KEMALPAŞAZADE'NİN
AİLE
HUKUKU
İLE
İLGİLİ
BAZI FETVALARı
Dr. M. ESAD KILICEH
Ünlü Osmanlı alimierinden ve şeyhülislamıarından birisi de Kemalpaşa-zade veya ibııi Kemal diye anılan Ahmed Şcmsüddin Efendidir. 873H./1468 M. yılında Edirne'de doğmuş, 940 H./1534 M. yılında şeyhülislamlık görevinde iken İstanbul'da ölmüştür.' Ömrünün son sekiz yılı bu görevde geçmiştir. Büyük bir Türk alimi olan Kemalpaşazade, çeşitli ilim dallarında yazmış ol-duğu eserlerinin çoğunu, o zamanın ilim dili olan Arapça ile kaleme almıştır. Türkçe eserlerinin sayısı da bir hayli kabarıktır. Bu makalemizde ü7.erinde dur-maya çalışaeağımız fetvaları da onun Türkçe yazılmış eserleri arasındadır.2 Kemalpaşazade, arapça v(~ farsçayı gayet iyi biliyordu. Tefsir, hadis, fıkıh ve kcIam konularında yazmış olduğu eserler hep arapçadır. Gü/istan'a nazire
ola-1 Kemalpaşaza,lenin hayatı ve eserleri hakkıııda hilgi için lık. Prof. Dr. Şerafettin Turan;
'feviirih-i Ali Osman VI
ı.
Defter, Ank. 1957, iX XIX, İsmet Parmaksızoğhı, İslam Ansiklope-dis; Kemalpaşazade md. Ord. Prof. 1.H. Uzunçarşıh. O.,manln Tarihi, Ank. 1949, e. ll, s.664-667. Meedi Efendi, .5ahii)'ık 'ferciim"si s. 381-5. nursalı M. Tahir, Osmanlı Miidlifleri, I, s. 22:j-4. Brockcimann. GAL ll, 597 vd. Supp. ll, 668 vd. Bifat Efendi, [)'Thntu'I-Meşiiyih, s. 16 vd. Ka-tip Çelebi, Sul/amu'l- Vusiil ilii tnbakciıi'I-Fuhiil, ıst. Süleymaniye Şehit Ali Paşa. Kıp. 1887, v. 201>.Avukat Dr. Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamıarı, Ank. 1972, s. 1;-20. Yazar, ha-yatlarını anlattıji;ı 129 şeyhülislamın, I 24 ade~inin hayatını anlatan tarihçi Ahmed Refik Bey'in "Osmanh Şeyhülisl,ımları" adlı ye lımiye Saln,lmesi'nde yayııılanan (s. 322-641) 319 sayfalık makalesinden hiç bahsetmemektedir. Halbııki şeyhülislamlarııı hayat hikayelerini anlatırken hep bu makale takip edilmiş, dil bakımıııdan sadcleştirmcler yapılmış, hazan da ejimIeler atlanmış-tlf. Sayın yazar, eserinin 20. sayfasında Kemaıpa~azadeniIl eserIerini sayarken ~~Tet'arih-i Al-i
Osman'ın Türkçe tercümesi" diyerek, zaten Türk dili ile yazılan eserini mücllife tercüme ettir-mektedir! Kemalpaşazadenin 36 adet hasıınıış arapça risalderinin. Türkçe yayııılandığıııı ifade eden yazar yanhş bilgi vermektedir.
2 Fetv,. kelimesi. ı;enç ve kuvvetli anlamında olan "feta" dan gelmektedir. Fetvanın çoğu-lu fetavı ,'eya fetava'dır. Fetva. liiı;atte bir hadisenin hükmiinü beyan eden veya hükmünü ko}an, daha kısa bir tabirle, güçlükleri çözeli kuvvetli cevaplar -manasındadır. Fetva fakihin hüküm mahiyetincle olmaksızın, verdiği cevap manasma gelir. Fetvayı veren fakihe müfti de-nir. Kazı ile müfti arasında mahiyet bakımından fark vardır. bk. Ebulula Mardin,t. A. Fetva md. Omer Nasühi Bilmen, Hukuki ls/timiyye ve lS/ı/ahatı Fıkhine Kamusıc.
ı.
s. 258-9.84
M. ESAD KJLICERrak yazdığı farsça eserı Nigaristan latinceye tercüme edilmiştir.
Hadaikaı-Haka)'ık adlı eseri farsçanın vasıflarından bahseder. 1\fııhitu'I-Luğa adlı kitabını
da arapçadan farsçaya tertiplemiştir.3
Kemalpaşazade'nin fetvaları henüz ayrı bir kitap halinde yayınlanmış de-ğildir. Matbu fetva mecmualarında ve başka cserlerde az sayıda basılmış fet-vaları bulunmaktadır.' Şeyhülislamın fetvalarını yazma meelTIualar halinde kitaplıklarda bulmaktayız. Bu mecmuaların büyük hacimli olanları bulundu. ğu gibi, küçük risale halinde olanları da vardır. Kemalpaşa 'ya ait en geniş fet-va mecmuası, İstanbul Belediye Kitaplığı, Muallim Ccvdet Bölümü O 44 de kayıtlı Fetava)'-ı lbni Kemal adlı eserdir. 5Bu mecmuadaki fetvalar, hemen hemen hukukun bütün alanlarına temas etmektedir. Kitap orta boyolup, 321 varaktır. Şeyhüli&lamın fetvalarından büyük bir kısmını içine alan başka bir mecmua", İst. Nurosmaniye Kitaplığında bulunmakta ve Fetavay-ı İbn-i
Ke-3 bk. İ. A. İsmet Parmaksızoğlu, Kemalpaşazade md.
4 bk. lımiye Sa/name.i (İst. 1334 H./1915-6 M.) s. 347-3s.ı de Kemalpaşazade'nin on adet. fetvasının tıpkı basımı neşredilmiştir. Fetvalann cevap kısımlan ile imzalar Şeyhülislamın el ya-zısı iledir. Neıiceıu'/-Feıava, s. 622- 3 de iki fetvası yer alnuştır. Şeyhülis/am Ebrısswl Efendi Fd-va/arı ışığında 16. Asır Türk Hayaıı, İst. 1972, mesele no: 79, 160,518,696,697. Bu beş fetva Kemalpaşazade'ye aittir. Prof. Dr. Hüseyin G. Yurdaydın, ls/am Tarihi Ders/eri (Ank. 1971) ad
lı eserinde Kemalpaşazade'yi anlatmış ve 4 fetvasını nakletmiştir. bk. s. 108.
5 Bu fetva mecmuasının tertihi fıkıh kitaplannın tertibinc oldukça uymaktadır. Taharct, .alat, zekiıl., oruç vc hac bölümlerine kısaca yer verilmiştir. (v. la-8b). v. 9a dan itibaren nikah konusuna geçilmektedir. Daha sonra ceza hukuku yer alıyor: kitabu'l.hudiıd (v. 52a), kitabu's-seri ka (v. 59a), yol kesme (v. 59 h), kitalıu's-siyer (v. 60a). zimninin müslüman olması (v. 62b) cizye ve kilise ilgili ile fetvalar (v. 65a), timar ve lİva (v. 67a). lukata ve kaçan köle (iibık) (v. 69a), mefkiıd (v. 69b), şirketler (v. 7Ia), ici\re (v. 2381ı) ikrah (v. 256a). rehin (v. 272a). cinayetler (v. 277b), feraiz (v. 314a) ve arazi ile ilgili fetvalarla (v. 319a - 321b) kitap son bulmaktadır.
6 Bu mecmua, İst. Nurosmaniye ktp. 1967 de kayıtlı olup, 178 varaktır. Her varakta 15 satır vardır. Türkçe nesih hathdır. Sonunda (v. 178a), Muhammed b. Ahmed b. \IIü'min tarafın-dan 1013 H./1604-5 M. tarihinde istinsah edildiğine dair şu kayıt vardır:
.:ı
JA1 yl:..«JI.::-i
l013';1.J"~')lJ ";I.,,>)LJ ~..uI.JJJ .J..:il).# d;" J .
.l~t
J. ~ ~ \~.4J\ ')~ yl".,l1 6LLIBu mecmuanın içinde başka alimIere ait vetvalara Cıayer verilmiştir. )lesela, v. 93a da ~lu-hammed Fenari'nin, v. 95b de Şeyhiilislam Abdiilkadir Efendi (ö. 955 H./1548 M.) nin, ve Müf-ti Şeyh Efendinin birer fetvası bulunmakta, v. 97b den itibaren Şeyhiilislam Çivizade (ö. 954 II.1 1547 M.) ye ve Kadiri Çelebi (ö. 955
ır.
11548 M.) ye ait bir kaç fetva yer almıştır. Daha sonraSa'-di Çelebı (ö. 945 H./1539 M.) ve Ebussuud Efendi (ö. 982 H./1574 M.) ye ait fetvalam da yer ve-rilmiştir (v. 175 b). Bu arada, v. 164b de, H. 901 ile 908/1495-1502 M. yılları arasında Şeyhülis-lam olan Erdalzade Hamidüddin Efendinin bir fetvası geçmektedir.
KF.VIALI'AŞAZADE'NİN AİLE IIl:KUKl:
mill adını taşımaktadır. Kemalpaşazade'nin fetvalan İstanbul'daki diğer bir-çok kitaplıklarda ve başka kitaplıklarda da bulunmaktadır.7
Osmanlı Şeyhülislamıanndan bir kısmının vermiş oldukları fetvaların na~ıl toplanmış olduğu konusunda K:hip Çelebi bize şu bilgiyi vermektedir". "Ebussuı1d'un fet.valarını Bozanzade (.~ij.Jjy) adıyla meşhur olan Mevla Mu-hammed b. Ahmed t.oplamışt.ır. (ö. 983 H./1575 ...6 M.). Fetvaları bap ve fa-sıllara göre t.ert.ip etmişt.ir. Yine bu fet.vaları, Veli Yegan diye bilinen Mevlil Veli el-Iskilibi de toplamışt.ır. Bu zat topladığı e~t~re, Mevla Ali Cemali'nin İbni Kemal'in, Sa'di Çelebi'nin ve Çivizade'nin fetvalarını da ilhak etmişt.ir. Bu eser, bir fıkıh kitabı şeklinde tertip edilmiştir. Her iki fetva mecmu~sı da makbuldür ve elden ele dolaşmaktadır. Veli Yegiln 998 H./1598 M. yılında öl. müştür. İbnu'I.Edhemi diye bilinen Manisa'lı Mevla Sa'di b. Hasan, İbni Ke. mal'in fetvalarını 939 H./1533 M. yılında bir araya get.irmiştir. Yine Kemal-paşazade'nin fetvalarını 946 H./1539 M. de Çivizade, 948H./154,1M. de Meda -Kadiri toplamışlar, Muhyiddin adlı bir şahıs, bu fdvaları 4 bab olarak tertip etmiştir.
ı.
bilb ibiidetlere, 2. b:lb muamelata, 3. bilb nikilh ve talaka 4. bab da fera.İze tah~is edilmiştir."İslam hukuku t.arihinde, fakihlerin verdikleri fetvaların önemli bir yer t.uttuğu görülmektedir. Diğer mezheplerde olduğu gibi, Hanefi mezhebinde de bu çeşit kitaplar, 4. H. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanmıştır. Fetva ki-t.arlariyle birlikte, el-viikıat adı verilen eserlerin de ort.aya çıktığı görülmekt.e-dir.9 Hanefi mezhebinin ilk imamlarına ait. olan, Ziihiru'r-Rivaye ve en-Ne.
vadir adlı eserlerde bulunmayan meseleleri çözen müctehidler, yapmış
oldukla-n iet.ihatlardaoldukla-n meydana gelen bu eserlere, jetava ve vakıat adıu vermi~ler. dir.LO
7 bk. Feraı'ay., ıbni Kemal (yazma), İ,1. Fatih Millet Ktp. Şer'iye, 79. İ,ı. Cniversite,i Ktp. 6253. Süleymaniye Fatih Ktp. 2318/1. Darulmesnevi Kıp. 118. Esad Ef. 1017. Yeni Cami, 685. Bu meemuanın v. i83b • 263a arasında 80 varaklık biiIiimü Kemalpaşazade'ye ait fetvalar olup arapça yazılmıştır. Bir kaç tane farsça fetva da geçmektedir. Bu fetvalarııı fo:ıradan bu iki di-le çevrilmiş olması akla gedi-lebilir. Diyanet İşdi-leri Başka,nlığı Kıp. 3601 de kayıtlı fetva meemua,ı hernekadar Ebu",uud Efendiye'izilfe edilmiş,e de, bu alimin fetvaları arasında, Kem,,1 paşazade'. nin, Çivizade Muhammed Çelelıi'niu, Sa'di Çdcbi'nin ve Ali Celıı"li (Zenbilli Ali Ef.) nin fetva-ları da yer almıştır.
8 bk. Keşfı,'z.Zlıniin, s. 1219-20. Kaıip Çelebi, İlmu'l.fet,ıvi haşlığı ahıııcla, IJllrada 128
kadar fetva mecmuasının adını vermiştir.
9 bk. Aynı eser, s. 1998-9.
LO Ünlü Hanefi fakihi Ebu'I-Lcys :'I'a•• cs.Sclııcrkal,,1i (ii. 375 H. /985 M.) nin
86
M. ESA.D KILI(;EHDaha sonraki yüzyıııarda, Hanefi mezhebinde birçok fetva kitapları ya-zılmıştır." Bu fetva kitaplarınııı özelliği, bunların resmi kodifikasyonlar ol-maması, iiiimierin kendi ist.ek ve emekleri sonucu olarak meydana getirilmiş olmalarıdır. Yalı ..ız ll.H. /17. M. yüzyılda Hind sult.aııı Muhammed Evrengzib Bahadır Alemgir (1028-11 18 /1618-1706), o zamana kadar verilen fetvaları toplatmak istedi. Sultaııın emri ilc kurulan bir ilim heyet.inin çalışmaları sonu-cu, el. Fe/rıva el- H indiyye veya el- Fe/ava e/-A/emgiriyye adıyla bil inen fıkıh kita-bı ort.aya çıkmıştır. Meşhur Haııdi fakihi Ali b. Ebi Bekir Merginani (ö.593H. /
II97 M.) nin Hidaye adlı fıkıh kitabının tertibinde olan hu toplama, yarı res-mi idi ve hakimIeri bağlayıcı hir karakteri yoktu. İçine aldığı bir çok fıkhi mc-selelerin bir kısmı, her zaman meydana gelen gerçek olaylardır. Eserdeki bir kısım fetvalar ise -Hanefi miict.ehidlerin adetlerine uygun olarak- sadece dü-şünülmüş olaylardan ve onların hükümlerinden ibareLLir.
Osmanlı devri alimlerinin vermiş oldukları fetvaların büyük çoğunluğu-nun zamanımıza kadar ulaşmış olduğunu memnunlukla ifade edebiliriz. Bil-hassa Şeyhülisliimlarm verdikleri fetvaları, onların yakın çalışma arkadaşları, talebeleri ve fet.va eminIeri toplayıp birer rneemua haline getirmişlerdir. Fet-valar bir araya getirilirken, her kitahın tek hir alime ait olmasına çok kere dik-kat edilmemiş, konu ile ilgili başka alimlerin fetvaları hir araya yazıla gelmiş-tir.ll Kitaplıklarımızda yer alan bu fetva mecmualarının hir kısmı yaymlanmış hulunmaktadır.l.ı Yayınlanmış Türkçe fetva kitaplarının, ft~tva aralarında veya
i i Meşhur Hancfi fctva mecmualarını şöylccc sıralayabiliriz: Abuürrcşid Velvalid (ö. 450 H./I0511 M. den sonra) nin d-F"ratJa d-Vdnilicin.,,'si. Hasan b. Mansur Kaziban (ö. 592 H./ 1196 M.)ın Cı-F"rat'a el-Hrini,r.r,,'si. Zabiruddin Muhammcd Buhari (ö. 619 H. /1122 M.) nin CL. F"tatlri "z-Zahiri)')'e',i, İbrahim b. Ali Tarsi.si (ö. 758 H. /1357 M.)nin el-F"tava ct-Tar,.üsiye'si.
Bu kitap, l.';nfaıı'l- V"sail ila rahriri'l-mcsail diyc taııınmıştır. İlınu Aliıiddin (ii.1100ll. /1397 ~t. civarı) in el-Fetava er-Tatarhaniyye'si.l\fuhammcd b. Bczzaz (ö. 827 H./1124 M.) ın el-Ferava d.
Bezzazi,re'si. Hayriiuılin Miinif Fariıki er.RelııIi (ö.iOLLLH. /1670 M.)nin el-Fetaı:a el-Ha)'riyy,'si. Muhammed Efendi Ankara,'i (ö. 109811./1687 M.) in el-Fa/atla el.Anknraı,i)'.ye'si "c 1l.F"tatla
el-Hindiyye. Mısır'da 6 büyük cild olarak l:llO H. de Iıasılmıştır. Kenarında Kazihan Fetava'sı var-dır. lIamid Efcndi lı. Ali eı-lmiidi'rıin d-Fetaı-a el.Hrimidiyye\i. Bu şahıs. 1137-1155 H. /1724-1712 M. yılları arasında Şam müftisi idi. Muhammcdlı. Emin İbnu Abidin (ö. 1252 H./1837 M.) bu kitalıı, '['rmh,ih,,'I.IJarııidi)'ye adıyla kısaltmıştır. Mısır mijftisi Muhammed Abba" eI-:ltehdi'-nin el-Fetava cl.Mehdi)'y" ji'l.wkii)'ii'I-Mısriyye adh kitabı da 1301
ır.
/1886 M. yılında yazıl-mıştır. bk. 5ubhi Malımasani, Fels,jPt"'t-teşri fi'l.lslam, s. 411. Beynıt. 1961.12 Bu çeşit Türk,;e fet va mecmualarına örnck olarak, Diyanel İ şleri Bşk. Ktp. 3061 de kayıtlı, Ebussuud Efendiye ait )'azma eseri gösterebiliriz.
13 Arapça ve Türkçe olarak şimdiyc kadar basılmış fctva kitaplarının sayılarını tesbit et-mek ve özellikleri lıakkında bilgi vermek. yapılması yararlı incelcme konularıdır. Miz burada, Türkçe olarak basılmış dokuz eser hakkında kısa bilgiler vermekle yetineccğiz.
KEj\ÜLPA~AZADE'i'ih AİLE HUKUKU
87
kenarlarında arapça ibarder yer almaktadır: Bu ibareler fetvayı kuvvetlen-diren fıkhi hükümlerdir. Türkçe fetvaların arapça dayanaklarını ve muteber fıkıh kitaplarındaki ib'arderini göstermektedir.
Sözünü ettiğimiz bu fetvalar, o zamanki cemiyetin, dinı, hukuki ve ahlaki yaşayışının bir bölümünü bize aksettirmektedir. Fetvaların ibadctle ilgili
olan-i Abdiirralıim Efendi Fewa/arı. Şeyhülislam Ment.eşizade Abdiirrahim Efendi (ö. i129
H./1716 M.) ye aittir. İstandulda 1243 H./1827 M. de hüyük boy 2 eilt. "larak basılmıştır. ı.C. s. 578. 2. C. s. 584.
2 N,,'ice'u'/.Fetiivü, tst. 1265 H. /1849 M. 87. Owıanlı Şeyhülisliımı Diirrizade Muhammed Arif Efendi (ö. 1225 H./1810 M.) nin emri ile, fetv'a emini Ahmed Ef. tarafından toplanan fetva-lardır. 114:1 H. /1730 M. taihinden itiharen gelen 9 şeyhiilislamm fetvalarmı '"c haşka fetva ve fı-kıh kitaplarmdan ahnan hiikiimleri hiıvidir. Feraiz h.;Iümiinde (s. 622-:1) Kcmiılpaşazadc'nin iki fetvası hulunmaktadır.
3 1",.'6vü)'-ı Fe)":i)")"c. Jst. 1266 H. fl850 M. s. 572. 46. Osmanli Şeyhiilisliımı Feyzullalı Efendi (ö. 1115 H. /1703 M.) niu felvalarını nıuhtevidir.
4 Felürii)'-ı A/i Efmdi, ht. 1305 H. /1887 M. 2C.
ı.
C. s. 556, 2. C. s. 498. Kitabm 2. sayfa-sında Siılih b. Ahmed el-Kefevi, Şeyhiilislam Ali Cem,ıli'nin fetvalarını toplayıp, muteher fıkıh kitaplarından, her fetvanın dayana,.ıııı da bulup yazdığını ifade ediyor. Osmanlı iHüelli(leri sa. hibi Hursah M. Tiıhir ise (lll s. 61) bukitabm 43. Osmanlı Şeyhiilisliımı Çatalealı Ali Efendi (1041 H. (1103 0631-1692 '1.) nin olduğunu yazmakıadır.5 Belıc,.tu'/-Ferüvü, İst. 1276 ır.fl859 M. s. 643. 2. basım, İsı. (tarih,iz) s. 652. 57. Osmanlı Şeyhiilislaını Yenişehirli Abdullah Efendi (ö. 1156 H.jl74:1 IIl.)nin fetvaları olup, felva emini Muhammed Fıkhi tarafından toplanmıştır.
6 lIıı/asaıu'/-Ecvibe, tsı. 1289H./1872 M. s. 2(j.ı. On Linden fazla Tiirk,;e fetvayı ihtiva edip, Neliee, Ali Efendi, llelıee, Ahdürrahim, tbnu ~ueeym ve Feyziyye ızibi kitaplar kaynak kabul edilmek suretiyle, lIasan Fehmi Efendi (1210 -i2981i795-1880 M.)nin Şeyhülislnmlı-ğı zamanında fcl va emini olan <,:eşmizade Muhammed Hiılis Efendi tarafından tertip edilmiştir. 7 llci",./i Mecmı,ai eedid." İst. 1329 H./1911 llL. s. 675. Fetvahane miisevvidlerinden Ali 'Inrtaza tarafından toplanmıştır. Biiyük bir kısmı muameint ile ilgili ve fctnıhanenin o zaman. larda tasdik ederek verdiği fdvaları, dini kaynakları ile hirlikte toplamış olması bu eserin özel-liğini teşkil etmektedir.
8 Fe/ürü)"-ı Perüi:i)")"e, İsı. 1323, H./1905 M. kiiçük hoy, s. 119 Fatih dersiamlanndan Meşihat Fer ••iz muallimi FilibcIi Alımed Huhısi Efendinin eseridir. Feraiz haplarma güre tertip edilmiş bir fetva kitabıdır.
9 .5e)'lıü/is/üm Ebussuı,d t-Iwdi Fetva/arı Jşı,~lTld" 16. Asır Türk lIa)"atl, ıst. 1972, s. 245.
M. Ertuğrul Düzdağ'ın, ht. Edebiyat Fakült.esi Türk Dili ve Edebiyatı Hüliimiinii bit.irirken hazırladığı mezuniyet tezi ilc ona "Ilıradan yaptığı ih.vclerılen me'ydana !ıelmiştir. Eserin başına fetva ve şeyhülislamlık müesseseleri ve Ehussuud'un hayat.ı hakkında :10sayfalık lıir böliim ilave edilmiştir. Esas kitap, biiyiik Tiirk ••liminin vermiş olduğu fetvaların çeşitli konulara göre sıra-lanmasından meydana gelmektedir. :liesele adı verilerek m,maralanmış olan fetvalar 1001 tane-dir. Bunlardan, 79, 160,518,696 ve 697 numara h fetvalar Şeyhülislam Kemalpaşzade'yc aittir. Bursalı 'fo Tahir, "İbni Kemal, Ebussuud, Zenbilli Ali Efendilerden başka fetavası mü. devven olan zevat-, kirnm" başlığı altında 90 fetva kitabından bahsediyor ve sahiplerinin adını veriyor. bk. Osmanlı Müellifl"i, [i. s. 61-64.
88 M. ESAD KILT En
ları, dini vazifelerin, doğru ve şartlarına uygun olarak nasıl yerine getirilece-ğini açıklamakta, yapılacak hatalar,n ve ihmallerin sonuçlamu da hildirmek. tedir. İnsanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk kaideleri de fatvalar arasında önemli ıir yer tutmaktadır. Bu kaideler ti~izlikle gözetildiğinde, top-lumunrefah ve saadete kavuşaeağı ve kişilerin sulh ve huzur içinde yaşayacak-ları kuvvetl~ umulur.
Fetvaların açıkladığı diğer bir konu, ahlak ve mua!jeret kaideleridir. Ah-laka ve nezak~t kaidelerine aykırı dananışlarda bulunan kişileri devlet oto. ritesinin cezalandıracağı ve başkalarının rahatEız edilmemcEi için gerekli ted-hirlerin yine devletçe alınacağı da çok talıiiciir.
İşte Kemalpaşazadenin fetvalarını, yukarda bah~etliğimiz esasların ışığı altında tetkik ettiğimizde şu ~onuca ulaşmaktayız; Kemalpaşazade verdiği fetvalarında hlam dininin esaslannı daima gün önünd~ tutmuş, dine aykırı her hangi bir fetva vermemiştir. O, fetvalarında hak ve adaleti gözetmiş, zu-lüm ve haksızlığın her zaman karşısında olduğunu ifade etmiştir. Aile içinde olsun veya cemiyette olsun, ferdIerin her türlü davranıslarında iyilik ve ada-letten asla ayrılmamaları gerektiğini fetvalannda helirtmiştir. Fetvaların konu-ları, iman vı~ ihadet bahiEleri de çlahil olmak üzere, hukuku ve ahlak alanlarını kaplamaktadır. Biz, aşağıda Şeyhülislamın aile huku ile ilgili 60 küsur fetva-Eını naklederek, onun ~osyal meseldere nasıl eğilmiş olduğunu belirtmek isti-yorıız. 16. yüzyılın başında yaşamış olan Kemalpaşazade, o zamanki Müslü-man-Türk toplumunu iyi tanımış, sosyal münasebetlerde kişinin, ailenin ve toplumun yararlarını göz önüne alarak fetvalarını vermiştir. Fetvaların dili hize, 16. yüzyıl TürkçcEini de aksettirmektedir. Bu özelliğin bozulmaması için, Türkçe kelimelerin o zamanki kullanış şekillerini aynen korumaya çalıştık. Fetvaları, nikah, mehir, nesep, hıdane hakkı, talak, nafaka, aile planlama~ı ve ahlak ve aMiboı muaşeret olmak üzerc ~ckiz başlık altuıda ~unuyoruz.
Nikfıh:
1- Zeyd Hiııd'i tezevvüe etlikde, Zeyd ve Hind'den gayri aneak AlUr hazır olsa akd-i mezhur sahih olur mu 't Olmaz.ı,
2- Zeyd, Hind-i baliğayı Hind'den izinsiz, nefsine tezvıc eyle~c, akd-i mezbur ~ahih olur mu? Olmaz. ı,
14 Lk. Fe/uni)"-ı lbni Kemul, I,t. llel. Kt.p. "luallim Cevdet Kitapları, O H, \'. Ila. 15 Aynı e,er. v. lIb
KEMALPAŞAZAllE'Nİ8 AİLE HUKUKU
89
3- Zeyd'in zeveesi Hind fevt olduktan (öldükten) sonra, bir kaç gün mü-rurunda Zeyd, Hind'in kız kardeşi Zeynebi tezeyviic etmek caiz olur mu? Olur.'.
4- Hind-i hiiliğa nefsini Aııır'e tezevyüe ettikde, kadi izni bulunma~a, akd-i mezbfır salıih olur mu? Obr.
5- Hind'i hiiliğa nefsini mehri misli ilc, küfvü Amr'e tezvie eylesf~, Hind'in babası Bekir, izııim bulunmadı deyfı akd-i mczbfıru fesha kanir olur mu? Olmaz."
6-Hi'ld Zeyd'e kendini tezyie etmek için, ergenlik namına şu kadar akçe verip, Zeyd Hind'i tezevvüe eylese, Hind meblağı mezhfıru Zeyd'den istir-dada kadir olur mu? Olur.
7- Evsiit-ı nasden (orta haııi) olan Zeyd, kızı Hind'i ere verdikde Hinde bir miktar eihaz esyabı verip, badehu Zeyd csvab-ı mezbfırenin bazısı için, şu esvabı ariyet tariki ile vermiştirn deyüp, Bind, hibe etmiştin deyu dava edip, lakin Hind davasını isbat edemese, Zeyd yeminiyle tasdik olunur mu? Olunur. Lo
8- Zeyd evlenmek isteyip', nikah olunmağa karin oldukta, Amr Zeyd'e, bu evlenmek bir beladır, niye f~vlenürsün deyu meneylese, ne lazım olur? Asim (günahkar) olur.19
9- Hind, Zeyd'e -Helallığa vardım dese. Zeyd dahi,aldım dese. Buna iki avret yarar şahit olsa, şer'an sahih olur mu? eleevap olur.' o
10- Zeyd Hind'i tezevvüe ettikden sonra, kabledduhfıl (cirısi münasebet-ten önee) Zeyd fevt olsa, Hind Zeyd'e varise olur mu? Olur.
11- Zeyd Hindi tczevvüe ettikten sonra, kabledduhfıl Hind fevt olup, zevei Zeydi ve babası Amri terk edip, Zeyd tereke-i Hindden hisse-i zeve al-mak istedikte, Amr, sen Hind'e dahilolmadan Hind fevt olmakla varis olmaz-sın deyüp, hissesini alıizden rnen'a kadir olur mu? Olmaz. 'i
12- Hind-i nasraniye şeref-i İslamla müşerref oldukda, zcvci Zeyd-i nas-ran i dahi şerefi İslamla müşerref olsa, Zeyd teedid.i nikah etmeden Hind ile ezvae muamelesine kadir olur mu? Olur.
16 Aynı eser, v. 12b. 17 Aynı eser. v. Bb. 18 Aynı eser, v. i7a.
19 Fetavay-, ıbn, Kemcil, İst. Üniversite Ktp. 6253, v. 13a. 20 Suret-, Fetciva, İhnu Kemal, İst. Fatih'Ktp. 2318il, v. 19a. 21 İst. BeL Ktp. M. Cevdet, O 4.i, v. 91>.
90
M. ES AD KILICER13- Zeyd-i nasraninin zeveesi Hind-i nasrauiye, şerefi İslamla müşerref olup, badehu Zeyd'e İslam arz olundukta, Zeyd ibli eylese (kabul etmese), Himl Zeyd'den tefrik olunur mu? Olunur."
14- Hind-i sağireyi veliy-i akrebi anası ve hadınesi Zeynep, Amr'e tezvie eylese, Hind madahat-ı rieiile saliha olmadan, Amr. Bind'i Zeynepden alma-ğa kadir olur mu? elcevap olmaz."
15- Kızm vekili verdim dese, er vekili, müvekkilim için aldım dese, ııikah olur mu? eleevap olur. Şahideyn (iki şahit) huzurunda.
16- Zeyd, üvey babasının oğlunu, zı~veesinden olan kızına nikahlamak caiz olur mu? elcevap olur."
17- Zeyd, zevcesı Hind ile aleliştirak (ortak olarak) malik oldukları eariyeyi vat'ı halalolur mu? Olmaz. 2',
Mehir:
18- Zeyd, Hind'i 10dirhemden eka i (daha az), şu kudar akçe mehir tes mi-yesiyle tezevvüe ve duhul etlikten sonra, Zeyd Hind'i tatlik eylese (boşasa) Hiııd Zeyd'den tamamen 10 dirhem gümüş almağa kadir olur mu? Olur.2•
19- Zey'l, BirH!'i şu makule ~u kadar esvap mehr-i muaeeel tesmiyesile tezevviie edip, badehu vermedcu, Hind'e duhul eylese, Hind esvab-ı merku-menin (sözü edilen elbiselerin) vasatıııı, yahut vasatlarıııııı kıymetlerini Zeyd-deli almağa kadir olur mu? Olur.
20- Zeyd Bind'e namzet (nişanlı) olup, Hind'e mehr-i muaeed namına şu kadar eşya gönderip, badehu Bind'i tezevvüeden fariğ olsa (vaz geçse), Zeyd eşyay-ı merkumeyi Hind'den istirdada kadir olur mu? Olur."
21- Zeyd, Hind'i ş~ kadar melıir tesmiyesiyle tezevvüe ettikden sonra, nikah kaim iken, Zeyd sıhhatinde, Hind'in mehd üzerine şu kadar akçe ziyade eylese, Hind dahi kabul edip, badehu Zeyd fevt olup, Hind tereke-i Zeyd'den mehr-j müsemmayı ve ziyadeyi almağa kadir olur mu? Olur.
22 Aynı escr, v. 10a. 2.~ Aynı eser, v. 22b.
24 Diyand İşleri Bşk. Ktp. 3546/2, \'. Ila. 25 İst. BeL. Ktp. O 44, v. 272a.
26 Aynı eser, v, 18a. 27 Aynı eser, v. 19b.
:ı(f;MALI'A~A.JADF.'j\İN AİLE "LKırK!!
91
22- Zeyd, Hind'i şu kadar eşya mdır-i muaecd tesmiyesiyle tezevvüe edip, eşyay-ı mezbureyi Hind'e verdikten sonra, Zeyd kableuduhul velhalvet Hind'i tatIik eylesc (hoşasa), Zeyd, eşyay-ı mezbureroin nısfını lIind'den istir-dada kadir olur mu? Olur. '"
23- DüyCınu tı~rekesinden e7.yed (daha fa7.la) olduğu halde fevt olan Zeyd'-m dayinleri (alacaklıları), terekc-i Zeyd'i deyinlerimi7.e göre iktisam edelim (bölüşelim) uedikleriıı(le, zevccsi raziye ulmayıp "mdırimi terekeden istifa ederim (alırrm) " demeğe kadir olur mu? Olmaz. ".
24- Zeyd-i mefku(lun hakikatl'lı ya hükmen mevti sabit olmadan, zev-cesi Hind, Zeyd zimmetinde ulan mdır-i mii;~eedini Zeyd'in malından almağa kadir olur mu? Olmaz.'o
Nesep:
25- Zeyd ahar diyarda iken ınevti şayi olmağla, 7.cveesi Hind, ba'de inkı-zai'l-idde (iddet miidddi geçtiktı,n sonra) nefsini Amr'e te7.evviie edip, Arnr'-den veled getirdikten soııra, Zeyd çıkagelip, lIind'i Amr'den tefrik ettirse, ol veled Zeyd ve Arıır'(len hangisine hükmolunur? eleevap Arrır'e hükmolunur.
26- Zeyd, bahası Amr'in eariyesi Hiııd'i Amr'den izinsiz vat'ı edip, Hind Zeyd'den vdı,d getin'e, ol 'ldedin nescbi Zeyd'den sabit olur mu? elcevap olmaz."
27- Zeyd, taliik verdiği avretinin bir yıldan sonra oğlu doğsa, şer'an kimin olur? eleevap Zeyd'in olur. Zevee, iddetim çıktı demediyse."
Jhdfine hakkı (Çocuğu yamnda hulundurma ve terbiye hakk.ı)
28- Zeyd-i sağirin hadmesi anası fevt olup, Zeyd'in anasının babası Amr ile, liebeveyn ammi (ana baba bir amca) oğlu Bekir ve hali (dayısı) Bişr'den gayri kimsesi olmasa, hakk-ı !ııdanc mezburlardan haııgisinindir? Bekirindir,
29- Hind-i nasraniyye, zevei Zeyd-i müslimi müteveffadan olan oğlu Amr-i sağiri, bihakkılhıdaııe imsak üzere ik~~n (yanında bulundururken) Amr taakkul-i din edip (dinin ne olduğuııu anlayı}», müslümandan ammesi (halası) Zeyneb'den gayri kimsesi olmasa, Zeynep, Amr'i Hiııd'den alıp bihakkıllııda-ne imsake kadir olur mu? Olur.
28 Aynı eser, v, 20a, 29 Aynı eser, v, 21b. 30 Aynı eser. v. ila. :H Aynı eser, v. 38b.
92 M. ESAI> KIUCEH
30-- Hind-i ııasraniyye, zevc-i mutaıııkı (kendini boşayan kocası) Zeyd-i müsliınden olup 1.5 yaşında olan oğlu Amr-i sağiri, buhakkılhıdane terbiye ederken, Amr taakkul.i din etmeyip, krffc(yasaklamaya) hakkı yok iken, Zeyd, müeerred Hind nasrilniyedir deyfı, Amr'i JIiııd'den alnıağa kadir olur mu? Olmaz.
31-- Zeyd-i sa~iri, anasıın anası Zeynep, bihakkılhıdilne imsiik üzere iken, Zeyd yedi ya~mı tekınil edip i"tifta haslloba,Zeyd'in habası Amr, Zeyd'i Zeyneb'den .almağa kaılir olur mu? Olur.'"
Talıil, (hoşanma):
32- Zeyd, zeveesi llind'e "bre kahhe" dese, mücerred böyle demekle ııind hoş olur mu? Olmaz.
33- Zeyd, zeveesı JIind ilc çeki;tikde, var yıkıl git deyip, lakin talak niyyet eylemesc, Hind mübilne(boş) olmuş olur mu? Olmaz. Taliıkniyet eder-SL~, Hind Zeyd'den mübane olur."
34- Zeyd, Hind'i tezevvüe eder oldukta, tdak emrı Hind'in yedinde olup, lIind istediği vakitte kendini tatlik etmek (boşamak) üzere tezevvüc eylesc, Hind ncfsini tatlike kadir olur mu? İdp lIind tarafından olıcak olur."
,
~5-Zeyd, zevce-i medhfılünhihilsı Hind'i üç talak ilc tatlik edip, iddeti münkaziye olduktan sonra, Hind nef"ini Amr'e tezevvüc edip, lilkin Ann: kab-ledduhfıl Hind'i tatlik eylese, tahlil-i şer'i (dinen halalolmak) hasıl olup, Zeyd Hind'i tezevvüe etmek caiz olur mu? Olur."
36-- Mücerred (bekar) olan Zeyd, falan fiili işlerseın, alıp alacağım boş olsun, dedikten sonra, ol fiili işleyip badehu Hind'i tezevvüe murad eylesc, boş olmamağa mahlas-ı şer'i (dini kurtuluş yolu) nedir? Fuzfıli nikah olunup (o şahıs haşkası tarafından hahri olmadan evlendirilip) Zeyd fiili ilc kabul etmek gerektir. "
33 F"lava)';ı t/mi Kemal, İst. llel. Ktp. M. Cevdet, O 44. 41a.
34 Aynı eser, v. 27a. Kemalpaşazaıle, biraz sonra (v. 51a) bu şekilde karısına hakaret eden kimsenin cezasını şu fetva ilc açıklıyor: Zeyd zevce,i Hind.i salilıaya "bre fahişe" deyu şetmcy-Icsc ne lazun olur'! Ta'dr. Şeyhulisl;un, ta'ziri de La!;ika bir yerde şöyle anlatıyor: Ta'zir-İ bc1i~ nedür? eleevap her kişinin haline münasil' ta' zir olur. OL hu,usta re'y kazinindir. 100 değnek ta'zİrdir. I1abs'i m"did dalıi ta'zir.i b"li~dir. lık. Süleymaniye Fatih Ktb. 2:148Jl, v. 16b. Kur-o,maniy" Kt". 1967, s. 29a.
35 Aynı eser, v. 2Ra. 36 Aynı eser, v. 29a. 37 Aynı eser, v. 32a.
93
37- Zeyd, falan fiili işlersem, talak-ı selase üzerime olsun, deyip hadehu ol fiili i~lese, Zeyd'in zevcesi Hiud üç talak boş olur mu? Böyle demek örfle-iude "avretim üç taliik boş olsun" demek ise olur.'"
38- Zeyd-i fasıkm avreti, hen £asık avreti olmağa razi değilem deyip çekinse, tefrik olunur mu ~er'an? eleevap olunmaz bi la sebep."
39- Zeyd mariz olup laya'kıl iken (aklı üstünde değilken) zevcine talak verse vaki olur mu? elcevap olur.' o
40- Zeyd frenk uyuzu olsa zevci tefrik olunur mu? elcevap olur. İmam Muhammed kavlincc."
Nafııka:
41- Hind, zevc-i mutallıkı (boşayan kocası) Zcyd üzerine hakime kaderi maruf yevmi şu kadar nafaka takdir ve istidaneye (borç almaya) izin alıp, iddeti münkaziye olunca (bitinceye kadar) istidane eylese, nefsini infiik et-tikdcn sonra, nafaka-i müstedaneyi Zeyd'den almadan fevt olsa (ölsc), Hind'. in veresesi nafaka-i müstcdaneyi Zeyd'den almağa kadir' olurlar mı? Olurlar. 42- Zeyd-i zimmiain zevcesi Hind İslıima gelmekle, Himl'in zeyd'den olan sağire kızı Zeyncb'in İslaınına hükmolunsa, Zeynebin malı olmayıcak, Zeynebin nafakası Zeyd üzerine lazime olur mu? Olur.' 2
43- Zeyd-i fakirin musirlcr (zenginler) olan lieb (baba bir) cr karındaşı Amr ile, liebeveyn (ana baba bir) am mi (amcası) Bekir'den gayri kimsesi ol-masa, Zeyd'in nafakası yalmz Amr üzerinc mi lazimc olur? Yoksa Bekir üzeri. ne dahi Hizime olur mu? Yalnız Amr üzerine lazime olur.
44- Zeyd-i fakirin anası Hind-i musire ile liebeveyn ammi Amr-i musir-den gayri kimsesi olmasa, sağirin nafakası mezburlar (adı geçenler) üzerlerine ne vechile lazım olur? Sülüs (1/3) Hind'e, bakisi Amr'e lazime olur."
45- Zeyd-i müslim, fakirler olan kız karlIldaşları Hind ve Zeyneh-i nas-raniyeleri infak ve iksa eylese (doyursa ve elbise giydirse), Zeyd asi m (günah-kar) olur mu? Olmaz."
38 Aynı eser, v. 34a.
39 :"urosmaniye Ktp. 1967, v. 43a. 40 Sül. Fatih Ktp. 2348Il, v. 21b. 41 Aynı eser, v. 20b.
42 ts. BeL. Ktp. O. 44, v. -Hb./43)
43 Aynı eser, v. 45a. 44 Aynı eser, v. 272a.
94
M. );SAU KILlr.Ert46- Zeyd-iganinin zevcesi Hind-i fakireye zekat vermek eaiz olur mu? elcevap olur.
47- Tücear laifcsinden Zeyd'in mal-i ticarelten gümrük namı ile ver-diği akçeyi, zekat niyeıi ilc vericek, zekat yerine geçer mi? elcevap geçer."
Aile planlaması (hamle mani olmak ve iskal-I cenin):
4-8- Zeyd, memlfıke eariyesinden veled gelmesün için ebeden hamle man i olur ilaç eylcse, asim olur mu? elcevap olmaz."
49- Zeyd, cariyesi Hind'i vat'ı ve ihbal edip (hamile yaparak) ceninin hilkatı mütebeyyine olduktan sonra, Zeyd, eenini mualece ile iskat eımek caiz olur mu? Olmaz.
AhWkve Adub-i mrıuşeret:
50- Bir karye ahalisi içlerinden Zeyd't~ incindiklerinde, Zeyd'in meyti vaki oldukta varmamağa ittifak edip, Zeyd selam verdikte redd.j selam et-meseler, mezburlara ne lazım olur'? Asim olurlar .• -,
51- Zeyd, Amr'e "zirnem-i nasde (insanların zimmetlerinde) olan şu ka-dar akçemi tahsil eyle, sana riayet edeyim" demekle Amr meblağ-ı mezbfıru tahsil edip Zeyd'e teslim euikde, Zeyd Amr'e nesne vermese, Amr amelinin eer-i mislini Zeyd'den almağa kadir olur mu? Olur.
52- Zeyd, Amr'e "bana şu kadar sene hizmel edip eyle, sana kızım Hind'i tezvie edeyim" demekle, Amr dahi ol kadar sene hizmet edip, Zeyd Hind'i Amr'e tezvic etmese, Amr hizmetin ecr-i mislini Zeyd'den almağa kadir olur mu? Olur.
53- Zeyd Amr'den şu kadar akçe karz aldıkta, Amr'e "menzilimde 'sakin ol, meblağ-ı mezbfıru eda etmedikçe senden ücret istemem" deyip, Amr dahi bir müddet menzilde sakin olduktan sonra, Zeyd meblağ-ı mezbfıru Amr'e eda eylese, Zeyd menzilin müddet.i malfımede err-i mislini Amr'den almağa kadir olur mu? Olur.' 8
54- Zeyd, zeveesi Hind'in menzilinde, ücret kavlinsİz (sözü etmeden) Hind ile bir müddet sakin olsa, lIind Zeyd'den ücret namlIla nesne almağa kadir olur miL? Olmaz:' 9
4S Aynı eser, Y. -la.
46 )iurosmaniye Ktp. Fetilvily-' ıbn; Kemal, 1967, v. 67lı.
47 İst. BeL. Ktp. M. Cevdet, O 44, Y. 272a. 48 Aynı eser, Y. 24'lb.
95
55- Bir kimse, zina ve livata ve sair zünubdan (günahlardan) her ne var ise işlernek gerek ki hicap olmaya, badehu tevbe eyleye deyip, bu vechile müs-lümanlara telkin eylesc, ol kimseye ne lazım olur? elcevap dal ve mudıldir (hem sapıtmıştır hem de haşkalarını sapıtıcıdır), te'dib.i beIiğ edip, şehirden sürmek gerektir.' o
56- Bir naibin (kadi veya vekilinin) avreti ve kızı ve kız kanndaşı £ahi-şeIikle meşhur olsa, şer'an ol naibin niyabeti caizmidir? Caizdir.'i
57- Elli beş yaşında olup, :Vlekke-i Mükerreme'den müddet-i sefer baıde olan belde ahalisin.den Rind, yanında zevci, ya mahremi yok iken hacca git-mek caiz olur mu? Olmaz."
.58- Zeyd zeveine "ben sana eima edersem benden üç talı1k boş ol" dese, şer'an ne lazım olur? elcevap eima ederse üç talak vaki olur. Etmezse dört ay geçerse, bir talak vaki olur. Teedid-i nikahdan sonra hal öyledir, üç talak ta-mam oluncayadek.'"
59- Zeyd, bir hususta şeylıülislamdan aldığı fetvayı şer'iyyeyi Amr'e gösterdikde Amr, fetva ne imiş? ben fetvayı bilmem dese, Amr'e ne lazım olur? Tecdid-i iman ve nikiih.
60- Zeyd, zeveesi Rind'i bigayri veeh-i şer'i (dine aykırı olarak) darb eylese (döğse) Zeyd'e ne lazım olur? Ta'zir."
61- Zeyd, zevccsi, Hind'i babası Amr ve anası Zeynep ilc bir menzilde iskan eylese, Rind Zeyd'e "ben Zeynep ile sakine olmam, beni başka menzil-de iskan eyle" derneğe kadir olur mu? elcevap olur."
62- Zeyd'in tavuğu, Amr'in bahçesine girip zarar eylese, Amr dahi def-i zarar etmek için tavuğu taş ile atıp ve vurup helak olsa, şer'an tavuğu tazmin ettirmeğe kadir olur mu? elcevap olmaz.
63- Zeyd, Amr'i ehl-i örfe gamz edip, şikayet edip bigayrihakkın akçesin aldırsa, sonra Amr akçesin Zeyd'den şer'an alahilir mi? elcevap alabilir. ,.
50 Fatih Millet Ktp. Ali Emiri, Şer'iye, 81, v. 4b.
51 Feıavay-. lbrıi Kemaı, İst. Universite Ktp. 6353, v.60. 52 İst. BeL. Ktp. :11. Cevdet O 44, v. 9a.
53 İst. Süleymaniye Fatih Ktp. 2348II, v. 21a. 54 İst. BeL. Ktp. M. Cevdet O H, v. 57a. 55 Aynı eser, v. 23b.
