MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNAN CENÜBt GARBt KAFKAS
HÜKÜMETİÜYELER1NtNFAHRETTİNBEY'EGÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
***
THELETTE~SWHICH ARE SENT TOFAHRETIİNBEY BY THE, MEMBERS OF SOUTHWEST CA,UCAStA GOVERNMENT ARRESTED IN
MALTA ISLAND
Arş.Gör. GürkanFıratSAYLAN*
LDünya Savaşı'ndanyenik çıkan Osmanlı Devleti'nin, savaş somasında İtilaf Devletleriyle imzaladı~ı Mondros Mütarekesi'yle, Elviye-i Seliisel adını verdi~mizbölgedeızdıraphgünlerbaşladı.Zira; Mütarekenin 7. Maddesine göre;
İtilafdevletleri kendi emniyetlerini tehlikede gördükleri herhangi bir sevk-iliceyş2 noktaslIUişgaletmehakkıruellerindebulundınacaklar,11. Madde'ye göre; İran'ın kuzeybatıbölgesindekiOsmanlıOrdusu3harpten evvelki hudut gerisine çekilecek
*
Atatürk Üniversitesi, AtatUrkİlkeleri veİnklHipTarihi EnstitUsUCoğrafi bir ifade olan Elviye-i Sellise; bsmanlı Devleti döneminde, Kars, Ardahan ve Batum Sancaklarını ihtiva eden bölgeye verilen addır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra (diğer adıyla 93 Harbi) İmza edilen Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalanyla; Elviye-i Sellise, Rusya'ya terk edilmiştir. Ayastefanos Antlaşması'nın 19. Maddesine göre; bu bölge, dört yUz milyon ruble savaş tazminatıolarak Rusya'ya verilmiştir. Bkz. Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi, VIII, (BirinciMeşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907), Ankara, 1988, s.66; Nihat
ERİM, Devletlerarasi Hukuk ve Siyasi Tarih, I, Ankara, 1953, s.396-397, Berlin Antlaşması'nın 58. Maddesine göre ise; Kars, Ardahan, Oltu, Batum Sancakları Rusya'ya bırakılıyor,60. Maddeye göre de; AyastefanosAntlaşması'ylaRusya'ya verilen EleşkirtVadisi ile BayezitOsmanlılaraiade ediliyordu. (Fahir ARMAOGLU, 19.YüzyılSiyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, 1997, s.527.)
2 Sevk-Ulceyş; Askeri birliklerinhazır bulunmasıgereken yerlerikararla~1ırıp,bu birlikleri oralara sevk etme işi.(FeritDEVELLİOGLU, Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedik Lfigat, Ankara, 1999, s.946.)
3 TUrk Ordusu 12 Şubat 1915'de Refahiye'den hareketle dogu taraflarında ileri hareklitına başlamış, (Kazım KARABEKİR, Kazım Karabekir'in Kaleminden Doğu'nun Kurtuluşu (Erzincan ve Erzurum'un Kurtuluşu, SankanuşKars ve Ötesi), (Haz. Enver Konukçu), Erzurum, 1990, s.64, 66.), 30 Nisan'da Elviye-i, Sellise'nin tamamını ele geçirmiş, 15 Mayıs 1915'de Gümru'ye, 25'Mayıs'ta Gence'ye, 15 Eyl~l'de BakO'ye, 5 Ekim'de DerbenCe ve 8 Kasım'da da Demirhan'a ulaşmıştır. Bkz. Sinever Esin DAYI, Elviye-i Selase'de (Kars, Ardahan, Batum) MilliTeşkilatlanma,Erzurum, 1997, s.52.
,280 MALTAAD~SI'NDATUTUKLU BULUNAN CENÜBt GARBt KAFKAS HÜKÜMETIÜY~LERİNİNFAHRETTİNBEY'E .
GÖNDERDtKLERİMEKTUPLAR
(ancak İtilafDevletleri, bu duruma bölgede gerekli incelemeleri yaptıktansonra karar vereceklerdi), 15., Madde'ye g~re
ik;'
Maveray-ı Kafkas Bölgesi'nin idaresiİtilaf Devletleri mem~larınınemrine verilerek Baku ve Batum İtilaf Devletleri tarafından işgaledilecekti4 •
Böylece, Doıtu Harekab'nıyapan ve Tebriz'e, Baku'ye, Da~tan'akadar
ulaşanordumuz, Ayastelanos ve Berlin Antlaşmaları sonrası, Doıtu Anadolu'da
oluşturulan sınır çizgisinin gerisine çekilmeye başladı. İtilaf Dev letlerinin bu şekilde hareket etmelerinin amacı; Elviye-i Selase'nin milli ~ınırlar dışında kalmasını sa~layarak,bölgenin Ermenilerin eline geçmesini sa~lamakidi5• Fakat, ,Anavatan'dan yıllarca ayrı ~lmış, Ermeni mezalimini de Yo~ bir şekilde
'İkı .
görmüş olan bölge ha , aynı acılar,l tekrar yaşamamakiçin bir araya gelerek 5
Kasım1918'de merkezi Kars olan KarsMilliİslam ŞUrası'rtıkurdu6•ŞUra, 1Aralık 1918'de aldı~ gizli bir kararla, Demokrat Cerrubi Garbi Kafkas Hükümeti'ni
kurmuş7,Hükümet, 17-18 Ocak 1919'dakuruluşunuresmen ilanetrniştifB.
Ancak bölgede'oluşturulanbu Türk idaresininvarlı~ yaklaşıkolarak üç ay kadar sürmüş, 13 Nisan 1919'da hükümetin parlamentosunu da~tıp, hükümet üyelerini tutuklayanİngilizler, CenfıbiGarbi Kafkas Hükümeti'nin varlı~ason vermişlerdir.Tutuklanan hükümet üyelerişuisimlerdenoluşuyordu9;
I-Hükümet ReisiCihangiro~lu İbrahimBey 2-DahiliyeNazırıAliRızaBey
3-HarbiyeNazırıHasan Bey 4-İaşe NazırıYusufB~y S-Kars Valisi Mehmet Bey
4 5
6
7
9
Ali FuatTüRKGELDİ, Mondros ve Mudanya Mütarekeleri'nin Tarihi, Ankara, 1948, s.70-73;ERİM, DevletlerarasıHukuk..., I,s.52D-524.
Cem-Ender ARSLANqGLU, Kars MilUİslam Şurası(5.11.1918-17,1.1919) ve Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi (lS.0cak·13.Nisan.1919),İstanbul,1986,s.79.
DAYI, Elviye-iSeıase'<Je...,s.289.
Yavuz ASLAN, ''Demokrat Cenubi Garbi K8t'kas Cumhuriyeti", Toplumsal Tarih, XIJ/67 , İstanbul,1995, s.39.
Hüseyin KÖYCÜ, ''OltuİslamMiUi Komitesi, Kars Milliİslam Şiiriısıve Cenfibi Garbi KafkasHükümeti",ŞenkayaGazetesi,15EylUl1951,s.l.
Tevhidüddin MamiloğluBey'in EI Yamıası Hatıralan, s.l; DAYL Elviye-i Selase'de... , s.149.
GÜRKANFıRATSAYLAN
6-TelgrafMüdürü Muh1is Bey
7-Polis Müdürü·Tevhi.düddin
Mamil~~lu
8-Muhacir Müaürü Stefanos Vafiadis\
281
9-Adliye NezaretiAzasından Cihangiro~luAziz Bey lO-Kars Polis Korniseri Musa Bey
ll-Rum Milletvekili PavloCarouşov' l2-ParlamentoAzasındanRaçinski.
Hükümetin Hariciye Nazırı Fahrettin Bey ise; Erzurum'da bulunan XV.Kolordumuzdan yardım görmek, Anavatan'a ba~lılı~ı sürdürmeklo Osmanlı
Hükümeti ile icap eden görüşmeleri yapmaklı, hükümetin para ihtiyacını
karşılamak, hükümetin istildalini gerekli yerlere tebli~ etmek ve İstanbul'da bulunup, Paris Barış Konferansı'na gidecek murahhaslara p~a göndermek amacıylal2, 29 Mart 1919'da kendisine verilen bir itimadname ilel3 hükümet tarafından Erzurum'a gönder.ilInişti. Dolayı~ıyla Fahrettin BeYi bu liste içerisinde yer almamışh.Tutuklananhükümet üyeleri, meclis binasının önünde beklemekte
\
olan kamyonlara doldurolarak Kars'taki tren istasyonuna götürülmüşler14,
buradan da trene bindirilerek Tiflis yoluyla Batum'a sevkedilmişlerdirIS.15 Nisan 1919sabahı Batum'a getirilenhükümet üyeleri, yineaynıgün içerisindeİstanbul'a götürülrnek üzere bir vapura bindirilInişlerdP6.19 Nisan günü İstanbuı'a ulaşan
hükümet üyeleri, 45 gün sürecek olan tutukluluk günlerini geçirmek üzere, Arapyan Ham'nayerleştirilmişlerdir17•
Zira, ülkenin sivil ve askeri aydınlarınıbirer bahaneyle yolları üzerinden
kaldırmak isteyen İngilizler, Anadolu'nun di~er yerlerinde de, Ocak 1919'dan
LO M. Fahrettin KIRZlOOLU.EdebiyatımazdaKars,İstanbul.1958, s.148.
11 KÖYCÜ,''OltuİslamMilli Komitesi.•.",ŞenkayaGazetesi, 15 Ekim 1951. s.l. 12 DAYI,Elviye-i Selase'de•..• s.121.
13 TürkİnkıllipTarihiEnstitüsüArşivi.Kutu No.76, Gömlek No.5, Belge No.5-1. 14 KÖYCO.''OltuİslamMilli Komitesi...",Şenkaya,15Mayıs 1952, s.l.
15 M. Fahrettin KlRZloGLU,"Karsiı K~ar",VI, KarsGazetesi. 26 Ocak 1949,s.ı. 16 MAMİLOGLU. s.6. .
282 MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNANCENUBİ GARBİ KAFKASHÜKÜMETİ ÜYELERİNİN FAHRETTİNBEY'E
GÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
itibarenbaşlathklarıinsanavında,ele geçirebildiklerikişileri, İstanbul'dabulunan Bekira~a Bölü~ile Arapyan Ham'ndabekletiyor1ardııs.
Bu arada işgaller ve tutuklamalar devam ederken, IS, Mayıs 1919'da İzmir'in Yunanlılar tarafından işgali ve beraberinde yaşanan olaylar, Türk kamuoyunun büyük tepkisine yol
açmıştı. 'Halkın
galeyana gelip, osırada
250r
tutuklusuyla büyükfi bir doluluk yaşayan Bekira~a Bölü~ .kapılarına
. \
dayanmasından korkan İngilizler, hemen harekete geçerek tutukluları Malta Adası'na boşaltmayakarar verdi ve ilk sürgün kafilesi 28 Mayıs 1919 Salı günü yolaçıkarıldıı9.
Bu kafile içerisinde Cenlibi Garbi Kafkas Hükümeti'nin de üyeleri bulunmaktaydı. İngilizler tarafından ~rapyan Ham'ndan çıkarılan hükümet üyeleri, 2 Haziran 1919'da Malta Adası'na götürüldüler20. Malta'ya götürülen hükümet üyeleri, sürgünnumaralarısırasınagöreşuisimlerdenoluşuyordu:
2713-Cihangiro~luAziz Bey 2714 Pav10çamuşov
2715Cihangiro~lu Hasan Han 2716 Mehmet Bey Alibeyzade
r
2717Cihangirb~ıu İbrahimBey
\
2720Salaho~lu Musa Bey 2721 Yusufo~lu Yusuf Bey 2722 Tevhidüddin Mamilof 2725 Simon Raçinski 2726 Stefanos Vafiadis
2727Mehmeto~lu Muh1isBey2ı.
Sabıkhükümet üyeleri MaltaAdası'nagönderilirken, Hükümetin Dahiliye Nazırı Ali Rıza Bey, XII.Tümen'in Kars'tan çekilirken mevki-i müstahkemdeki 18 SerpH SÜRMELİ, ''Malta Sürgünlerinin Yurda Dönüşü", Atatürk Dergr,I, I1I14, Erzurum,
Temmuz 2003, s.63.
19 SÜRMELİ, ''Malta Sürgünleri!ÜnYurdaDönüşü";s.64. 20 HilalŞ!MŞtR,Malta Surgünleri,Ankara, 1976, s.126. 21 şİMşlR,Malta Sürgünleri,s.126-127.
..
'GURKAN FlRAT SAYLAN 283
telsiz istasyonunu yakması 'olayıyla ilgili kendisinden bilgi edinmek amacıyla tekrar Batum'a sevk edilmiş, dolayısıyla arkadaşları gibi Malta'ya götürülmemişti22•
Hükümet üyeleri Malta'ya götürüldükten sonra, Malta Adası'nın Polvariste şehrinde bulunan Salvator Kalesi'ne yerleştirilmişlerdir23• Böylelikle
hükümet üyelerinin, 23 ay sürecek olan Malta'daki hıhıklulu.k günleri başlamış oluyordu.
Ailelerinden, yurtlarından uzakta , kalan, hükümet üyeleri, Malta'da .bulund uk.ları günler içerisinde Erzurum'da bulunan Fahrettin Bey'le
",
mektuplaşmışlar, merak ettikleri ,konular hakkında kendisinden malumat almışlardır24• Bu mektuplardan tespit edebildiltimiz alh tanesindenüçü; Kars
Valisi Mehmet Bey'e, Hükümet Başkanı Cihangiro~lu İbrahimBey'e, Hükümetin Muhacir Müdürü Stefanos' Vafiadis'e 'aitken, geriye kalan üç mektubu da hükümetin Harbiye NazırıHasan Bey kalemealmıştır. Hasan Bey, Fahrettin Bey'e gönderdi~i mektuplarınilkinde söyle diyor:
Buradaki arkadaşlar da selam ve arzıihtiram ederler.
"MaltaAdasıFort Salvator Kalesi
29/306.335 (1919)
Muhterem Efendim
Zatı alilerinizden in.fikak eder etmez bizler on bir. . , arkadaşbirlikte olarak kemal-i hürmetleİstanbuı'a aldılar. İstanbul'da'birmüddete~lendiktensonra yine
~ .
birlikte olarak bir vapurla Malta'da ,Salvator Kalesi'ne teşrif buyurduk. Şimdilik mezkfu kalenin mefrUş odaları dahilinde bulunuyoruz. Arkadaşlarla her gün zevk-i sefa etmekteyiz. Her işimizyolunda oldu~ugibi, benim mahbt1shanedeki numaram da 2715'dir. BUİ1.u bilip ö~rendikten sonra mektub yazmak ve göndermek de zat-ı aliniz için pek kolayolacaktır. Mekhıb yazmak zahmetini
22 Mehmet Sait DİLEK, Ali Rıza Ataman Bey, (Cenfibi Garbi Kafkas Hükümeti Dahiliye NaZln),(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2001,s.ıo6.
23 .CİHANGİROGLU,sA7.
284 MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNANCENÜBİ GARBİ KAFKASHÜKÜMETİ ÜYELERİNİN FAHRETIİNBEY'E
GÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
ihtiyar buyurursanız bendelerini ilelebed medyt1n-u şükran etmiş ölaca~iruza
i
şimdidenemin olabilirsiniz.
Evet, herşeyimizyolunda dediysem deyalnız parasızlıktandem çekmekte oldu~uzu arz etmeyi unutmuş olacaktıtn. Yahu bizim murahhaslardan Adil Efendi'ye vermiş ve göndermişolduj.tunuz paralar ne oldu? Bunlar İstanbul'da böyle bir vaziyet ve sıkıntıda oldu~umuzubilmi" vegörmüş olduklarıhalde hiçbir para vermediler25 . İşte bizlerde bu ve bunun gibi dostlar sayesinde buralarda
parasızhktansefalet çekmekteyiz. İşte sulh oldu ve bugünde bayramınbirinci günüdür. Biz marul-arz vaziyette bulunuyoruz. İnşaIlahkariben serbest bırakılır ve yine oralara gelir sizlerle yüzyüze görüşmeknasib olacak veol,acaktır.Acaba o zaman nasıl görüşecep;imizi şimdilikkestirmek zat-ı amerinizin miyar-ı irfanma ancak havale etmekle iktifa ederim. Baki, beka-.yı muhabbet, samimiyet, saadet ve muvaffakiyetinizle Hİtife olarak yazmış oldu~ arızamda husule gelen
i
hatayatıma nazar-ı afv ile mestfuunu çok selamlarla dip;erarkadaşların cümlesine selam vearz-ıhürmet ederim.
Karsh Hasan"26.
25 Hükümet tarafından Erzurum'a gönderildiginibelirttiğimiz Fahrettin Bey, şehre gelişinin ilk günlerindeİstanbul'dangelenTeğmenAdil isminde bir subaylatanışmıştı.Buşahıs, İstanbul'da bulunan KarslılarCemiyeti'nin Başkanı Ahmet Zülküfil Paşa'dan ve İstanbul'daki hükümet murahhaslarından getirdiğibirkaç mektubu Fahrettin Bey'e verdi. (İstanbul'daAhmet Zülküfil PaşaileArdahanlıBehçet Beytarafından 19 Ocak 1919'da kurulan KarslılarCemiyeti, Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti ile ortak hareket ediyor, hükümetitanıtıp haklı mücadelesini anlatmak için faaliyette bulunuyordu. Hükümet ise bu cemiyet vasıtasıyla;propaganda yapıp, Osmanlı Hükümeti ile temas kunnaya çalışıyordu.Bkz. DAYI, Elviye-I Selase'de••• , s.126-127.) Bu mektuplarda; murahhaslar parasızlıktan bahsediyorlardı. Bunun üzerine, İstanbul'daki murahhaslardan Ali ve Asaf Beylere para gönderme çarelerinidüşünenFahrettin Bey, osıralarda Osmanlı Devleti'nin poşta işlerindeki aksaklıklaroyUzünden, murahhaslara gönderilecek parayı TeğmenAdil Bey ileulaştırmayakararvermişti. Fah~ettinBey, bu amaçla, 200 lira yol masrafını
karşılaması, 1.000 Iinwnı da murahhaslara vermesi için 1.200 lirayı Adil Bey'e t~slimetmişti.
Fahrettin Bey daha sonra, Erzurunı Defterdarlığı'na giderek, murahhasıarı~ Istanbul Maliyesi'nden alabileceklerişekilde, defterdarlığa4.000 lira dahayatırrnıştı.(ERDOGAN, Türk Ellerinde... , s.251-252.) Hükümet üyelerinin İstanbul'da tutuklu olarak bulunurken parasız kalmaları Uzerine, Fahrettin Bey, İbrahim Bey'le temas kurarak, daha önce İstanbul'daki murahhaslara gönderilen 4.000 lira ile Adil Bey'e verilen 1.200 liranın kendilerinden alınarak hükümet üyeleri arasında paylaştırılmasını Istedi. (Murat KÜÇÜKUdURLU, Cihangiroğlu İbrahim Bey, (Yayımıanmamış Yüksek üsans Tezi), Erzurum, 2000,s.157-158.) Fakat bu çaba
bir sonuç vermedi. Zira, Ali ve Asaf Beyler, hükümet üyelerininyanlarına uğramamışlar,hatta Adil Bey, hükümet üyelerini kurtarmak için. kendilerinden bin lira da para istemişti. (CİHANGİROGLU, 5.44-45.) .
GÜRKANfıRATSAYLAN 285
Malta'dan gönderilen bir diRer mektup; CenCıbi Garbi Kafkas Hükümeti'nin Kars Valisi Mehmet Bere aittir. Mehmet Bey, hükümetin diRer üyeleriyle birlikte İngilizler tarafından tutUklandıRı zaman yaşlı annesi ve beş çocuRu da sahipsizkalmıştı27.'Kendisi,Malta'ya getirildikten sonra, kimsesiz kalan
,
.çocuklarına tekrar kavuşabilmekiçin 16 Ekim 1919'da IngilizmakamlarınaverdiRi dilekçe ileşöyle yardımistiyordu:
"İki ay önce İngilizHükümeti'ne bir dilekçe verdim. Beş küçük yavrum yüzünden serbest bırakılmanu rica ettim. Çünkü KaRızman'da tutuklandıRım günden beri yavrularım yabancılar arasında anaslZ, babasız kaldılar. Bakacak kimseleri, hiçbir geçimkaynaklarıyok.
Bu dilekçeme bir cevap verilmedi.
TutsaklıRımdanberi yapayalnız olan küçük yavrularımdanhiçbir haber
almadım. Şimdi yine İngilizHükümeti'ne başvuruyor, açlıktanölecek günahsız
yavrulanmın yardımına yetişebilmem için serbest bırakılmam; insanlık adına yalvarıyorum."28
YüreRi acılı 1ıı,u babimın feryadma İngilizler, kayıtslZ kalmı.şlar, hatta "hiçbir işlem yapılmayacaktır" diye' karar vermişlerdir29. Ancak İngilizler gibi merhamet yoksunu olmayan KazımKarabekir Paşa, babalarından ayrı kalan bu beşçocuRukoruması altına a~, onları ~rzıırum'agetirerek bir eveyer1eşmiştir30• AşaRıdavereceRimiz mektuptan daanlaşılacaRıgibi, Mehmet Bey'inçocuklarıyla, Fahrettin Bey de ilgilenmişti.Bu haberleri. alan Mehmet 'Bey, 11 Mart 1920 tarihli , mektubunda Fahrettin Bey'eşöylesesleniyordu:
"MuhteremKardeşimFahreddin BeRefendi
Evvela arz-ı tekrimat eyler ve hatırı alilerinizi kemal-i iştiyak-ı istifsar eylerim. Bizim hane hakkında verdiRiniz mahlmat bendenizi son derece zat-ı alinize minnettar kılmıŞtır. Asaletinize, nedbetinize azim teşekkürler olunur. Malum-u aliniz çocuklarım henüz yetişmekte olduklarından, dünyadan
27 ERJ){)(JAN, Türk Ellerinde•••, s.262. 28 ş1MŞ1R, MaltaSürgünleri,s.36O. 29 ŞiMŞtR.MaltaSürgünleri,s.360-36ı. 30 ERl)()(jAN, Türk Ellerinde..., s.262.
286 MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNANCENÜBİ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ ÜYELEıUNİN FAHRETTİNBEY'E
GÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
bihaberdirler. Siz iseniz, bendenizin yerine kaim oıdu~~lilluzdan, o zavallılCln terbiye ve talim husu5lillda da lazım gelen vesaya ve nesayih-i pederane kendilerine telkin edeceP;iniziimanımgibi bilirim.
Be~efendi, çocuklarımınkahvehanelerde, sokaklarda terbiyesiz adamlarla
görüşmelerine müsaade etmediP;inizi pekala bilirim. İnşallah,yakında tahlisi giriban edüb hakpayinizle teşerrrüf edece~. Size ne suretle ifa-yı teşekkür
'. '
edece~im acızım. Var ol).lfiuz. inşallah' siz de mak'iadınıza erersiniz.
Arkadaşlarımızdanisl~mBe~'in
vak't-işehadeti
bizi dilhunetmiştirTl. Cenabı
Hak baklIere ömrü afiyet, İhsan buyursun. Hepimiz bu yolun yolcusuyuz. Cenabı Vadb-ül VücCıd akibetimizi hayırlara tebdil eylesün. Amin. Baki nevcan nazik kemakan devam ve istikrarı aksa-yı'emelimdir iki gözüm kardeşim. ArkadaşlarımızdanAliRıza Be~'e,BekirBeıfevesair bizi sorup sual edenlerearz-ı tekrimat veselam-ı hususıeylerim efendimhazretleri.Kars ValisiEsbakı
MehmedBe~". (İr:rp;a)32
Malta'dan Fahrettin Bey'eyazılanmektuplar devam ediyordu. Hasan Bey,
.
'Fahrettin Bey'e bir mektup dapa gönderdi. Söyle diyordu:
31 Kadıoğlu Arslan Bey, 23 Tenunuz 1919'da' toplanan Erzurum Kongresi'ne katılmak için Kağızman'dandelege olarak seçilmişti. (M. Fahrettin KIRZIOGLU, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara, 1993, s.229.) O dönemlerde Elviye-i SeHise'de,lngilizlertarafındanbölgeye getirtilen Ermeniler ile bölge Türkleri arasında silahlı mücadeleolduğundan, Kadıoğlu Arslan Bey, kongreye katılmak için hasta olan eşini muayene ettirmek bahanesiyle yola çıkmış, (KIRZloGLU, "Karsh KahramanlarIV,KağımıanIıKadıoğluArslanBeğ",Kars Gazetesi, 22 Ocak 1949,Sayı:l965,s.l.) ancak, BemeyakınJanndaErmenilertarafından katledildiğinden dolayı,kendisi kongreyeiştirak edememiştir.(335 Senesi TemmuzAyıZaI'fmda Kafkasya'da
İslamıara Karşı İcra OlunduğuHaberAlınanErmeni Mezalimi,Osmanlı Erkan-ıHarbiye-i Umumi ye Dairesi,İstanl)ul,1919,sA.)
GÜRKANfıRAt SAYLAN
"Malta Polvariste Apartmam'ndan
Bih Huzura;
11.03.336 (1920)
287
Ruhum,vatandaşım,merhaba!
Tarihinyazaca~ımukaddes bir yoldan henüz bir sene oluyor ki, bizler gibi arkadaşlarımdan yalnız bir zat-ı alilerinizden dünkü Çarşamba günü 10.3.36 tarihinde 18.12.35 tarih ve sevimli imzamzla da nihayet bulmuş lütufnamenizi kemal-i fahr ile almış olabildim. Mealinden hele ailelerimizin refah ve saadetlerinden ayrıca memnUn olmuş ise de bundan akdem' de gazetelerde okumak suretiyle müt~essir oldu~umuz rüfekamızdanAhmed ve Arslan Be~'le
.karısınmbir suretle vefatıarınıda yazmış oldu~unuzdanmütevellid yaralarımızı tazelediğinizide maalesef arz eder lITe bütün evidda ve ahbabımızmbu suretle mumaileyhimfuun vefatıarmdan teessürlerine şimdilik buradan teessürat-ı kalbiyemleiştirakeder vebeyan-ıtaziyet eylerim.
, : i
Arkadaş! Muazzez yurdumuzdan ayrılarak Malta'ya girdi~imiz bu bir seneyi hatırlar ve hatırlattı~ dolayısıyla henüz bir mektuba da nail edebildi~inizdenan-samimül-kalbteşekkürederim. Bunu tarihinzekredece~inide ilave ediyorsunuz! Olabilir bir mazidir yanigeçmiştir.Fakatşimdibulundup;umuz bir bu halimize de atf-ı nazar buyurmaruz ehhass-ıamalimdir. Çünkü parasızlık yüzünden dilenrnek derecelerine kadar vardınimış,isimlerini selamladığmızbu vatandaşlarınızıda tarih gibi hatırlamanızı min-gayr-i haddin.hatırlatırım. Ye sizler gibi böyle sevgili.ahbablarımızdanbir.senede bir mektup alırsakhangi tarih ve vakitteyazacağım düşünemiyoruz.Yeyalnız o namussuz Adil'e kaptırdığımız
i.
paralarla, İstanbul'daikenyanımızabile gelmeye tenezzületmemişo alçak Ali ve AsafBeğlerinde bu hallerini acaba tarih okutacakmıdır?
Malumunuzdur ki, vataruna hem meslek ve cinse hizmet etmek herkesin borcu münasebetiyle böyle hal ve bir zamanda tarihten bahsetmek bizler için geri ise (okunamadı) Cenab-ı Hak an-ı müstakbelde ve pek yakında sizler gibi rüfekamla görüşmeyinasip ve müyesser eylesin amin. Ye sizlerin de bu uğurdaki duanızıbeklerim. Muhterem Rasim Bejfle, Çerkes Bekir Beğ'e kalbi hürmetlerle selamlar ederolduğumulütfentebliğ buyurmanızırica eylerim.
288 MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNANCENÜBİ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ ÜYELERİNİNFAHRE1TİNBEY'E
GÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
Bulundu~uzbinadan da bir nebze arz edeceftim. Polvariste Apartmam
.
'denize nazır üç katlı ve ot4Z dairesi ile muhteşem bir bahçesi vardır. Yemek içmekle beraber bahç:lnizdeki nefesip1iz ve bizlere
ayrı1rruş
iki dairedeki rahat ve istirahatırnızfevkalade ise de yalruiparasızlıktanzahmet çekmekte olduftumuzu tekrar arz ederim. Ayrıca hafta başlarında sırayla Malta dahilini de gezip görüyoruz. İllapara diyoruz. 'Cümlerüfeı(abilmukabelearz-ıselam eder, bendeniz deayrıcaellerinizdensıkarçok çok selamlanrnla istirhamatımınkabulünü dilerim. Çok çokmektuplarımzıamuavenetlerinize intizar ederim eyvallah. Efendim.KarslıCihangirzade Hasan"33.
Görünen o ki; hükümet üyelerininİstanbul'daki parasıkıntısıMalta'da da yoit,un birşekildedevam ediyordu.
Elimizdeki bir difter mektup, hükümetin Muhacir Müdürü Stefanos Vafiadis'e aittir. Vafiadis deI}adıoftluArslan Bey'in, Ermeniler'tarafından vahşice katledildiftiniöftrenin~eçoküzülmüş~.Bu üzüntüsünü 17 Mart 1920'de Fahrettin Bey'e gönderdifti mektubundaşöyle'dile getiriyordu:
"Malta-Polvariste 17 Mart 336 (1920) Muhterem efendim,
Almış oldu~uzmektfibda yefteniniz Ahmed ve Arslan Beftlerinsfıret-i şehadetini kemal-i teessürle öWendim. Derece-i teessürümü size anlatmak müşkildir.Fakat ne yapalım? Takdir-i ilahi böyle emir ediyor. Bugün dünyada gördüftümüz bütün mahhlkat, hayvanat deftil hatta nebat~t bile fenaya mahkUmdurlar. Bu kainatta ezeli olan;yalnızbütündünyayıhalk edenAllah'dır.
" '
Ve biz de onun kuluyuz. ~ademki O kendisi bütün insanlarıölüme mahkUm
etmiştir,demek ki bu t1ünyada baki kalmayaca~.Buna müteessir olmak Cenab-ı \
Hakk'ınemr-i ilahisine itaatetmemişdemek oluruz ki bu da bizim için kendisine karşıbir isyandır.Emr-i İlahi'ye karşı mııtivesabırolmaktanbaşkaelden birşey
GURKANfıRATSAYLAN 289
gelmez. Bunlarısize yazmak, her ne kadar fazla ise de belki teessür dolayısıyla ıınuttu~umuz bazı şeyleri hatırlatmakve teessürün hiçbir faidesi olmadı~ını arz etmektir. Çünkü teessürle veyaa~lamaile gidenin gerigelece~i şimdiyekadar vaki olmamıştır. Bizim için onların ruh-ı pürnur!arına fatiha (ile-çifik) okumak ve günahlarınınafv edilmesiniCenab-ıHakk'tan temenni etmektir. Cenab-ıHak baki
. '
kalan sizlere tUl-i ömürler veI)lurhumları afv-ımaltfiret eyleye. Amin.
i .
Biz onbir arkadaş hep bur~da sıhhat ve seıametdeyiz. Cümlesi arz-ı ihtiramla beyan-ı taziyet ederler. Ka~ızman'da bulıınan bütün büyük be~lerin ellerinden ve küçükbe~leringözlerinden öperim. Bu mektUbun cevabını (İstefan Efendi) göndermenizi rica ederim. Ali Efehdi'yeayrıcamahsus selam ederim.
Stefanos Vafiadis"34.
Bu mektuptan üç gürı sorıra HükümetBaşkanı Cihangiro~lu İbrahimBey de Fahrettin Bey'e bir rnekrup gönderdi. Bu rnekrubu daoldu~gibiaşa~ıya aldık:
"Malta Polvariste 20 Mart 1336 (1920) Kardeşim Fahreddin BeR,
Hasan Be~'e,18.12.35'te (1919) gönderdi~in mektUbu 10 Mart'ta aldık. II aydan ziyade bir vakitte, aı;ıcak mübarek yazınıza kavuşabildik. Ben sizi çok
düşünüyordum. Allah'a şükür selamet haberinizi alabildim. Rasini ve Celal \
Be~lere, Cemal Paşa vasıtasıyla bir defa mektub yazdım. Demir Paşa'ya da yazmıştım. Onıın mektfıbıınugeriye döndürdüler. Vefat haberini verdiler. Allah rahmet eylesin. Rasim, Celal 've Bekir Be~lere, bilmukabele arz-ı ihtiram ederim. Kayınpederin İsmail A~a'nırı ellerinden öperim. Aileniz Zöhre Hanım'ada arzı
ihtiramatımı tebli~ etmenizi rica ederim.'Kazım ve~smail Be~lerebilmukabele selam söyleyiniz. Mehmet ve Şemsettin Be~lere, arzıihtiram ederim. ArslanBe~'in vefatı,beni çok perişaneyledi. Birader, biz öyle bir gaflet uykusıına dalmışızki, hiçbir vakituyanamayız.Burada merhUm Molla NasrethnHoca'nınhikayesi geldi: Merhum kar ilekardeş olmuştu.Kar, ya~acaw vakit, ona haber v~recekti.Birgürı komşular kendisine söylediler ki, '-sen de havvanat için tedarikat yap.' cevabında
. . . i..
290 MALTA ADASI'NDA TUTUKLU BULUNANCENUBİ GARBİ KAFKASHÜKÜMETİ ÜYELERİNİNFAHRETliNBEY'E
GÖNDERDİKLERİ MEKTUPLAR
söyledi ki; '-kar bana haber verecek'. Bir gün uykudanuyandıgördü ki karyaı'tmış. Kara söyledi ki; '-niçin bana haber vermedin?' cevabında dedi ki; '-Ben haber verdim, a, ne vakit o dap;a yap;dım bir haber, bu dap;a yap;dım bir haber' şimdi birader,bunlarıgöre göre yinealdanıyoruz~Ben azyazıyorum,siz çokdüşününüz. Biçare Arslan, sen öldün. Bir can borçlu idin borcunu ifa ettin. Biz ise bulundukça seniunutmayacap;ız.Mehmet ve Ali Bep;lere taziyeyazınız.Çokmemmın olacap;ım ve kendilerinin de gözlerinden öperim. İstanbul'da iken Ali ve Asaf Bep;ler, yammıza bile up;ramadılar. Adil Efendi, verdip;iniz paralardan" beş kuruş bile yardımda bulunmadı. Erivanlı Mehmed Bep;'in çocuklarından, sizin
mektııbunuzdan birkaç ~ mukaddem' rnekmb gelmişti; Sizden bir şey
yazmamışlardı.Sizin tnekmbunuzla anlaşıldı
,
ki, sizinyardımınızIaonlar mektebe yerleşmişler. VaroI. Hasret içinde can çekiştiriyorum. aıtu Mutasarnfı Ahmed Bep;'e, Bilal ve Hüseyin Efendilere, aıtu ahalisine ve Kap;ızmanahalisine selam söyleyiniz. Apsal Bep;'in validesi, ailesi,'hemşiresi hammlarla, biraderin ve küçüklerin gözlerinden öperim. Server Bep;'e de selam söyle. Aziz, Hasan ve Yusuf Bep;ler, zatı alinize ve yukarıda isimleri zikr olunan bep;lerin cümlesine selam söylerler. Dr. Esad, Hacı Abbas op;lu Mehmed, Emin Bep;ler neredeler? Başkaca kimler varsa, isimlerini yaz bana gönder. Ellerinizdensıkarve gözlerinizden öper, mektubunuzu beklerim.Daima Metinİbrahim"35.
Burada verece~ son mektup; 'F~ettin Bey'e yazmış oldu~ iki mektubunu verdip;im1z, Hasan Bey'e aittir. Hasan Bey'in bu mektubu ise şu satırlardan oluşmaktaydı:
"Muhterem Efendim.' 25Haziran336 (1920)
İrsaline lümf buyurulan ve bizim için bir fal-i hayr addedilen15Nisan36 (1920) tarihli mektubunuzu bayramınbirinci Cumartesi günü aldık. Cümlemiz memnUn ve mesn1r kaldık. Cenab-ı Hak sizi de her suretle mahzı1zve mesııd
GÜRKANFıRAT SAYLAN 291
buyursun. Amin. Rüyanızçok iyidir. Allahhayıretsin. Tarihten üç ay evvel, yani
Mart'ın yinni dördüncÜ günü adaleti cürnl~cemalum olan İngiltereHükümet-i r
'Fehimesi
tarafından vill<fı
bulan bir tebliltde bizimbı-günah
oldultUmuz tahakkuk\
etmiş oIma:kla, kefalet verilecek olursa tahliye edileceltinüz tebşlr edildi. Zatı alileriyle Meşhedi Samed Efendi müstesna olmak üzere bir buçuk seneden beri gerek akraba ve taallukat ve gerekse ahbab ve eviddaların hiçbirisinden bir muavenet görmedi~gibi bir mektublarınada nail olamadıltımlZdan dolayı 'kendilerine itimad edemeyerek Gence'de mukim bulunan ailelerimizi kefil gösterdik. Aradan üç ay geçtikten sonra, Haziran'ın beşinci günü serbest oldultumuzu ve ilk vapurla gönderileceltimizi tefhlm ettiler. Fakat yine eski bulundultumuz mevkide ve ayru muameleye marUz bulunuyoruz.
Yalnız haftada iki defa şehre serbestçe gidip gelmek için
.
altı saat mezUniyet verilmektedir. Şehrihal-in yirminci günü Çamuşof ve Vafyadis'i gönderdiler. Biz yine kaldık.. Esbabını anl~ya,madık. Müracaat olunuyor ise de vapur olmadıltıbildinliyor. Elter paramız olsa idi vapur ücretini vermek üzere\
belki bir çaresini bulabilir idik.Arkadaşlarınisimleriniayrı ayrı yazmakbitımı iş'ar buyurursanızarz edeyim: Aziz Belt'le Mehmed Beit gece ve gündüz İngilizce'ye çalışıyorlar. İbrahim Be~ Aziz Be~ Musa Beit oruç tutmak, namaz kılmak, Mamilof ise tarih yazmak ile meşguldür. Bakalım hangirıüzin tarihi daha doltru çıkacaktır? Raçinski bahçe ile Muhlis Be~ marangozluk, taşçılık, sanayiyle meşguldür. Dilter muhterem beitefendiler de hanende sazendelik ve envai eltlencelerle vakit geçirmektedirIer. Benimle Yusuf Beit de yiyip içmek ve boşu boşuna gezmektir. Yani cürnlerniz arz-ı ihtira.m eder, bizleri sual edenlerin cümlesine münasib-i vechle arzı hulfıs eyler kaffe-i
.
umurunuzda muvaffakıyatınızla hak yoluna çalışanlarınnaili amal olmalarını CenabıHak'tan tazarru ve niyaz etmekle hatm-i kelam eyleriIn~fendim.\
Cihangirzade Hasan"36 •
292 MALTAADASı'NDATUTUKLU 'BULUNAN CENÜBtGARBİ KAFKASHüKÜMETİ ÜYELERİNİNFAHRETI1N BEY'E
GÖNDERDtKLERİ MEKTUPLAR
Bu mektuplaşmalar sayesinde, hükümet üyeleri, ülkeleriyle olan temaslarınıaz da olsa devam ettirmişler,Fahrettin Bey'in kendilerine gönderdiRi mektuplarla da bölgedeki songelişmelerdenhaberdarolmuşlardır.
KadıoRluArslan Bey'in Ermenilertarafından katledilişi,Malta'da tutuklu ,
bulunan hükümet üyelerini oldukça üzmüş, bu üzüntü mektuplarda da dile getirilmiştir. Yine mektuplardan anladıRim!Z kadarıyla, hükümet üyelerini Malta'da iken etkileyan bir diRer durum da; tutukluluk günleri süresince, akraba
\ .
ve dostlarındanmaddi yardun gönnemeleri idi. Böylece, Malta'da vatan hasreti çeken üyelerin en önemlisorunlinındanbiri de;parasızlık olmuştur.
Hükümet üyeleri, .Malta'daki : günlerinin nasıl geçtiRini yine bu mektuplarda açıklamışlar, kendi durumlarını merak edenleri bu mektuplarla bilgilendirmişlerdir.
Malta'daki hükümet üyelerinin, tutukluluk günlerinden kurtulabilmeleri ise gerek kendiçabalarının,gerekse Ankara'dakurulmuşolan BMM Hükümeti'nin İngilizler nezdindeki yoj'tun diplomatik faaliyetlerinin sonucunda37
gerçekleşmiştir. Bu çabaların ardından II. İnönü Zaferi de Türkler için olumlu neticelenince, İngilizler 12 Nisan 1921'de Malta'daki Türk esirle~inden 40 kişiyi serbestbırakmayakarar verdi38• Bu 40 kişi'iç~risinde hükümet üyeleri de vardı. .Bunlar da, 1921 yılı1Ull\ Nisanayısonunda İngilizgemileriyle adadan ayrılmışlar,
19Mayıs'ta İstanbul'a gelerek, ertesigün Batum'a hareketetmişlerdi39•
37 Malta'daki hUkUmet üyeleriyle, diğer Türk tutukluların serbest bırakılmaları adına yapılan faaliyetlerhakkında detaylı bilgiiçinBkz. M. Fahrettin KIRZIOGLU, "Cihangiroğlu İbrahim Aydın (1874-1948)'daki Milli Mücadele'de Kars ve Atatürk İle İlgiliBelgeler", Belleten, XLVIIIII89-190, Ocak-Nisan 1984, Ankara, 1985, s.134-142; ş1MŞ1R, Malta Sürgünleri, s.369-451; SÜRMELİ, ~'MaltaSürgünlerinin YurdaDönüşü",s.63-89.
38 ŞİMŞİR,Malta Sürgünleri,s.4:17.
GÜRKANfıRATS:A.YLAN
ÖZET
13 Nisan 1919'da Cenııbi Garbi Kafkas Hükümeti'nin Parlamentosunu basıp, hükümet: üyelerini tutuklayan İngilizler, hükümet üyeleripi kırk beş gün kadar İstanbul'da bulunan Arapyan Ham'nda tutmuşlar,daha sonra tutukluluk günlerini geçirmek üzere, üyeleri MaltaAdası'nasevketmişlerdir.
CenııbiGarbi Kafkas Hükümeti üyeleri, bundan sonra yaklaşık yirmi üç ay kadar Malta Adası'nda tutuklu olarak kalmışlardır. Bu çalışma; hükümet üyelerinin Malta Adası'nda bulunduklarıgünlerde hükümetin Hariciye Nazırı Fahrettin Bey'e gönderdikleri mektupları yayınlamak amacıyla hazırlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Cenııbi Garbi Kafkas Hükümeti, Malta,
Polvariste, Mektup, Fahrettin Bey.
ABSTRACf .
The British who attacked the Parliament of Southwest Caucasia Government and arrested the members of the government took prisoner these persons in Arapyan inn in İstanbul·during forty-five days. Then the British sent these members to Malta Island.
The members of Southwest Caucasia Government lived in this Island as prisoners during
twenty-furee
months. This study is carried out with the aim of publishing the letters which members of the government sentto Fahrettin Bey -foreign minister- in the dates, when they were in Malta Island.Key Words: Southwest Caucasia Government, Malta, Polvariste,
Letter, Fahrettin Bey.
