nın Rusya'yı en müşkül bir anında yalnız bıraktığı ve kendiliğinden düşmanları safına geçtiği kanaati uyandırılmamalıdır. Yüz yıldan daha uzun bir zamandan beri süregelmekte olan alman - rus dostluğunun, bu anda şark meselesinin en mâkul bir hal suretinin bulunmasından çok daha kıymetli olduğunu yalnız Rusya değil, bütün dünyaya hissettirmek lâzımdır.
Rus dostluğuna bu kadar önem vermekle beraber Bismarck ,bunu istikbal için değişmez bir kaide gibi kabul etmek ve rus siyasetinin arka sına takılmak niyetinde değildir. Fakat bu anda Rusya'nın içinde bulundu ğu vaziyeti güçleştirmemek lüzumuna kanidir. Bu mülâhazalarla Bismarck, Babıâli'nin yaptığı uzun mütareke teklifine, İngilterenin istediği şekilde, Rusya'yı nazarı itibara almaksızın iştirak etmeği reddediyor ve Al manya'nın son sözünü söylemeden evvel, Rusya ile anlaşmasını doğru buluyor. Bütün bunlara rağmen Bismarck, Rusya'nın 6 haftalık bir mü tarekede ısrar etmesini, tamamiyle akademik olarak, rus politikacıları tarafından ekseriya yapıldığı gibi çok acele girişilmiş bir hareket diye tenkit etmekten çekinmemiştir. Fakat rus siyasetinin böyle taktsız hare ketleri, Almanya'yı rus millî duygularile iyi geçinmemeğe, hiç olmazsa
6 BEKİR SITKI BAYKAL
fena geçinmeğe âmil olmamalıdır1.
Bu mülâhazalardan Bismarck'ın rus dostluğuna ne derecede ehem miyet verdiği ve Almanya siyasetinde Türkiye'nin aldığı yer açık olarak anlaşılmaktadır. Fakat Alman İmparatoru Bismarck'la ayni fikirde de ğildir. İmparator I. Wilhelm, Rusyanın uzun mütarekeyi red ve kısa bir mütarekede ısrar etmesini mâkul bulmayarak Çarı tazyik etmek suretile Babıâli'nin teklifine muvafakatini sağlamak arzusundadır. Bu yüzden İmparatorla Başvekilinin arası açılıyor. Lakin Bismarck, fik rinde sabit kalarak istifa etmekle İmparatoru tehdit edecek kadar ileri gidince, Wilhelm de Şansölyesinin siyasetini tasvip etmeğe, yani Rusya'yı darıltacak bir harekette bulunmaktan kaçınmağa mecbur oluyor2.
Bu suretle Rusya'nın mağrur Başvekili Gorçakof, Bismarck'ta kuv vetli bir destek bulmuş oluyordu. En ziyade Alman siyasetinin müzahe retine dayanan Gorçakof, 6 haftalık bir mütarekenin Babıâlice kabu lünde ısrar ediyor ve ayın sonunda Osmanlı hükümetine verilecek olan ültimatomu hazırlıyordu. Rusya'nın bu inat ve ısrarı, Almanyanın tuttuğu hareket hattı karşısında ingiliz hükûmeti, mütareke meselesini artık bertaraf edilmiş addederek endişeye düşüyor ve sulhün kurtarılması için başka bit çare aramağa koyuluyor. Bir kongre veya bir konferans toplanarak şark buhranını halletmek imkânının mevcut olmadığına kani olduğu bilinen Bismarck, belki de başka bir hal sureti düşünüyor ve ihtimalki bunu kendi kendine ortaya atmayı doğru bulmayarak fikrinin sorulmasını bekliyordu. Bir Avrupa konferansı veya büyük bir kongre toplanması plânını aynı yılın Mayıs ayı ortalarında rus, alman ve Avus-turya-Macaristan Başvekillerinin Berlin içtimamda Prens Gorçakof teklif etmiş ve şark işlerinde ilgisiz bir devlet sıfatiyle Almanyanın önayak olmasını istemişti3. Konferans ile kongre anlamları arasındaki ince farka
hiçbir kıymet vermiyen Bismarck, böyle bir meclisin toplanmasına değil önayak olmak, buna iştirâk etmek bile istemiyordu. Alman Şansölyesine göre bir konferans veya kongre, gerek Üç -İmparator- İtilafı, gerek sulh ve gerekse Almanya'nın dost devletlerle münasebetleri için tehlikeli idi. Çünkü gerçekte Avusturya-Macaristan'ın menfaatleri Rusya'nınkilere nisbetle İngiltere'nin menfaatlarına çok daha yakındı. Bir mecliste bu hakikat açık bir şekilde görülecek, Avusturya - Macaristan, rus ve ingiliz menfaatlarının teşkil ettiği iki zıd kutuptan birine katılmak zo runda kalacak ve kendi menfaatlarına uygun olan tarafa geçmeği tercih etmesi tabiî görülecekti. Bu vaziyet karşısında diğer devletler Almanya gibi tarafsız kalamayacaklar ve Fransa, Rusya'nın dostluğunu arayan taraf olduğuna göre, rus isteklerine müzaharet edecek ve mağrur Prens Gorçakof'un rus taleplerini çoğaltmasına ve üzerinde sebatla ısrar
et-1 Grosse Politik, II. S. 64-66.
2 Grosse Politik, II. Nr. 247, 248, 249. 3 Grosse Politik II. S. 31-32, Anmerkung.
mesine âmil olacaktır. İngiltere ise Avusturya'yı kendi tarafına çekmek ve Rusya'ya karşı müttehit bir cephe teşkil etmek yollarını arayacak tır. Bu şartlar içinde bütün iyi niyetine rağmen Kont Andrassy için Üç -İmparator- İtilafına bağlı kalmak fevkalâde güç olacaktır. Halbuki Üç -İmparator- İtilafı şimdiye kadar sulhün zamini kalmıştır; bu suretle gevşer veya, İngiltere ile Avusturya-Macaristan bir taraftan, Fransa ile Rusya diğer taraftan birbirlerine yaklaşarak, İtilaf büsbütün dağılırsa ingiliz, rus, Avusturya menfaatlarının Şarkta telifi mümkün görünme diğinden bir harbin çıkması mukadder olacaktır. Kongrede Almanya'ya gün geçtikçe iki düşman gurup arasında hakem olmak rolü düşecek tir ki bu en nankör bir vazifedir ve hiç bir suretle arzu edilir bir şey değildir. Neticede hiç birini bekledikleri kadar tutmadığından Rusya, Avusturya-Macaristan ve İngiltere devletlerinden herbiri, Almanya'ya aynı derecede dargın olarak kongreden ayrılacaklardır. Bismarck'ın kanaa-tına göre esasen Prens Gorçakof bu teklifi müsbet bir netice beklediği için değil, sadece tarihte kendisinin önayak olup birinci derecede bir rol oynayacağı Avrupa ölçüsünde büyük bir siyasî sahne meydana getirmek için yapıyordu. Şu halde Almanya bu plânın tahakkukuna katiyen mani olmak zorunda idi4.
Bismarck bundan sonra da aynı fikrinde sabit kalmıştır. Prens Gor-çakof'un "Avrupa,, yi ileri sürerek sırf rus menfaatlarını güttüğü, bütün gayesinin, daima tekrarladığının tersine olarak, ne insaniyete, ne hıristiyanlığa ve ne de Avrupa'ya hizmet etmek olmayıp doğrudan doğruya panslavizm mefkûreleri ve rus emellerinin gerçekleşmesi olduğu şüphesiz Bismarck'ın dehasına gizli kalamazdı. Çar Aleksandır'ın Alman Kayserine5 ve Prens Gorçakof'ın Bismarck'a6 yazdıkları mek
tuplarda büyük devletler, insanlık ve hıristiyanlık uğrunda müşterek olarak harekete geçmekte aciz gösterecek olurlarsa "Avrupa,, namına Rusya'nın tek başına harekete geçmek fedakârlığına katlanmak mecbu riyetinde kalacağı fikri bir defa daha sarahatla ileri sürülünce Alman Şansölyesi diyor ki: "Avrupa,, kelimesini ben daima, diğer devletler den bir şey istedikleri halde bunu kendi namlarına istemeğe cesaret edemiyen siyaset adamlarının ağzından işittim; 1856 Kırım harbinde ve 1863 Lehistan meselesinde Garp devletleri, 1870 sonbaharında Thiers ve Almanya'ya karşı kurmağa çalıştığı ittifak suya düşünce "Je ne vois plus l'Europe,, diyen Kont Beust böyle yapmışlardır7.
Alman siyasetinin şark meselesinde bu çekingenliği ve konferans veya kongre fikrine karşı bu menfi durumunu bilen ingiliz hükûmeti, Rusya'nın kısa bir mütarekede ısrar etmesile işin çok buhranlı bir saf haya girmesinden endişelenerek sulhü kurtarmak için Bismarck'ın ne
4 Grosse Politik, II, Nr. 228. 5 Grosse Politik, II, Nr. 254. 6 Grosse Politik, II, Nr. 255. 7 Grosse Politik, II, Nr. S. 88.
8 BEKİR SITKI BAYKAL
gibi bir çare düşündüğünü ve ne teklif edebileceğini Berlin sefiri Lord Odo Russel vasıtasiyle soruyor (20 İlkteşrin 1876). İşte bunun üzerine dir ki Bismarck'ın sulhü kurtarmak için biricik çare olarak Osmanlı
İmparatorluğunu bir nevi teskin etmek fikrile meşgul olduğunu görü
yoruz.
Evvel emirde Bismarck, Şarktaki karışıklıkların tehdit etmekte ol duğu sulhü kurtarmak çaresini İngiltere'ye teklif etmeği kendine ait bir mesele addetmiyordu. Çünkü devletlerin bu ihtilaf üzerinde uyuşabil-meleri için şart olan fedakârlıklardan hiç birinin yapılması Almanya'nın ihtiyarı dahilinde değildir. Devlet adamlarına mahsus kiyaset ve basiretin, sulhün muhafazasını sağlayabilecek gizli bir vasıta bulabileceğini kabul etmek yanlıştır, hem de bile bile işlenen bir yanlıştır. Hakikatta sulhün kurtarılması ancak ilgili devletlerden birinin veya bir kaçının, taleplerini yahut karşılıklı itimatsızlıklarını azaltmak suretile, diğerlerine müsamaha ve fedakârlık yapmasında aranabilir. Eğer ilgililerin hiç biri tarafından bu yapılmazsa, birbirine karşı yürüyen kuvvetlerin en so nunda çarpışmalarını önleyebilecek bir reçeteyi insan basiret ve kiya setinin bulmasına imkân olmadığı kanaatindedir. Yapacağı tekliflerin müsbet bir neticesi olabilmesi için ya Türkiye'nin kendi idaresi altın daki hıristiyanların istikbali için fedakârlıklara katlanması, ya Rusya'nın Türkiye'deki hıristiyanların işine karışmak hususunda bugüne kadar takibetmiş olduğu hareket tarzından ayrılması, yahut ta İngiltere'nin, yardımda bulunmasa bile, hiç olmazsa muayyen bir hadde kadar Rus ya'yı serbest bırakması lâzımdır. Bu yollardan herhangi birinin takib edilmesini teklif edecek devletin, fedakârlık yapması istenen devlet üze rinde bir tazyik yapması icab edecektir. Ne kadar dostca yapılırsa ya pılsın bu baskıya maruz kalacak devletle tazyiki yapan devlet arasındaki münasebetler hoş olmıyan bir safhaya girecektir. Son yıllarda Almanya' nın geçirdiği tehlikeli anlarda hiç bir devlet, onun karşısındaki devlet lere böyle bir siyasî tazyik kullanmak suretiyle Almanya'ya yardım etmeği düşünmemiş olduğundan, hemen hemen tamamiyle ilgisiz olduğu Şark işlerinde Berlin hükümetinden de her hangi bir devlete karşı böyle bir harekette bulunması beklenemez. Eğer Bismarck, Londra, St. Peters burg ve Viyana'da aynı suretle karşılanacak bir teklif bilseydi, bunu memnunlukla yapmağa hazırdır. Fakat böyle bir teklifi bilmediğinden Almanya'nın hiç bir menfaati olmaksızın bu üç dost devletten biriyle arasını açacak bir harekette bulunması şüphesiz istenemez.
İngiltere'nin şark buhranı esnasında o zamana kadar takibetmiş olduğu siyasti Bismarck doğru bulmamaktadır. Eğer İngiltere 13 Mayıs 1876 tarihli Berlin Memorandumuna8 iştirak etmiş olsaydı altı büyük
8 11-14 Mayıs 1876 tarihinde Avusturya-Macaristan, Almanya ve Rusya Başve killeri Berlin'de bir konferans akdederek Şark buhranını halletmek için müşterek bir program hazırlamışlardı. İngiltere, Osmanlı Devleti'nin iç işlerine karışmayı doğru
devletin Şark Meselesi üzerinde anlaşması daha o zaman kabil olmuş olacağı gibi kendi teklifi üzerine Babıâli'ye yapılan 6 haftalık mütare keyi Osmanlı Hükümeti reddedince (12 İlkteşrin 1876) işin arkasını bı rakmayıp yeniden diğer devletlerle istişareye razı olmuş olsaydı yine
mâhut altı devlet birliği yeniden hasıl olmuş olacak ve şark buh ranının bir çıkmaza girmiş gibi görünen şimdiki haline düşmesinin ön üne geçilmiş olacaktı. Bununla beraber Alman Şansölyesi, her büyük devletin kendi menfaatine göre siyaset yapmakta serbest olduğunu ve ingiliz siyasetini tenkit etmenin kendine düşen bir iş olmadı ğını tamamiyle müdriktir.
Bu buhran içinde Bismarck, sulhü korumak için İngiliz Hükümetine yapabilecek bir teklif, kendi tâbiriyle "insan kiyaseti ve basiretinin icad edebileceği gizli vasıtayı ihtiva eden bir reçete,, bilmemektedir. Aynı zamanda nasıl hareket olunması icap ettiği hakkında aklından ge çirdiğini bir "tavsiye,, şeklinde Lord Derby'ye ulaştırmağa da cesaret edememektedir. Fakat kendi tasavvurunu Hariciye sekreterinin mahremiyetine tevdi etmek ihtiyacını duymaktadır. İşte Şansölyenin gayet mahrem tuttuğu bu biricik çare, Osmanlı imparatorluğunun bir
nevi taksimidir:
Siyasî bir müessese olarak ahalisinin muhtelif cinsleri de dahil ol mak üzere tekmil Türkiye, medenî Avrupa milletlerinin bu uğurda büyük harplerle biribirlerini mahvetmeğe değecek kadar kıymeti haiz değildir. Hakikatte her hükümetin asıl endişesi, Osmanlı İmpara-ratorluğunu teşkil eden memleketler ve buralarda yaşayan ayrı ayrı oturan muhtelif cinsten insanların mukadderatı değil, şimdiki vaziyet yerine muhtemel olarak kaim olacak vaziyetler ve bu yeni vaziyetlerin, komşusu büyük devletlerin emniyetleri üzerinde yapacağı tesirlerdir. Bu mülâhazalarla Avusturya - Macaristan'ın bir Türk-Rus harbi halinde Çar Devleti ile sulhü muhafaza etmek ve Osmanlı vilâyetlerinin bir kısmını rehin olarak işgal etmek suretile menfaatleri ve emniyeti aley hinde vukua gelecek bir gelişme tehlikesini uzak tutmak istediği anla şılıyor. İngiltere'nin de aynile Avusturya - Macaristan gibi hareket ede rek kendisi için can alici görünen noktaları, Süveyş Kanalını ve Mı sır'ı işgal etmesi ve İstanbul hakkında ise Türk hakimiyetinin bura da, Edirne'de ve çoğunluğu Türklerle meskûn olan yerlerde devamı esası üzerine Rusya ile bir anlaşma yapması Londra hükûme tine tavsiye olunabilir. Eğer İstanbul ve mülhakatı ile birlikte Küçükasya Osmanlı Padişahlarına kalacak olursa bunlar, son yüzyılla rında Bizans Kayserlerinden daha kuvvetli bir varlık muhafaza edebi lirler. Çanakkale boğazı ise tarafsız ellerde kalacaktır. Şimdiye kadarki hareketlerine bakılacak olursa Rusya, Bulgaristan'da yerleşmek
niye-bulmıyarak buna iştirak etmemişti. Berlin Memorandumu namiyle tanılan bu prog ram, Mayıs sonunda Abdülaziz hal edildiğinden Osmanlı Hükümetine bir teklif halin de verilememiş, sadece kâğıt üzerinde kalmağa mahkûm olmuştur.
10 BEKİR SITKI BAYKAL
tinde değildir, olsa olsa burada muhtar bir idare kurmak ve yirmi yıl önce kendisinden koparılan Besarabya'yı ilhak etmek istemektedir. Fakat bunlar da gelecekte düşünülecek şeylerdir. Şimdi ise Çar Aleksandr gibi sulhsever bir hükümdar, iç güçlükler dolayısile Türkiye ile bir harbe tutuşmağa sürüklenirse, bu yüzden İngiltere Rusya'ya harp ilân etmemeli, aksine olarak Çar ile anlaşıp Süveyşi ve İskenderiye'yi işgal etmek suretiyle Türkiye'nin zararına olsa da Avrupa sulhünü koru malıdır. İngiltere'nin bu yolda Fransa'nın düşmanlığını kazanmaktan
korkmasına da mahal yoktur. Çünkü evvelâ Londra hükûmeti Mısır ve Suriye'de Fransa ile müşterek bir nüfuz ve faaliyet alanı yaratmak yolunu arayabilir. Fransa'nın prestij ihtiyacı, tarihi ile ilgili olan bu yerlerde müsaid bir zemin bularak tatmin edilmiş olacaktır. Deniz aşırı memleketlerde müşterek olarak yapılan herhangi bir teşebbüste üstünlük daima denizlere hakim olan tarafta kalacağına göre her iki taraftan da Süveyş'e kuvvet sevketmek imkânına malik bulunan ve şark milletlerine karşı muamele yapmakta Fransa'dan daha mahir olan İngiltere, neticede bu işten kârlı çıkacaktır.
Bu tasavvurunun bir fantaziden başka bir şey olmadığını da ilâve eden Bismarck, eğer kendisinin müessir bir rolü olsaydı çok kıymetli saydığı Avrupa milletleri arasındaki sulhün, o zamanki haliyle yaşama sını imkânsız gördüğü Osmanlı İmperatorluğunun zararına olarak kur tarılması imkânının bu suretle bulunabileceğine inanmaktadır9.
* * *
Yukardaki izahattan anlaşıldığına göre Bismarck, Osmanlı İmpara-tarluğunun bir nevi taksimine mütemayil görünüyor. Fakat onun bu taksim fikrini en ince noktalarına kadar düşünülerek hazırlanmış bir proje veya bir program gibi kabul etmek doğru olmaz. Şansölyede bu fikrin doğmasına sebep olan şey, büyük devletler arasında bir harp çıkması ve bunun neticesinde Almanya'nın müttefik ve dostlarından bir kısmını kaybetmesi tehlikesi ile şimdiye kadar sulhün zamini olarak mevcut olan büyük siyasî kombinezonun, yani üç -İmparator- İtilafının bozulacağı endişesi; bunun yanında İngiliz Hükümetinin onu bu hususta sarih olarak fikrini söylemeğe davet etmesi olmuştur. Bir çok defalar tek rarladığı gibi Alman Şansölyesi Osmanlı İmparatorluğuna şu veya bu tarzda bir şekil vermek işini kendine ait bir mesele addetmediğine göre, onda Türkiye'nin taksimi hakkında ciddî bir proje veya program ara mak bahis mevzuu olamaz. Bununla beraber Bismarck'ta Osmanlı İmpa ratorluğunu bir nevi taksim fikrinin gerçekten mevcut olduğunu kaydet mek lâzımgelir.
Gördük ki Alman Şansölyesi, menfaatları çarpışan üç devlete bir birlerine karşı fedakârlık yapmağı, yani Osmanlı İmparatorluğu dahi linde kendi emniyetleri bakımından hayatî görünen noktalan işgal
meği tavsiye etmekte ve böylece sulhün kurtarılabileceğini ümid etmek tedir. Hakikatta ise bu fedakârlığı yapmağa ne Rusya, ne de İngiltere razı olamazlardı. Eskidenberi Çarlığın Osmanlı İmparatorluğu üzerinde en büyük emeli Boğazlan ve İstanbul'u ele geçirmekti. Bundan vazgeç mek demek Rusya için esas gayesinden uzaklaşmak demek olacaktı. Diğer yandan da İngiltere hiç bir zaman Boğazların moskof eline düşmesine razı olmıyacaktı. Her halde bu mülâhazalarla olacak ki bütün büyük devletlerin ananevi siyâsetlerini ve istikbaldeki gayelerini gayet iyi bilen Bismarck, İstanbul'un Türklerde bırakılması fikrindedir. Ça nakkale Boğazının tarafsız ellere tevdiini ise her halde Rus emniyeti bakımından lüzumlu bir tedbir olarak gördüğü için ileri sürmektedir. İstanbul Boğazının Türklerde ve Çanakkale boğazının tarafsızlarda kal ması sayesinde hem Rusya ve hem de İngiltere birbilerinin yerleşme sine tahammül edemiyecekleri bu yerlerden uzak tutulmuş olacaklardır.
Fakat nihayet mahrem bir fikir olmaktan ileri geçmiyen böyle bir taksim tatbik edilmiş olsaydı bile meselenin katî bir şekilde halledilmiş olacağı çok şüphelidir. Çünkü rus emelleri Bismarck'ın o anda tahmin ve tasavvur ettiğinden çok daha aşırı idi. Gerçekten de 1877-1878 Os-manlı-Rus Harbinden sonra Rusya'nın Balkan'lara ve Akdeniz'e doğru ilerlemesinin önüne geçilebilmesi için Berlin Kongresinde Bismarck'ın "namuslu bir simsar,, sıfatıyle Rusyayı darıltması ve istemeye istemeye rus dostluğunu feda etmesiyle mümkün olmuştur. Berlin Kongresinde Bismarck aşağı yukarı aynı fikir dairesinde, yani Bosna-Hersek'i Avus-turya-Macaristan'a, Bulgaristan'ı rus nüfuzuna, Boğazları ve Balkan'ların çoğunluğu Türklerle meskûn olan yerleri Türk hakimiyetine bırakmak suretiyle meseleyi halletmek istemiştir. Fakat bu, Rusyanın ne Balkan' lara ve ne de Boğazlara doğru eskidenberi yapageldiği tazyiki durdu rabilmiştir. Çar İmparatorluğunun bundan sonra kendi nüfuzundan kur tulmak isteyen Bulgaristan'da nüfuzunu idame etmek için yaptığı hare ketler, sarf ettiği faaliyet ve Boğazları ele geçirmek için giriştiği teşeb büsler, Balkan ve Birinci Cihan harpleri herkesce bilinmektedir.
Şu halde diyeceğiz ki Bismarck'ın tedbirleri meseleyi daimî olarak halledecek mahiyette olmayıp ancak yarım tedbirlerden ibaret kalmıştır. Lâkin Bismarck'ın bu fikrinde zamanın hak verdiği ve doğrulu ğunu isbat ettiği bir nokta vardır ki, bu da o zamanki haliyle Osmanlı İmparutorluğunun artık yaşamak kabiliyetine malik olmadığıdır. Şüphe siz bu, ilk defa olarak Bismarck tarafından ortaya atılmış bir fikir değildir. Daha evvel ve daha sonra birçok defalar söylenmiş, üzerinde münakaşa edilmiş, hatta aksi de iddia edilmiştir. Fakat burada asıl önemli olan cihet, Bismarck'ın İstanbul, Edirne ve umumiyetle Türklerle meskûn olan yerlerden müteşekkil bir Türk Devletini, yani millî bir dev leti yaşatmak için büyük devletlerin birbirleriyle anlaşmalarını tavsiye etmesidir. Muhakkak ki Bismarck, bir devletin hakikî kuvvet ve hayat kabiliyetinin ancak kendi bünyesinde aranması lâzımgeldiğini gayet iyi
12 . BEKİR SITKI BAYKAL
biliyordu. Gerçekten de bu devirde müttehit bünyeli, tek bir vücut gibi gelişmiş bir millî devlet ancak yaşama kabiliyetini ve varlık kudretini gösterebilir.
Bu itibarla Bismarck, bilhassa kaydetmek lâzımdır ki, aşağı yukarı bugünkü millî Türk Devletini daha yarım yüz yıl önce tasarla mış ve kafasında yaşatmış oluyor. İşte yukardanberi bahsettiğimiz Bismarck'ın Osmanlı İmparatorluğunu bir nevi taksim fikrinde en isa betli taraf bu olmuştur.
OSMANISCHEN REICHES *
Dr. BEKİR SIDK1 BAYKALDoçent fiir Geschichie
im Juni 1875 kam es zwischen den türkischen Behörden und den Bewohnern von Nüvesin, einem kleineri Orte'innerhalb der türkischen Provinz Herzegowina, zu einem Zwischenfall. Damit war die Orienta-lische Krise, die schliesslich 1878 im Berliner Kongress enden sollte, ausgebrochen. Die Russen, getreu ihrer traditionellen Politik, unterstüt-zten die slavische Bevölkerung der Balkanhaîbinsel, und Serbien und Montenegro, damals noch tributaere Fürstentümer, griffen ihre Herren an, um angeblich den aufstaendischen Brüdern zu helfen, in Wirklich-keit aber ihre eigenen Gebiete zu vergrössern und die völlige Unab-haengigkeit zu erlangen. In diesen Wirren fanden die Grossmaechte mehrfach Gelegenheit, sich in die inneren Angelegenheiten des Osma-nischen Reiches einzumischen. Als die Osmanische Regierung energisch vorging und ihre Armeen in einer verhaeltnismaessig kurzen Zeit die Serben ganz, die Montenegriner grösstenteils übervvaeltigten, trat Russ-land, der angebliche Schirmherr der Christen in der Türkei, mit einem sofortigen WaffenstilIstandsvorschlag hervor und gab sich, als ob es im Namen Europas handeln wolle. Die türkische Regierung war von Anfang an nicht willens, einen blossen Waffenstillstand ohne Festset-zung der Friedensbedingungen anzunehmen. Denn man brauchte hier eine absolute Ruhe und geraume Zeit, um, nadidem Abdulhamid II. den Thron bestiegen und eine konstitutionelle Regierung versprochen hatte, die Verfassung auszuarbeiten und sie im ganzen Reiche durchzuführen. Dagegen bestand Russland darauf, dass ein kurzer Waffenstillstand von 4-6 Wochen den Türken auferlegt würde. Denn in einer laenge-ren Ruhezeit konnten die türkische Verfassung und die darin vorge-sehenen Reformen verwirklicht werden. Dies waere sicherlich nicht im Sinne des Zarenreiches gewesen, dessen traditionelle Politik darauf zielte, das Osmanische Reich immer in Schach zu halten, um ihm im gegebenen Moment den Todesstoss zu versetzen und seine reiche Erbschaft anzutreten. Der Kanzler des Zaren war entschlossen, mit ailen Mitteln bis zum Aeussersten zu gehen, sogar der Türkei den Krieg zu erklaeren, um den Ereignissen und Wirren auf dem Balkan eine den panslavistischen Interessen dienende Richtung zu ge ben, im Angesichts der russischen Drohungen und auf Rat Englands
14 BISMARCK UND
entschloss sich endlich die Hohe Pforte, den Vorchlag des Waffenstill-standes anzunehmen (12. Oktober 1876). Danach sollte jedoch der Waf-fenstillstand nicht 4 öder 6 Wochen, wie Gortschakoff unbedingt gewünscht hatte, sondern bis zum 14. Maerz dauern. Die türkische Re-gierung scheint wohl diese Zeit für lang genug gehalten zu haben, um die Verfassung auszuarbeiten und die in ihr vorgesehenen Reformen durchzuführen. Aile Maechte nahmen den türkischen Vorschlag an, nur Russland vvidersetzte sich ihm.
* *
Durch dieses Verhalten Russlands tritt die orientalische Krise in ein neues und gefaehrliches Stadium ein. Bei der Lage der Dinge sieht sich Bismarck genötigt, die von Deutschland zu befolgende Politik zu bestimmen und für die Lösung der Orientalischen Frage ein Mittel zu suchen. Deutschland befindet sich in einer tatsâchlich sehr gefaehrlichen Lage. Denn es ist mit Russland und Österreich, die im Orient am meis-ten interessiert sind, durch das Drei - Kaiser - Bündnis verbunden, und andererseits steht es in freundschaftlichen Beziehungen mit England, das neben Österreich im Orient gegen Russland entscheidend auftre-ten zu wollen scheint. Unter diesen Umstaenden ist aîso die Grundlage der deutschen Politik, der Wille die Beziehungen zwischen den verbün-deten und befreunverbün-deten Maechten friedlich zu erhalten. Der Friede aber scheint gefaehrdet, da die Interessen dieser Maechte im Orient gegen einander streben. Je mehr die Situation auf dem Balkan sich zuspitzte, um so deutlicher musste Bismarck zum Ausdruck bringen, dass Deutschlands " Hauptinteresse nicht in dieser öder jener Gestaltung der Verhaeltnisse des türkischen Reiches liegt, sondern in der Stellung, in welche die (uns) befreundeten Maechte zu (uns) und unter einander gebracht werden. Die Frage, ob wir über die orientalischen Wirren mit England, mehr mit Österreich, am meisten aber mit Russland in dauernde Ver-stimmung geraten, ist für Deutschlands Zukunft unendlich viel wichtiger, als aile Verhaeltnisse der Türkei zu ihren Untertanen und zu den
euro-paeisuhen Maechten,,1. Die guten Beziehungen des deutschen Reiches
zu Russland, Österreich und England bildeten für Deutschland einen wertvollen Schatz, von dem nîchts geopfert werden dürfe, wenn direkte deutsche Interessen es nicht erforderten. Besonderen Wert lege Deutschland auf die russische Freundschaft, die viel wichtiger sei, als in diesem Augenblick die beste Lösung der orientalischen Frage zu finden. Nicht nur den Russen, sondern auch der ganzen Welt gegenüber müsse man dies fühlen lassen. Der Kanzler ist aber nicht der Meinung, dass " dieses Axiom „ die ganze Zukunft der deutschen Politik beherr-schen müsse, augenblicklich dürfe man jedoch die Lage des Zaren nicht ersehweren.
Dass Russland im Gegensatz zu den anderen Maechten auf einem kurzfristigen Waffenstillstand hartnaeckig bestand, empfand Bismarck als eine Taktlosigkeit, wie sie ja die russische Politik in den letzten Jahren so hâufig begangen habe. Seine Kritik sei jedoch nur akademische und wolle keineswegs die russische Freundschaft irgendwie trüben.
Diese Gedanken Bismarcks zeigen deutlich genug, für wie kostbar er die russische Freundschaft hielt und welche Stellung das Osma-nische Reich in der deutschen Politik einnahm. Der Kaiser teilt jedoch die Ansicht seines Kanzlers nicht. Wilhelm I. findet die starrsinnige russische Haltung in der Waffenstillstandsfrage sinnlos und meint, dass der Zar durch Pression genötigt werden solle, den türkischen Vorsch-lag eines bis zum 15. Maerz dauernden langen Waffenstillstandes an-zunehmen. Der Kanzler bestand aber trotz alledem auf seinem Stand-punkt fest und drohte dem Kaiser mit seiner Demission, wenn seine Politik keine Bewiliigung bei ihm finden würde. Endlich musste Wilhelm II. nachgeben.
So hatte Gortschakoff bei Bismarck die beste Stütze für seine Po litik gefunden. Er bestand hartnaeckig auf einem kurzen Waffenstill-stand und berekete ein Ultimatum vor, das er Ende des Monats nach istanbul senden wollte.
Die Lage im Orient hatte sich somit aeusserst zugespitzt. Man wusste, dass Bismarck nicht glaubte, man könne die Frage durch eine Konferenz lösen. Vielleicht wusste er ein anderes Mittel, das er nicht eher bekannt geben wollte, als man ihn dazu aufforderte? Als Mitte Mai 1876 die Kanzler Russlands, Österreich - Ungarns und Deutschlands in Berlin zusammenkamen, um über die orien-talische Frage zu beraten, schlug Gortschakoff eine europaeische Konferenz öder einen grossen Kongress vor; Deutschland solle als uninteressierte Macht in der orientalischen Frage die Initia-tive dafür ergreifen. Bismarck hatte es glatt abgelehnt. Er wollte an einem solchen Kongress nicht einmal teilnehmen. Eine Konferenz öder ein Kongress sei gefaehrlich für das Drei-Kaiser-Bünd
nis und für den Frieden; denn in Wirklichkeit waren die Interessen Österreichs den englischen viel naeher als den russischen. In einer gros sen politischen Versammlung würde sich dies deutlich zeigen und Ös terreich zwischen England und Russland, seinem Verbündeten, zu waeh-len haben. Da seine Interessen auf Englands Seite seien, würde An-drassy trotz seines besten Willens, an dem Drei-Kaiser-Bündnis fest-zuhalten, mit England gehen müssen, waehrend Frankreich bei seinem Werbeu um die russische Freundschaft alles tun würde, das Drei-Kaiser-Bündnis zu sprengen. Auch England würde nichts versaeumen, Öster reich auf seine Seite zu ziehen. Natürlich würde Gortschakoff die Situ-ation benützen, und die russischen Forderungen aufs Höchste steigern. Auf diese Weise würde das Drei-Kaiser-Bündnis, das bis jetzt den Frieden
16 BISMARCK UND
in Europa gesichert hatte, gelockert und sogar gesprengt werden. Am Ende würden aile- Staaten den Kongress verlassen, ohne etwas erreicht zu haben, aber aile verstimmt sein, weil keiner die erwartete Unter-stützung bei Deutschland gefünden habe.
Bismarck glaubte freilich nicht, dass Gortschakoff diesen Vorschlag in der Hoffnung auf einen Erfolg mache, sondern um sich in der Gesc-hichte eine grosse Szene zusichern, in der er die hervorragende Rolle gespielt haette. Ohne Zweifel konnte einem grossen politischen Genie wie Bismarck nicht verborgen bleiben, das Gortschakoff, indem er für Europa, für die Menschheit und Christenheit handeln zu wollen vorgab, nur die panslavistischen und russischen Interessen verfolgte. AIs diese Vomaende in den Briefen des Zaren an den Kaiser und Gortschakoff an Bismarck noch einmal ganz deutlich hervorgehoben wurden und klar wurde, dass, wenn Europa sich unfaehig erweisen würde, gegen die Türkei gemeinsam vorzugehen, Russland allein zu handeln genötigt sein würde, sagte der Kanzler: "leh habe das Wort (Europa) immer im Munde derjenigen gefunden, die von anderen Maechten etwas ver-langten, was sie im eigenen Namen nicht zu fordern wagten. So die Westmaechte im Krim-Kriege und in der polnischen Frage von 1863, so Thiers im Herbst 1870 und Graf Beust, ais er das Misslingen seiner Koalitionsversuche gegen uns mit dem Worte ausdrückte "je ne vois plus l'Europe,,2
Die englische Regierung, die diese aeusserste Zurückhaltung der-deutschen Politik sah, seheint durch die Krise sehr geaengstigt worden zu sein und fragt nun Bismarck, was er vorsehlagen könıie öder wolle, um den Frieden zu retten. Bismarck aber hielt es nicht für seine Sache, für die Lösung der orientalisehen Frage Mittel vorzusehlagen, da "keine der Konzessionen, von welchen die Einigung der Maechte abhaengig ist,,, im Belieben Deutschlands stehe. Nach Bismarck "ist es ein lrrtum und voraussichtlich ein freiwilliger, wenn öffentlich von versehiedenen Seiten angenommen wird, dass staatsmaennisehe Weis-heit ein Arkanum erfinde, waehrend doch in der Tat seine Sicherstel-lung nur auf dem Wege gesucht werden kann, dass eine öder mehrere der interessierten Maechte den anderen Konzessionen macht, indem sie entweder ihre Ansprüche öder ihr gegenseitiges Misstrauen herabmin-dern; wenn das von keiner der beteiligten Seiten geschieht, so glaube ich nicht, dass mensehliche Weisheit ein Rezept erdenken kann, welches dem schliesslichen Zusammenstoss der einander widerstrebenden Kraefte vorbeugte. Wenn wir Vorschlaege maehen sollten, so könnten dieselben praktisehe Erfolge nur dann haben, wenn entweder die Tür kei der Zukunft der Christen Zugestaendnisse maehte, öder Russland darauf verzichtete, seine Teilnahme für die türkisehen Christen in der
bisher beabsichtigten Weise zu betaetigen, öder England sich bereit erklaerte, Russland bis zu irgend einer gevvissen Grenze gewaehren zu lassen, wenn nicht zu unterstützen,,. Um dies zu erreichen, muss aber die Macht, die einen dieser Wege vorschlaegt, der Macht gegenüber, welche Zugestaendnisse machen soll, eine gewisse Pression ausüben. Und diese Pression, mag sie auch in der freundschaftiichsten Form gemacht sein, wird immer eine nachteilige Rückwirkung auf die Ver-haeltnisse zwischen diesen beiden Staaten haben. Deutschland könne sich auf ein solches Vorgehen nicht einlassen, da niemand ihm in seinen schwersten Zeiten auf derartige Weise geholfen habe. Wenn Bismarck einen Vorschlag wüsste, der in Petersburg, Wien und London in gleicher Weise aufgenommen werden würden, so würde er ihn gerne machen. Aber er wisse keinen solchen.
Der Kanzler findet auch die bisher in der orientaSischen Frage verfolgte eng'ische Politik, die sich von der der übrigen Maechte gesondert und damit die jetzige gefaehrliche Situation verursacht habe, nicht richtig. Er ist aber fern davon, sie zu kritisieren, denn jede Grossmacht sei frei, ihre Politik nach ihren Interessen zu treiben.
Bismarck weiss also der englischen Regierung keine Vorschlaege für die Lösung der Frage zu machen. Was er darüber denkt, will er keineswege als einen Rat nach London gelangen lassen. Und sein
Gedanke ist der einer Aufteilung des Osmanischen Reiches, den er vertraulich seinem Staatssekretaere des Auszvaertigen Amtes mitteilt
Danach ist "die ganze Türkei mit Einrechnung der verschiedenen Staemme ihrer Bewohner ais politische Institution nicht so viel wert, dass sich die zivilisierten europaeischen Völker um ihretvvillen in gros-sen Kriegen gegenseitig zugrunde richten sollten. Die Teilnahme an dem Geschick jener Laender und ihrer Bewohner wiegt tatsaechlich bei kei-ner Regierung so schwer, wie die Besorgnis vor den Entwicklungen, die an die Stelle der jetzigen Zustaende treten könnten, und von ihrer Rückwirkung auf die Sicherheit und das Machtverhaeltnis der naechst-beteiligten europaeischen Maechıe seîbst. Von dieser Erwaegung scheint österreich richtig geleitet zu sein, wenn es beabsichtigt, im Faile eines russisch-türkischen Krieges mit Russland im Erieden zu bleiben und für sich innerhalb der türkischen Provinzen durch pfandvveise Okkupa-tion eine Grenze zu ziehen, hinter welcher es einstweilen die Entwick-lung ohne Schaedigung der . .. Monarchie abwarten kann „ . England soll auch, so meint Bismarck, analog verfahren und die wichtigsten Stellen für das Britische Reich, naemlich den Suezkanal und Aegypten besetzen. Inbezug auf Konstantinopel soll es ein Abkommen mit dem Zarenreich " auf Grund der Fortdauer der türkischen Herrschaft dört und in Adrianopel mit entsprechenden meist von den Türken bewoh-nten Gebieten treffen „. Die Suîtane, denen Konstantinopel, seine Umge-bung und Kleinasien verbleiben, werden immerhin staerker sein als die
18 BISMARCK UND
byzantinischen Kaiser in den letzten Jahrhunderten. Die Dardaneîlen sollen in neutralen Haenden bleiben. Russland scheint sich vorlaeufig in Bulgarien nicht festsetzen, höchstens hier eine Autonomie errichten und den vor 20 Jahren abgerissenen Teil Bessarabiens einverleiben zu wollen. Dies selen aber spaetere Sorgen. Jetzt dürfe England dem Zaren, wenn er durch die inneren Schwierigkeiten zu einem Kriege gegen die Türkei genötigt sein sollte, nicht den Krieg erklaeren, sondern müsse durch Besetzung des Suezkanals und Aegyptens den Frieden retten, wenn dies auch zum Nachteil der Türkei geschaehe. England brauche dabei nicht zu befürchten, sich die französische Feindschaft zuzuziehen. Denn man könne in Syrien * undPalaestina ein Kondominium errichten. Das Prestigebedürfnis Frankreichs würde in diesen mit seiner Geschichte verbundenen Laendern eine ausreichende Befriedigung finden. Und bei den überseeischen gemeinsamen Unternehmungen würde immer die auf der See staerkere Macht den Vorteil haben. Da England die Meere beherrscht, würde es am Ende der gewinnende Teil sein.
Aus den , obigen Ausführungen geht hervor, dass Bismarck einer Art Aufteilung des Osmanischen Reiches geneigt scheint. Nur dürfen wir nicht etwa annehmen, dass sein Aufteilungsge-danke ein bis in aile Einzelheiten ausgedachter Plan öder ein Programm wâre. Was ihn zu diesen Gedanken gebracht hat, haben wir oben gesehen: Es droht ein grosser Krieg zwischen den Gross-maechten, infolge dessen Deutschland einige seiner Verbündeten öder Freunde wahrscheinlich verlieren und das Drei-Kaiser-Bündnis auseinander gehen wird. Das ist eben die grösste Sorge "des Kanzlers. Es kommt noch hinzu, dass die englische Regierung ihn direkt aufgefordert hat, seine Meinung zu aeussern. Da Bismarck, wie er so oft wiederholt hat, es nicht für seine Sache haelt, dem Os-manischen Reiche so öder so eine Form zu geben, kann man bei ihm nicht von einem Plan öder Projekt für die Teilung der Tür-kei sprechen. Trotzdem muss man sagen, dass er einen Teilungs-gedanken gehabt hat. Wir haben auch gesehen, dass Fürst Bis-marck den Maechten empfiehlt, einander Konzessionen zu machen, wodurch allein eine Einigung möglich sei. In Wirklichkeit konnten aber weder Russland noch England zu solchen Opfern bereit sein. Es waren Konstantinopel und die Meerengen, welche Russland seither in erster Linie in Besitz zu nehmen bestrebt war. Darauf zu ver-zichten, würde für das Zarenreich bedeuten, sein Hauptziel aufzugeben, Auf der anderen Seite würde sich England niemals damit abfinden, dass Russland die Meerengen besetzte. Wohl deswegen wollte der Kanzler Konstantinopel den Türken überlassen. Den
Neutralen die Dardanellen zu belassen, fand er anscheinend für die russische Sicherheit notvvendig. Wenn in Konstantinopel die Türken und in den Dardanellen neutraîe Maechte saessen, würden England und Russ-land von diesen für beide wunden Stellen ferngehalten sein. Wenn nun aber auch dies, das nichts weiter als ein vertraulicher Gedanke war, wirklich ausgeführt worden waere, waere es sehr fraglich, ob die orientalische Frage dadurch zu einer definitiven Lösung haette gelan-gen können. Denn die russischen Absiehten gingelan-gen viel weiter, als Bismarck sich damals vorstellte. Hat Bismarck die Russen im Berliner Kongress 1878 nicht verstimmen müssen, um nach dem türkisch-rus-sischen Kriege von 1877-78 den Drang der Moskowiten gegen den Balkan und das Mittelmeer zu baendigen? im Berliner Kongress han-delte der deutsche Kanzler als "ehrlicher Makler,, ungefaehr in demsel-ben Sinne: Bosnien und Herzegovvina karnen faktisch an Österreich-Ungarn, Bulgarien geriet unter russischen Einfluss, und die Meerengen blieben in türkischer Hand. Ali dies aber konnte dem russischen Drang nach diesen Gebieten nicht Einhalt gebieten. Auch danach noch kennt man die russischen Umtriebe in Bulgarien, welches sich jedem frem-den Einfluss zu entziehen strebte, und um die Meerengen; man kennt den Balkankrieg und den ersten Weltkrieg.
Wir müssen also sagen, dass auch Bismarcks Mittel nicht geeignet waren, die Frage für immer zu lösen, mögen sie ihm damals als die besten erschienen sein.
Es gibt aber in den Bismarckschen Gedanken einen Punkt, der sich mit der Zeit als richtig ervviesen hat, naemlich dass das Osmanische Reich in seinem damalis Zustande nicht lebensfaehig war. Es ist wahr, dass auch dies damaliges zum ersten Mal nicht von ilnn gesagt worden ist. Vor und nach ihm hat man oft dasselbe yesagt und viel daniber dis-kutiert, ja sogar das Gegenteil beauptet. Aber die interessante Seite dabei ist Bismarcks Vorschlag, die Maechte sollten sich über einen türkischen Staat verstaendigen, dessen Westgrenze unserer heutigen ungefâhr gleich ist. Natürlich wusste der deutsche Kanzler sehr wohl, dass die wahre Karft eines Staates nur in seinem Inneren zu suchen ist. In Wirklichkeit kann heute nur ein solcher Staat lebensfaehig sein, der innerlich eine nationale Einheit besitzt. So hat dem Kanzler, und dies mus man besonders betonen, schon damals der heutige nationale türkische Staat vorgeschwebt. Das ist eben der wichtigste und richtigste Punkt in Bismarcks Gedanke über die Aufteilung des Osmanischen Deiches.
Verkürzt ins Deutsche übertragen von Dr. Bekir S. BAYKAL
LA LİBERTE 29
l'organisme vital, pris comme un tout, de "se mouvoir lui-meme,,. Cer-tes, l'univers inorganique est traverse par une immense et incessante circulation de mouvement, sous la motion de la Cause premiere. Et si l'immobilite est en celle-ci une perfection, le repos n'est, en un sens, pour les etres naturels qu'une privation. II reste vrai cependant que l'action de la chose inanimee, bien que jaillie de ses profondeurs, ne revient pas sur soi ni sur elle, mais est tournee vers le dehors, vers la mise en mouvement d'une autre, chose.
L'activite du vivant, au contraire, revenant sur l'individu dont elle procede, assure sa croissance et sa maturatipn. Şans doute la sponta neite biologique est-elle encore tres loin de la spontaneite absolue. Le vivant ne se meut lui-meme que sous une stimulation venue du dehors, comme une chose n'en meut une autre que sous une impulsion reçue, qui la met en. etat d'exercer son efficience. Mais c'est bien lui-meme qu'il meut avant de mouvoir un autre etre, et l'on mesure ici le progres accompli par la nature dans le sens de l'interiorisation.
Avec l'apparition de la connaissance, la spontaneite des etres aug-mente evidemment encore, puisque connaître c'est, par une activite pro-prement immanente, devenir autre chose que soi, şans cesser d'etre soi, ou bien encore se rendre interieur ce qui est d'abord etranger, mais şans le detruire ni l'alterer, â la difference de ce qui se passe dans l'assimila-tion nutritive. En meme temps, l'ordre se realise aussi plus pleinement, puisqu'il commande un contenu plus riche, şans rien perdre de sa rigueur.
La raison fait de la nature humaine la plus parfaite des natures envisagees jusqu'ici. L'ordre intelligible du monde et l'ordre dont est tissue l'essence de 1'homme lui-meme, se reaffirment, en quelque sorte, en etant actuellement connus par l'esprit. La part de l'activite imma nente l'emporte desormais sur celle de l'activite transitive, la sponta neite se purifie, â proportion, de beaucoup des passivites et des ser-vitudes qui grevaient la nature animale et la nature inanimee.
Rien done jusqu'â present ne nous a fait quitter la ligne de la na ture, pas meme l'entree en scene de l'esprit. L'opposition nature-es-prit n'est pas celle de deux termes irreduetibles, si du moins l'on n'i-dentifie pas naturel et materiel. Or c'est lâ şans doute un usage pos-sible, mais restrictif du mot nature, et qui ne pourrait qu'obscurcir la question dont nous traitons. Les philosophes ne parlent-ils pas de la nature de Dieu lui-meme, en tant que source de tout ordre, de toute intelligibilite, en tant que spontaneite absolue?
A.la difference du terme de nature, celui de liberte a eu d'emblee un sens humain, social et moral. La liberte c'est primitivement la condi-tion de 1'homme qui peut disposer â son gre de lui-meme, par opposi-tion â celle de l'esclave entierement soumis â la volonte d'un maître. Bien entendu la servitude juridique n'est pas söparable d'un certain
nom-bre de contraintes corporelles qui l'incarnent, et dont la personne linom-bre est exempte de droit. - Puis, le sens de la dignite humaine s'affinant et s'approfondissant, Ton en vient â considerer comme servitude et comme contrainte tout ce qui, du dehors ou du dedans, fait obstacle au deve-loppement de la vraie nature de l'homme. Etre libre c'est posseder le savoir et les techniques qui peuvent tourner au benefice humain l'indif-ference des forces elementaires ou la concurrence vitale du regne ani-nıal. C'est plus encore dominer Tanarchie interieure qui oppose le desir et la passion au devoir et a l'ideal. - Par un effort qui se veut tout â fait radical, la notion de servitude en vient chez. quelques uns â enve-lopper les limitations propres â l'humaine nature comme telle, l'igno-rance, la maladie, la vieillesse, la mort, tout ce qui donne le goût de la plenitude infinie, şans donner le moyen de la realiser.
Quoi qu'il faille penser de cette der niere Conception, selon la-quelle la vie elle-meme est servitude, et bien que d'autres solutions se soient proposees a l'homme pour surmonter la finitude de sa nature, que celle de la faire evanouir, il fallait en tout cas que la soif de liberte morale et spirituelle fût poussee a l'absolu, pour que se mon-trât en pleine lumiere l'aspect metaphysique et ontologique de la liberte.
L'examen de l'idee de responsabilite nous permettra d'acceder â ce meme terme par un autre ehemin. Elle aussi s'offre d'abord â l'ob-servation comme profondement engagee dans le domaine juridique et social. Mais chaque fois que la personne humaine s'avise d'ouvrir son destin sur une perspeetive infinie, la question se pose â elle de savoir dans quelle mesure elle a la responsabilite, la maîtrise, le choix, le choix- libre d'un tel destin. Şans doute tout aete humain, si terrestre soit-il, est-il dejâ experimente comme libre, mais l'histoire des idees * montre que la notion de libre choix, de libre arbitre ne s'est explicite-ment degagee de celle de responsabilite que devant l'urgence d'une op-tion valable pour l'eternite.
Ainsi le concept de liberte, porte jusqu'â son aehevement metaphy-sique, inclut-il une double exigence: franehise â l'egard de toute limita-tion, de toute carence, de toute misere; maîtrise de l'activite libre sur tout ce qui la conditionne ou la sollicite.
Si nous comparons maintenant la liberte â la nature, nous verrons şans peine que l'une de leurs composantes respeetives leur est commune: la spontaneite. Que pourrait-il y avoir de plus spontane qu'un aete vrai-ment libre ? Mais, alors qu'en la notion de nature la spontaneite est so-lidaire de l'ordre, lequel ne se conçoit pas şans determination rigoureu-se, en celle de liberte, elle requiert l'indetermination, hors laquelle il n'est pas de choix possible. Le probleme etant ainsi precise, les philosophes en ehereheront la solution sur trois voies differentes. Les purs deter-ministes affirmeront le regne üniversel de la Nature, et penseront avoir
LA LİBERTE 31
sauve par lâ meme tout ce qui peut et doit etre sauve de la liberte, puisque nature inclut spontaneite et nature parfaite spontaneite absolue. Les purs indeterministes procederont â la reduction inverse: la nature sera pour eux le produit de la liberte, la determination aura sa source dans une spontaneite indeterminee en elle-meme, mais generatrice d'or-dre, inventrice d'harmonie, par libre decret. Le troisieme type de solu-tion cherchera â assurer â la fois l'originalite et l'equilibre des deux themes.
Les stoi'ciens, Spinoza, Leibniz (pour ne rien dire des penseurs du 19 eme siecle selon lesquels toute concession â l'indeterminisme eût sape les bases memes de la science) se rangent dans le premier camp. Le sage stoîcien domine le Destin, şans s'opposer jamais â la Nature, parce qu'il participe â la Raison, divine ordonnatrice qui gouverne le monde du dedans. - Le sage spinoziste, parvenu â la " connaissance du troisi eme genre,,, n'a pas seulement elimine toutes les representations cön-fuses de la conscience empirique, au nombre desquelles la plus perni-cieuse de toutes est peut-âtre celle d'une volonte arbitrairement libre et se decidant par decrets aveugles, puisqu'anterieurs â l'illumination ration-nelle. îl a meme depasse le stade oû le determinisme geometrique de l'univers est accepte par l'intelligence, mais comme encore exterieur â elle, en quelque sorte. İl est arrive au plan oû son esprit, identifie â la Pensee divine, est lüi-meme la source dont emane avec une spontaneite absolument püre l'ordre parfaitement intelligible du monde. İl a cesse d'etre nature naturee et passive, pour devenir Nature naturante, consci-ente et active, şans aucun melange de passivite. - Le sage leibnitzien n'est pas moins rationaliste. İl . ne refuse pas cependant d'assouplir sa Conception de l'ordre en integrant â la raison mathematisee des carte-siens la notion de finalite, dejâ piece maîtresse du determinisme quali-tatif des stoîciens. La liberte morale n'echappe pas â la determination, mais elle echappe â la servitude, parce qu'elle est necessairement la vo lonte de realiser la possibilite la meilleure.
Si la these indeterministe püre est, semble-t-il, apparue plus tard en Occident que la these opposee, elle s'est affirmee tres töt en Asie. Appelons â temoigner en sa faveur Bergson d'une part, le bouddhisme de l'autre.
La doctrine bergsonienne de la liberte a ete annoncee de loin au Moyen-Age par Duns Scot et surtout Occam (lui-meme influence peut-etre par les Mutakallimun musulmans), puis par Descartes, par cer-tains post-kantiens allemands (Fichte, Schelling), par Secretan, Renou-vier, Lequier... Elle n'en est pas moins originale et penetree au plus pro-fond de l'esprit du bergsonisme. L'on sait comment la liberte s'y iden tifie au pouvoir quasiment autocreateur de la Duree, dont chaque mo ment nouveau est inedit par rapport â ceux qui l'önt precede et pre-pare, en qui l'effet excede qualitativement sa cause, tout en la
conti-nuant. Plus specifiquement, " o n appelle liberte le rapport du moi con-cret â l'acte qu'il accomplit. Ce rapport est indefinissable, precisement parce que nous sommes libres... Toute definition de la liberte donnera raison au determinisme. „ (Essai sur les donnees immediates de la conscience, pp. 167-8)." C'est de l'âme entiere que la decision libre emane, ecrit encore Bergson... II n'y a pas en realite deux tendances, ni meme deux directions, mais bien un moi qui vit et se developpe par l'effet de ses hesitations memes, jusqu'â ce que l'action libre s'en deta-che â la maniere d'un fruit trop mûr. „ (Essai, p. 128).
Ainsi la liberte n'est pas un choix entre plusieurs possibilites pro-posees d'avance, mais l'effort du moi pour se depasser et se renouveler şans cesse au long du temps. Elle est plutöt invention qu'option. Toute action mecanique de la cause sur l'effet, toute equivalence quantitative de l'une et de l'autre, selon le schema deterministe, toute repetition au-tomatique et habituelle du meme geste, du meme acte, toute immobilisa-tion de l'energie spirituelle en des essences fixes, tout le processus cons-titutif de la nature en un mot, est une degradation et une inversion de la liberte inherente â la Duree püre.
La theorie bouddhiste correspondante est celle de l'acte entendu comme moteur immanent de la transmigration. Elle aussi se place d'emblee dans la perspective du temps. Elle aussi considere la nature, individuelle ou totale, comme une somme d'habitudes engendrees par l'action morale. Le point de depart de la doc-trine est l'exigence d'une retribution de justice rigoureuse pour tout acte humain veritable. C'est cet acte humain et moralement qualifiable qui est la donnee fondamentale et irreductible de l'experience. II est libre puisqu'il se pose lui-meme> en fonction şans doute des con-ditions concretes de l'existence, mais şans etre determine par elles quant â sa quaîite morale. En vertu d'une loi de justice interieure â l'acte meme, cette qualite appelle de toute necessite une sanction retributive, recompense on châtiment, et cette exigence ideale se double d'une fe-condite physique par laquelle l'action produit le germe de sa sanction future: il arrivera â maturite au cours du temps, dans l'une des existen-ces â venir de l'agent.
Ainsi les conditions presentes de chaque nouvel acte de 1'homme sont-elles le fruit de ses actes passes, cependant que tout acte nouveau engendre des fruits qui seront la cöndition des actes futurs. Nötre situa-tion sociale, nötre caractere individuel, nötre nature humaine, les circons-tances cosmiques oû nous nous trouvons, tout cela est la consequence de nötre passe lointain, celui d'avant nötre existence actuelle: c'est nous-memes qui l'avons cree, et nous devons le subir, de meme que nous de-vons subir le poids des habitudes contractees dans les limites de nötre passe prochain, celui de nötre presente existence. Nous sommes les fils et les captifs de nos öeuvres. Mais, de meme que l'on peut defaire une
LA LIBERTE 33
habitude par une initiative qui rompe avec elle, de meme peut-on, si on le veut assez intensement et avec assez de perseverance, defaire l'ordre naturel* lui-meme, et le refaire meilleur, et meme s'en defaire, puisqu'il n'est qu'un procluit humain. Si l'on regarde vers le passe, la nature est servitude, si l'on regarde vers l'avenir, l'action de l'homme est liberte.
Nous sera-t-il maintenant possible de formüler une solution qui fasse droit â la fois au determinisme requis par l'intelligence et â l'indetermi-nisme demande par la liberte du vouloir, şans faire violence â l'un ni â l'autre? A moins d'etre pret â accepter que l'univers moral de l'homme derive d'un principe radicalement irrationnel, il faut bien accorder â l'exi-gence deterministe que la Conception d'une activite volontaire, indepen-dante en ses motifs et en ses mobiles de toute determination intellectu-elle, est un postulat force. Laissons ici de cöte la consideration des motifs psycho-physiologiques qui peuvent inçliner le vouloir anteri-eurement â son exercice conscient. C'est l'ordre des mobiles, c'est-â-dire des fins et des moyens presentes comme tels â la volonte par l'intelligence, qui doit retenir surtout nötre attention. Or, il est une fin au pouvoir deter minant de laquelle aucun vouloir ne pourrait se soustraire şans se renier: c'est le Bien, pris dans toute son amplitude, en tant qu'apte â combler la capacite infinie du desir spirituel humain. Dans la mesure exacte oû l'intelligence est â meme de se former la notion d'un tel Bien, saturant parce qu'infini et parfait, la volonte, c'est â dire l'appetit, l'aspiration proportionnee â l'intelligence, ne peut pas ne pas se porter au devant de lui. Ai-je besoin de dire que, dans l'actuelle condition humaine, ce Bien ne lui est presente qu'en idee, âbstraitement, et d'ordinaire confu-sement, non pas existentiellement ni dans la clarte de l'evidence ? İl n'en reste pas moins que tous les biens existants ou realisables, mais partielsj toutes les fins secondaires et subordonnees que nous poursui-vons en fait, ne sont pour nous que des substituts ou des moyens de ce Bien total, de cette Fin ultime.
Maintenant, quoi qu'il en soit de la portee des doctrines morales qui s'efforcent de guider le choix du vouloir entre ces diverses expres-sions fihies d'un Bien infini, en les ordonnant par rapport â lui selon leur plus ou moins grande valeur d'universalite, leur plus ou moins grande quantite de bonte, il n'est pas douteux que dans l'exercice con-cret de la decision humaine, aucun de ces substituts imparfaits ne peut equivaloir purement et simplement et â tout point de vue, a ce qu'il represente. İl y a toujours un cöte par oû une action d'homme, si excel-lente soit-elle, risque de se montrer deficiente et dommageable. Une oeuvre de justice peut blesser la fraternite humaine, un geste de com-passion rompre la rigueur de la justice. Necessitee â vouloir le bien absolu, au titre de raison profonde et derniere de ses actes, la volonte n'est done determinee â la conquete od â la realisatiön d'aucun parmi les biens particuliers. A cause de son ouverture infinie, elle les domine tous
d'une " indifference dominatrice et active „, et c'est elle qui doit, en choisissant l'un d'entre eux, lui preter le surcroît de bonte suscep-tible de le rendre effectivement prevalent.
Ainsi done, par un paradoxe purement apparent, la volonte n'est libre de la necessite que parce qu'elle est un desir conseçutif â une con-naissance üniverselle. Bien que la raison ne soit pleinement elle-meme que dans l'ordre du necessaire, bien qu'elle se situe sur la meme ligne ontologique que la nature, elle est pourtant la racine de la liberte. Soutenue dans l'existence par un sujet fini, l'individu humain, elle est, grâce a l'immat6rialite de Pactivite connaissante, capable de franehir toute limite donnee et de s'egaler "intentionnellement,,, comme aiment â dire les philosophes, â l'infinite de l'etre et du bien. Telle est la voie par laquelle, şans coup de force et şans ambigui'te, la nature elle-meme engendre la liberte.
Affranchi de la necessite ontologique dans le registre des biens finiş, le libre arbitre ne Test pourtant pas encore de l'obligation mo rale. Tout au contraire, celle-ci mesure la distance qui separe les rea-lisations partielles du bien, de sa realisation parfaite. Elle* signifie que l'action humaine doit s'elever şans cesse en qualite et en intensite, produire toujours plus de bonte, se rapprocher toujours davantage de la bonte supreme, ceder toujours davantage â son attrait. Elle est la marque d'une aetivite libre sansdoute, mais qui n'est pas arriveeâson terme, qui se deroule dans le temps, qui est encore engagee dans Vhistoire. Le terme atteint, l'ideal acçompli, l'obligation cesserait, car le vouloir coîncide-rait alors avec le bien absolu, source de l'ordre des biens, de l'echelle des valeurs morales. La loi ne solliciterait plus d'en haut la volonte, mais lui şerait desormais immanente. La liberte şerait liberee de la possibilite de faillir, de vouloir le mal, c'est-â-dire un bien moindre que celui qu'elle devrait elire en telles conjonetures donnees. Car cette possibilite, loin d'etre une puissance active, n'est qu'un reste de passi-vite, d'infirmite: elle trahit, comme dit Descartes, plus d'imperfection dans l'entendement, dont le röle est d'eclairer la volonte, que de per-fection en cette volonte.
Mais ce terme est au delâ du temps, dans les limites duquel nötre propos est de rester. Au point oû nous sommes arrive de nötre expose, la question qui se pose â nous est de savoir comment la liberte peut tra-vailler â sa propre elevation, â son propre affranehissement, solidaire d'une realisation plus parfaite de la nature humaine. Ce sera şans doute par la pratique et la formation des vertus, ces habitudes superieures qui etendent et fortifient le pouvoir naturel de l'homme pour le bien. Ce sera aussi par l'enrichissement de cette raison qui est la racine de la li berte. Meilleure et plusprofonde connaissance du monde et de l'huma-nite, et par lâ-meme plus grande maîtrise sur les moyens du progres social et individuel: ce sera la science. Meilleure et plus profonde connais sance de l'ordre des essences et de l'ordre des fins: ce sera la sagesse.
