History
Volume 13/16, Summer 2018, p. 199-236
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13829 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Temmuz 2018 Accepted/Kabul: Eylül 2018
Referees/Hakemler: Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU - Prof. Dr. Doğan YÖRÜK
This article was checked by iThenticate.
OSMANLI’DA VASÎLİK KURUMU: KONYA ÖRNEĞİ*
Hüseyin MUŞMAL* - İrem GÜRBÜZ**
ÖZET
Yetim, öksüz, hasta, yaşlı, mecnun ve müsrif gibi ehliyetsiz kişiler, hayatlarını idame ettirebilmeleri, haklarından faydalanabilmeleri ve zor duruma düşmemeleri için hukukî ve malî temsile ihtiyaç duymaktadır. İslâm hukukunda himaye edilmesi zorunlu kılınan ve hakları üzerinde ehliyet sahibi olmayan bu kişilere genel olarak hacir denilmektedir. Kişiler, yaş ve sağlık durumları ile mali yetkinliklerine göre iki farklı şekilde hacir altına alınmaktadır. Buna rağmen hukukî ve malî temsil açısından eşit kabul edilen hacirlerin, yaş ve sağlık durumlarına göre şahsî bakım ve gözetime ihtiyaç duydukları aşikârdır. Çalışmamızın hazırlanmasında, Osmanlı döneminde vesâyet altındaki hacirler ile ilgili Konya Şer’iyye Sicilleri’ne yansıyan çeşitli tutanaklardan faydalanılmıştır. Öncelikle, 1640-1740 yılları arasına tarihlenen sicillerdeki örneklerden yetimler, öksüzler ve gözetime muhtaç olan diğer hacirlerin bakımı, muhafazası ve ihtiyaçlarının karşılanması hususunda nasıl bir yöntem izlendiği sorgulanmıştır. Ayrıca Osmanlı’da vasîlik kurumunun incelenmesi amacıyla; “Osmanlı vesâyet uygulaması, İslâm hukukundaki uygulamadan farklı mıdır? Bu dönemde hacirlerin korunması aileye mi, devlete mi aittir? Haciri koruyacak olan kişi veya kurumun hangi özelliklere sahip olması gerekir? Muhafaza ile görevli kişilerin yükümlülükleri nelerdir? Hangi şartlarda kişi, korunma altına alınır? Hacirin, bakım ve gözetimi süresince masrafları nasıl karşılanır?” gibi sorulara cevap aranacaktır. Bu soruların cevaplanması amacıyla fıkıh kitapları, fetvâ kitapları, ayet ve hadislerden istifade edilerek şer’iyye sicillerinde yer alan örneklerle uygulamanın ne olduğu, teorideki ve pratikteki durumunun nasıl olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır.
*Söz konusu çalışma, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalında, Prof. Dr. Hüseyin
Muşmal’ın danışmanlığında, Yüksek Lisans Öğrencisi İrem Gürbüz tarafından 2016 yılında hazırlanan “1640-1740 Yılları
Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Konya, Şer’iyye Sicili, Vasî, Vesâyet
WARDSHIP ASSOCIATION IN OTTOMAN: KONYA SAMPLE ABSTRACT
Noncompetent people such as orphan, motherless, mad, extravagantneed legal and financial representation to live on, benefit from their rights and not to get into a jam. These people, who should obligatorily be protected, and who are noncompotent fort heir rights are generally referred to as those with juridical disability. Persons are interdicted two different forms according to their age and health status and financial competence. Nevertheless, it is obvious that the juradical disability, which are considered equal in terms of legal and financial representation, need personal care and supervision according to their age and health status. During the preparation of our study, various official reports, reflecting on the Konya’s court records regarding people with juridical disability who were undercustody in Ottoman period, were used. Firstly, which method was followed regarding the care, maintenance and meeting needs of orphans, motherless people and other people with juridical disability who need supervision were questioned through samples from the records dating from 1640 to 1740. Moreover, the answer of question ssuch as “Is the application of wardship different from the practice in Islamic law? Is the protection of people with juridical disability under the responsibility of the state or family at this period? Which characteristics should the person or institution have that will protect person with juridical disability? What are the obligations of persons in charge of protection? Under which conditions is the person with juridical disability put under protection? How the expenses of person with juridical disability are covered during the period of care and supervision?” were sought with the aim of the investigation of wardship association in Ottoman. Benefiting from islamic law books, fetwa books, verses and hadiths, and also through the samples included in court records, the situation in theory and practice was attempted to be determined in order to answer above mentioned questions.
STRUCTURED ABSTRACT
In this study, it was aimed to put forward all aspects of the organization that provides protection of the wards in the classical period the Ottoman Empire due to the fact that a detailed and independent study of wardship organization wasn’t conducted in the classical period the Ottoman Empire, and that the studies of wards in orphan status got started in the second half of the XIX th century. Accordingly, in the study, the issues such as the qualifications, obligations, helpers, of wardens, authority areas of helpers, and whether any practices against Islamic law was put into action in the Ottoman Empire were sougth for answer.
Regarding wardship organization, the subject of our study, the functioning and characteristics of the organization were determined with the help of the verses and hadiths, and fiqh and fetwa books of the period, and these information were included in the study. In addition to these,
the information obtained from the samples from Konya’s court records concerning the classical period the Ottoman Empire, and theoretical information of wardship organization were discussed with the methods of comparison, discussion and interpretation. The aim of the study is to reveal the functioning of wardship organization and its differences in practice in the classical period the Ottoman Empire, and to emphasize the importance attached by the Ottoman Empire which is an islamic and constitutional state, to the protection of wards along with this organization created for the protection of the family establishment.
In order the rights of orphans, sick, elderly, love-crazed, and miserable people to be protected in Islamic law, their oral, financial and practical administrations are totally or partially restricted. For those people in need of protection and generally referred to as wards, wardens were authorized by muslim judges to administrate on behalf of wards, and to protect their rights. Even though wardens were appointed based on their closeness to the ward, the consent of those to be charged as wardens would be received since appointments were based on the principle of volunteerism. The individual appointed as a warden had the right to refuse this task in cases that he was not be able to establish good relationships with the ward, that this task wasn’t approved by his/her family, that he had over responsibility, and that he had not enough time to engage in this task. In such a case, the ward wasn’t forced to fulfill the task, and the task was assigned to another person , appropriate for the wardship. Should the need arouse for the individual to be placed under guardianship due to being under age with the death of his/her parents, the wardens were often appointed for the task immediately after the death of the deceased, and protected the rights of the ward in the portion of the inheritance. Furthermore, as well as more than one warden could be assigned to a single ward; in case of being more than one ward, a single warden could be assigned to each ward, or one warden could be assigned to all wards. As well as this issue had some legal disadvantages, the individual could be harmed due to the increase in the responsibilities of the wardens, decrease in time and interest and negligence of the wardens. It should be noted that in case that the individuals under custody were harmed, in this case, the wardens were seen to have only indemnified the goods, and to have been dismissed. Indeed, as well as this situation is contrary to the punishment system envisaged for misappropriate crime in that period, it is related to the fact that the issue’s assessment conditions as a crime was different in that period.
The persons charged with this task in this organization, undertaken a sort of protective family task in the Ottoman society were supposed to be religionist, honest, trustworthy, have a good sense, compassionate, healthy and strong, competent in financial affairs, from the same religion as the ward, and familiar with the ward. In addition to these, the warden were also needed to reside in a close distance with ward’s family, and their profession were needed to be convenient for this task in terms of time. In other words, they had to provide for the ward to maintain his/her communication with his/her family. Moreover, if wardens volunteered to pay allowance, required for the daily expenditure of the ward; since this situation prevented the property of the ward from rıınning to waste, it provided for individual to be given priority. Besides, although the fıqh mentions that someone familiar with the ward could be a warden, an unrelated person was often seen to have been a warden
since he was thought to provide benefit for ward himself and his property although ward’s family members were often alive in Konya. The wardens were responsible for the care, education, treatment, legal representation of the ward as well as the provision of the ward’s allowance, and administration of the ward’s property. Accordingly, the wardens had tasks such as making profit-oriented investments such as purchase and sale on behalf of the wards, and prevention of unfair capture, steal and change and time-based consumption of the ward’s assets by a third person. Lending from the ward’s property has not been approved in the fiqh, with the anxiety that it would cause property to run waste. But, in practice, there are examples with regard to lending from the ward’s property, with fixed term. In fact, it is clearly seen that these were the investments made aiming to increase the property of the person under custody, prevent its consumption, provision of income for his allowance and create means of living for the ward after wardship period is over.
In Islamic law, male wards are given priority in the appointment for the protection of financial rights. But, due to the lack of knowledge and inexperiences of male wards in child care, and orphans were in the period of breastfeeding, female wards were often assigned to the children under the age of appeal (7-9 years old). In case of the lack of female ward suitable for wardship, the male wards were charged, with female helpers called hadîne. In cases where females were charged with wardship, deputies were seen to have been appointed to conduct financial wardship issues since female wards were not experienced in financial issues. Although it is not legally approved for wards to transfer their duties to deputies, this application exceptionally was put into practice during the period of Ottoman Empire. It is probably due to the fact that the wardens did not transfer their duties entirely, transferred only transactions of financial issues. The other helpers of the wardens were custodians who weren’t authorized to administrate property. They were obliged to help ward fulfill other duties, and to control the financial expenses and earnings done by ward. Therefore, the wards had three different helpers who were charged with different duties changing according to wards’ needs.
Although it is mentioned that the allowances of the wards were often supplied from the state, foundations, ward, family members and person’s own property in the Ottoman Empire, there is no information about that the allowances of the people under custody were supplied from the state, foundations in Konya in the Classical Period of Ottoman Empire. As well as this amount could be supplied from the ward’s own property, relatives and warden, expecting in return or not, it could be supplied from neighborhood residents as a loan. This is related to the fact that wards were few in number, that families and neighborhood residents had financial capability enough to look after these people, and that the care of the wards were regarded as a social task. Although the daily allowance amount for the ward was required to be determined considering the entire property of allowance obligator; the state determined a minimum allowance amount between certain years. The determined allowance amount could be reduced or increased according to the financial power of allowance obligator after all.
The wardship organization in the classical period the Ottoman Empire provided the protection of the wards in the framework of
humanistic, conscientious and a social responsibility without getting away from the family's concerned, affectionate, love, compassionate and merciful environment; accordingly the satisfaction of emotional needs, present nationally in human, and capable to live on materially and spiritually; and provided them to be accepted into society as healty individuals. The fact that if such an organisation does not exist, it will cause an increase in the number of hungry, miserable, lonely people in the street, and take place some troubles within the state. In fact, the wardship organization is important in terms of the socialization of individuals; ensuring the peace and prosperity of the society and sustainability of the state.
Keywords: Ottoman, Konya, Şer’iyye Record, Ward, Wardship
Giriş
Vasîlik kurumu, İslâm ve Osmanlı hukukunda herhangi bir sebeple himayeyi gerektiren hacirlerin muhafazası için teşekkül ettirilmiş bir müessesedir. İslâm öncesi Arap toplumunda da varlığını gösteren bu kurumun, İslâmiyet’in kabulüyle birlikte Türkler tarafından benimsendiği ve İslâm hukukuna bağlı olarak bu müesseseyi geliştirdikleri görülmektedir. Sözlükte; “Birini, malını kullanmaktan menetme, birine bir şeyi yasak etme” manasına gelen hacr (hacir) kelimesi, terim olarak kişinin sözlü, malî ve fiilî tasarrufta bulunmasını hukukî anlamda kısıtlamak demektir (Çağbayır 2007: II/1828; Devellioğlu 2008: 306). Fıkıhta her birey, hukukî düzenin sahip olduğu haklardan faydalanma ehliyetine sahip olup; aklî ve fiziksel gelişimine bakılarak bu hakları kullanma yetkisi kendisine verilmektedir. Kişilerin haklarını kullanma yetisine sahip olmaması veya sonradan sözlü ve fiilî ehliyetinin elinden alınması, bireyin başka bir kişi tarafından hukukî temsilini zorunlu kılmaktadır. Dolayısıyla; hacir altına alınan şahısların (mahcûr) hukukî işlemlerinin yürütülmesi ve malî haklarını kullanabilmesi için İslâm hukuku, vasîlik kurumunu geliştirmiştir.
Fıkıhta hacir, hükmî ve kazaî olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Hükmî hacir; çocuk, mecnun, engelli ve ölüm hastalığındaki kişiler gibi mahkeme kararına ihtiyaç duyulmadan kendiliğinden mahcûr olanları kapsamaktadır. Kazaî hacir ise; müsrif, borçlu, bunak ve iflas etmiş kişilerin mahkeme kararıyla hacir altına alınmaları durumudur. Bu ayrıma rağmen, hükmen veya kazaen mahcûr olanlar fıkıhta bir tutulmaktadır. Her ne kadar hacirler yalnızca hukukî temsili gerektiriyor gibi görünse de; çocuk, yaşlı, bunak, fiziksel veya aklî olarak engelli olan hacirlerin, kişisel bakım ve himayeye ihtiyacı olduğu aşikârdır. Bu sebeple, kanunî temsilcilerinin kişinin gözetimi ve şahsî bakımı ile de ilgilenebilecek birisi olması gerekmektedir. Mahcûrların gözetimine dayanan vasîlik kurumu ile ilgili yaptığımız bu çalışmada, tespit ettiğimiz örneklerin çoğunluğunun yaş küçüklüğünden dolayı (özellikle yetim statüsündekiler) vesâyet altına alındıkları ve mahcûrların hukuken bir tutulmaları nedeniyle; konu, genel olarak çocuklar üzerinden ele alınacaktır (Apaydın 1996: 513; Demirtaş 2014: II/325-327).
Vesâyet altına alınan çocukların tamamı, İslâm hukukuna göre yetim statüsünde yer almaktadır. Yetim kelimesi sözlükte, “yalnız, tek, eşsiz” manalarına gelmekte olup, terim anlamı olarak; babası ölmüş çocuk için kullanılan bir tabirdir (Devellioğlu 2008: 1161). Yetemâ ve eytâmkelimeleri ise yetim kelimesinin çoğulu şeklinde kullanılmaktadır. Büyük küçük fark etmeksizin babası vefat etmiş çocuklara halk arasında yetim denilse bile; fıkıhta buluğa yetişmemiş çocuk için kullanılan bir isimdir. Dar manada, babası ölen kişiler için kullanılan bu isim, Araplarda; babası, annesi, ebeveynlerinin her ikisi ölen veya kaybolan çocuklar için de kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, kocası ölen kadınlara da yetim denildiği bilinmektedir. İslâm hukukunda, boşanma ile ebeveynlerden birisi çocuktan uzaklaşırsa; çocuk için yine yetim tabiri kullanılmaktadır. Aynı
zamanda, soyu belli olsa bile sokağa terkedilmiş çocuklar da (lakît)1, yine yetim olarak adlandırılmakta ve hukuken yetim statüsüne girmektedir (Arı 2013: 501).
Yetimlerle ilgilenmek, şefkat göstermek, güven sağlamak, malından çocuğun yararına tasarruf etmek; Müslüman’ın ahlakî ve hukukî görevi olarak ifade edilmiştir. Kur’an’da; “Allah’a kulluk edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya ve elinizin altında bulunan kimselere iyilik edin. Allah, kendini beğenip öğünenleri elbette sevmez.” (Nisâ 4/36) şeklinde geçen ayet ileyetimlere, akrabalara ve acizlere iyilik yapılması emredilmiştir. Kişi çıkar ilişkisini düşünmeden bunları yaparsa, salih insan mertebesinde olacağı; yetimin şahsına ve malına zarar verir, hor görür, merhamet etmezse de en büyük günahı işleyip, Allah’ın merhametinden yoksun kalacağı ayet ve hadislerle insanoğluna bildirilmiştir2. Dolayısıyla iyiyi ve kötüyü ayırt etmekte zorlanan, fiziksel ve maddî olarak kendini koruma becerisine sahip olmayan çocukların, toplumda korunup kollanması ve ihtiyaçlarının karşılanması için İslâm hukuku çeşitli yasa ve uygulamalara sahiptir.
Çocukların bakımı, gözetilmesi, ihtiyaçlarının karşılanması için fıkıh ve hukuk alanında bazı terimler ön plana çıkmaktadır. Bunlar; velî, vasî, velâyet ve vesâyettir. Bu terimlerin karşıladığı anlam ve kullanım alanları birbirine yakınlık göstermekte, hatta birbirinin yerine kullanılmaktadır. Her ne kadar bu kelimeler birbirinin yerine kullanılsa da, kendi içerisinde farklılık arz etmektedir. Hukukî açıdan sıklıkla karşımıza çıkan velâyet; yakınlık, sahiplik, ardı sıra gelme, hamilikmanasındaki Arapça “vely” kökünden gelmektedir (Devellioğlu 2008: 1147). Sözlük anlamına bakıldığında ise; “imâre, emîrlik, vâlilik, velîlik, ermişlik; çocuğun şahsını ve mallarını idare hususunda ana ve babanın haîz olduğu hak ve vazifeler” olarak tanımlanmaktadır (Erdoğan 2005: 602).
Sahip olunan yetkilere bakıldığında, umumî ve hususî olmak üzere iki tür velâyetten bahsedilebilmektedir. Genel manada bir topluluğu kapsayan yöneticinin yetkisine, umumî velâyet (velâyet-i âmm); kişisel sorumluluğu alamayacak yaş ve vaziyette olanlarla ilgilenenlere ise hususî velâyet (velâyet-i hâssa) denilmektedir (Devellioğlu 2008: 1145). Hususî velâyeti de kendi içerisinde mal ve şahıs üzerindeki velâyet olmak üzere ikiye ayırmak gerekmektedir. Velâyet sahibi, yaşının küçüklüğünden kaynaklanan aklî olgunluğa ulaşmamış veya engel durumu olan kişilerin malını zarara uğratmayacak şekilde işletmekle yükümlüdür. Şahıs üzerindeki velâyet ise, genellikle evlendirme velâyetidir. İslâm hukuku, bu hakkın babaya, baba olmadığında ise dedeye ait olduğunu vurgulamaktadır. Onların hayatta olmadığı veya nesep bağının kurulamadığı durumlarda ise; hâkim tarafından bu hakkın kullanımı bir kişiye verilmektedir. (Apaydın 2013: 16-17).
Velâyet hakkına sahip kişilere, yine “vely” kökünden türetilen “velî” denmektedir (Türk Hukuk Lûgati: 358; Erdoğan 2005: 604). Türetilen bu yeni kelimenin muhteviyatına bakıldığında iki farklı manası olduğu görülür. İlki, Kur’an’ı Kerîm’de müminlerin dostu, onların yardımcısı ve koruyucusu manasında kullanılan Allah’ın isimlerinden biridir. Dar manada Allah dostu, ermiş ve Allah’ın yeryüzündeki temsilcisi anlamına gelmektedir. “Velî” isminin ikinci anlamı ise, hukukî açıdan himaye eden, koruyan, sâhip çıkan ve gözeten kapsamındadır. Yani, kişinin kendi sorumluluğunda olan şahıs, mâl ve mülkü koruyan, aynı zamanda şahsı; hukukî açıdan temsil edendir. Velî, şahıs üzerindeki velâyeti kendiliğinden edinebilir veya hukukî olarak sonradan kazanabilir. Nitekim babanın çocuğu üzerindeki hak ve sorumlulukları kendiliğinden edinilen velâyettir. Babanın hayatta olmadığı durumda, kendisinin vefat etmeden önce görevlendirdiği veya vefatından sonra mahkemenin görevlendirdiği kişi; velâyet hakkına sonradan erişenlerdir (Furat 1986: 287; Topaloğlu 2013: 25).
1 Lakît: 1. Yerden kaldırılan, alınan nesne. 2. Sokakta bırakılmış küçük çocuk (Köse, 2003: 68; Devellioğlu, 2008: 541) 2 Yetimlere nasıl muamele edilmesi gerektiği ile ilgili ayet ve hadisler için bkz. Bakara 2/177; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Maûn
Yukarıda bahsettiğimiz kavramlardan bir diğeri ise vesâyettir. “Eklemek, bir şeyi birbirine bağlamak” anlamına gelen “vasy” kelimesinden teşekkül eden kavram, lügatte “vasîlik, vasiyet, emir, tembih ve tavsiye” olarak geçmektedir (Sarı 1982: 1661; Erdoğan 2005: 605; Devellioğlu 2008: 1138). Fıkıh içerisinde değerlendirmek gerekirse; çocukların, fiziksel olarak kendi ihtiyaçlarını karşılayamayacak kişilerin ve aklî dengesi yerinde olmayan şahısların hukukî temsilleri ile mallarını tasarruf etme görevidir. Bu görev, velâyetten farklı olarak; sadece sonradan edinilen bir yükümlülüktür. Yani velî veya hakîm tarafından bu görev, kişiye tahsis edilir. Görevlendirilen bu kişiye “vasî/vasiyy” veya “mûsâ leh” denilmektedir (Pakalın 1983: 584; Erdoğan 2005: 598; Devellioğlu 2008: 1138). Görevlendirmeyi yapan çocuğun babası veya dedesi ise, vesâyet sahibine “vasî-i muhtâr”, hakîm ise “vasî-i mansûb” denilmektedir (Devellioğlu 2008: 1138). Şahıs veya mal üzerinde edinilen hak ve yükümlülüklere sahip kişiye verilen bu adlar; bizim vesâyet ve velâyet ilişkisini anlamamıza da yardımcı olmaktadır (Bardakoğlu 2013: 66).
Vasiyet ile aynı kökten gelen vesâyet kelimesinin yanı sıra velâyet kavramı da, vasiyet içerisinde farklı ihtiyaçların oluşmasına paralel olarak şekillenmiştir. Kavramlar arasındaki farka bakıldığında ise; vasiyet, kişinin ölmeden önce malını bir şahsa veya hayır amacıyla kullanılması için bir kuruma hibe etmesidir. Vesâyet ise; ebeveynin ölümünden sonra velînin sorumluluğundaki yani velâyetindeki şahsı ve malı, vasînin maddî ve manevî olarak gözetim altına alması işidir. Yani vesâyetle velâyetin görevleri aynı gibi görünmekte; fakat vesâyet, velâyetin bir alt kolu olarak ele alınmaktadır. Velâyette, çocuğun babasının ve dedesinin çocuk üzerinde şahsî ve mülkî haklarının var olduğu bilinmektedir. Onların ölümü ile bu haklardan vesâyet hakkı ayrılarak, bu göreve bir vasî tayin edilmekte olup; vasî de çocuk üzerinde hukukî temsil ve tasarrufta bulunma haklarına sahip olmaktadır (Özkan 2012: 522; Apaydın 2013: 16; Bardakoğlu 2013: 66).
I. Vasî Tayini
Vasiyet üzerine tayin edilen, velînin tayin ettiği veya ebeveynlerin ölümü ile kadı tarafından atanan vasîlerin göreve getirilmeleri belli bir kurala tabi tutulmuştur. Önceliği yakın akrabalara, onlar olmadığında ise; mahalleden görevi layığıyla yerine getirebilecek birisine, bu görev verilmektedir. Görevin velî veya kadı tarafından belirlenen kişiye verilmesi; vasînin, bunu koşulsuz kabul edeceği anlamına gelmemektedir. Vasî olarak seçilen kişinin, bu görevi kabul etmesi de gerekmektedir. Aksi takdirde görev, uygun görülen başka birisine devredilmektedir. Vasîlik görevine tayin edilen kişinin, bu görevi kabul etmesi gerektiği görüşüne; “vesâyet-i merkûmeyi kabûl ve hidmet-i lâzimesini edâyate’ahhüd ve iltizâm itmeğin” (KŞS 9/ 116-2; Sak-Çetin 2014: 68) ifadesinden ulaşmak mümkündür. Neticede vesâyet sorumluluğu teklif edilen kişinin, vasîlik vazifesini üstlenmesi için İslâm hukukunda bir zorlama bulunmamaktadır (Eroğlu 2007: 286; Bardakoğlu 2013: 67).
Elimizdeki verilerde; vasînin engeli olduğu için görevi yerine getiremeyeceğini bildirmesi ve görevinden ferâgat etmesi de, vasînin rızasıyla ilgili görüşümüzü desteklemektedir3. Örneklere ayrıntılı bir şekilde yansıtılmayan bu engellerin, çeşitli açıklamaları olabilir. Fakat akla ilk gelen düşünce, vasînin veya vasînin ailesinin istememesi, görevi yerine getirebilecek güce sahip olmaması, mesleğinin vesâyet görevini ifa etmeye uygun olmaması, mûsâ lehin vesâyet altındaki kişi ile iyi ilişkiler kuramaması, düşük bir ihtimalle de vasînin maddî gücünün olmamasıdır. Fakat maddî durum, mûsâ leh atamalarında bir engel teşkîl etmemelidir. Çünkü vesâyet ile görevlendirilecek kişinin fakir veya zengin olmasına bakılmaksızın vazifelendirilmesi mümkündür. Ayrıca mahcûrun bakım masrafları için vesâyet altındaki maldan veya mahcûrun bir akrabasından nafaka takdiri yapılabilmektedir. Bu durum aynı zamanda, maddî gücü iyi olmayan vasîlerin, mahcûr için ödenen nafakadan belirli ölçüde alarak kendi geçimini sağlaması, dolayısıyla da toplumdaki dengenin
3 Örneğin; Sarıya’kûb Mahallesi’nden iken vefat eden el-Hâc İbrahim Beşe ibn-i Abdi Beşe’nin Emine adlı yetimesine
tayin olan vasîsi Abdülnebi bin Sarı, vesâyete mânisi olduğu için ferâgat etmiştir. Yerine Emine’nin ağabeyi Arslan Beşe vasî olarak tayin edilmiştir (KŞS 6/ 134-4).
sürdürülmesi açısından dinen de uygun kabul edilmiştir (Müslim, “Tefsir”, 10; Nesâî, “Vesâya”, 11; Buhârî, “Vesâya”, 23, “Büyû”, 95; Nisâ 4/2-6; Uluşal, 2006: 45-46). Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki; vesâyet görevi tamamen vicdanî bir sorumluluğa dayalı olması ve aile bireylerinin birbirini koruyup kollaması dinî bir yükümlülüğün sonucu olduğu için vasîlerin, vesâyet vazifesine getirilmelerine karşılık olarak kendilerine ayrı bir para, yani maaş ödenmemektedir. Fakat muris, vasîyi kendisi tayin ediyor ve görevi kabul etmesi durumunda belli bir meblâğın mûsâ lehe verilmesini vaat ediyor ise; vasînin bu parayı alma hakkı vardır. Her ne kadar karşılaştığımız örneklerde böyle bir uygulamaya müracaat edildiğine dair bir bilgiye rastlamasak da, fıkıh kitapları ile dönemin fetvâ kitaplarında bu hüküm yer almaktadır (Bardakoğlu 2013: 69; Demirtaş 2014: II/509-510; Nesai, “Vesâyâ”, 11).
Vasînin kendi çocukları olması, eşinin istememesi, mahcûr ile ilgilenebilecek vaktinin olmaması veya evini geçindirme kaygısı ile zamanının çoğunu dışarda harcamasından dolayı da engeli olabilir. Yani mûsâ lehler, mahcûrun kişisel bakım ve sorumluluğunu aldığı için ev ahalisinin bu hususa rıza göstermesi beklenmektedir. Vasîlik kurumunun teşekkülündeki en önemli amaç; kişinin haklarının korunmasının yanı sıra, bireyin ihtiyacı olan sevgi, şefkat, ilgi ve alakanın olduğu aile ortamından mahrum kalmamasıdır. Dolayısıyla, herhangi bir sebeple hakları üzerinde kısa veya uzun süreli olarak ehliyet sahibi olmayan kişilerin, kalacak yerinin sağlanması ve vesâyet altındaki kişi, çocuk ise; hidâne süresince bakımının yapılması için uygun bir kadına emanet edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle vasî erkek ise; kendi evinin ihtiyaçlarını karşılamak için dışarda olacağından, vesâyet görevinin ilgi, alaka ve bakım kısmı, eşine düşmektedir. Hidâne görevi de, sevgi ve şefkate bağlı bir vazife olduğundan dolayı, eğer kadın çocuğa ısınamadı veya başka sebeplerle görevi yapmayı kabul etmiyorsa; bu konuda zorlanmaması gerekir. Nitekim vasînin görevi kabul edebilmesi için, eşinin de bu göreve rıza göstermesi beklenmektedir4. Bu durum, şer’iyye sicillerinde sadece vasî-i mansûbun ve vasî-i mansûbun eşinin hidâne görevini taahhüt etmesi şeklinde yansımıştır. Önerdiğimiz diğer sebepler ise, sadece ihtimalleri teşkîl etmektedir (Bardakoğlu 1998: 467; Araz 2013: 54-55).
Vasîlerin, vasî-i muhtâr, vasî-i mansûb ve vasî-i guremâolarak nitelendirilmelerinde; göreve getirilmelerindeki farklılıklar yer almaktadır. Ayrıca, bu şekilde isimlendirilen mûsâ lehlerin yükümlülükleri de farklılık arz etmektedir. Bireyin hayatta iken; ölümünden sonra cenaze ve hayır işlerinin halledilmesi, borçlarının ödenmesi, mallarının mirasçılarına teslim edilmesi için görevlendirdiği kişilere "vasî-i muhtâr” denilmektedir. Nadiren de olsa, vasî-i muhtâr tayin edilen kişi; vasiyet eden şahsın ölümünden sonra korunmaya muhtaç biri varsa ve kişinin sorumluluğunu alabilecek meziyetlere sahip ise, bu görevi de üstlenebilmektedir. Örneğin, Devle Mahallesi’nde yaşayan Rahime bint-i Mustafa, hasta olduğu sırada kızının oğlu olan Süleyman Çelebi ibn-i el-Hâc Mehmed’e vasiyet ederek, torununu vasî-i muhtâr tayin etmiştir. Ölümünden sonra ise; kendisi için her gün dua edilerek sevabının ruhuna gönderilmesini vasiyet etmiş ve torununun vesâyeti kabul etmesi üzerine durum, kadı huzurunda tescil ettirilerek, tutanaklara kaydedilmiştir (Demirtaş 2014: II/ 519; Solak-Sak 2014: 74).
10 Mayıs 1678 tarihli bir başka örneğe göre; Piri Paşa Mahallesi’nden Hasan Beşe ibn-i Mustafa mahkemeye müracaat ederek, aynı mahalle sakinlerinden olup vefat eden el-Hâc Hasan’ın eytâmı Hasan ve Kerime’ye kadı tarafından verilen hüccet ile vasî tayin edilen Seyyid Ömer Çelebi’den davacı olmuştur. Hasan Beşe ifadesinde, müteveffanın kendisini iki ay önce mallarının
4 16 Haziran 1741 tarihli bir örneğe göre; Sadırlar Mahallesi’nden müteveffâ Süleymân bin Üveys’in sulbiye sağire kızı
Raziye’nin mansûb vasîsi ve amcası olan Abdülkadir Efendi bin el-Hâc Mehmed mahkemede, yetimenin kendi hücr ve terbiyesinde olduğunu beyân ederek nafaka talep etmiştir. Kadı, yetimenin zarurî ihtiyaçları için babasından müntakil mallardan günlük ikişer para harcanmasına karar kılmıştır. Verdiğimiz örnekte de görüldüğü üzere, Raziye’nin hidânelik sürecinde olup, birebir bakıma ihtiyacı olduğu aşikârdır. Her ne kadar üvey amcasının hidânelik gözetiminde olsa da; bu görev, muhtemelen amcasının eşine düşmektedir (KŞS 55/ 114-2).
muhafazası ve çocuklarının himayesi için vasî-i muhtâr tayin ettiğini açıklamıştır. Fakat Seyyid Ömer Çelebi’nin vasî olarak atanması üzerine eytâmı himayesine aldığını, velî tarafından tayin edildiği için bu hakkın öncelikli olarak kendisinde olduğunu; dolayısıyla da, vasî-i mansûbun görevinden ferâgat etmesini talep etmiştir.5 Taraflar arasındaki anlaşmazlığa rağmen, şahitlerin Hasan Beşe’nin vasî-i muhtâr olarak atandığını teyit etmeleri ile Seyyid Ömer Çelebi görevinden ferâgat edip çocukları ve vesâyeti altındaki emvali vasî-i muhtara teslim etmiştir (KŞS 24/ 146-4). Dolayısıyla, örnekte görüldüğü gibi vasî-i muhtâr genellikle vasiyet edilen işlerle ilgilenmekte olup, istisnalar olmadığı müddetçe, kişinin bakım ve ihtiyaçlarının giderilmesi, malının korunması ve hukukî temsili için kadı tarafından tayin edilen, vasî-i mansûb göreve getirilmektedir.
Vasî-i guremâ ise; vefat eden bir kişinin, tespit edilen borçları varsa; borçlarının ödenmesi için, kadı tarafından atanan kişidir (Devellioğlu 2008: 1138).6 Ele aldığımız dönem içerisinde, vasî-i guremâ ataması yapılan örneklere pek rastlanmamıştır. Bunun nedenvasî-i vasî-ise, muhtemelen kvasî-işvasî-invasî-in ölmeden önce vasî-i muhtâr tayin ederekkendisinin atadığı vasîye borçlarının ödenmesini tembihlemesidir. Vasî-i muhtâr tayin edilmediği durumda ihtiyaç üzerine, yani müteveffanın borçları var ve terekesindeki mallar ile karşılanamayacak kadar fazla ise vasî-i guremâ kadı tarafından görevlendirilmektedir(Gürhan, V.-Gümüş, E. 2016: 66). Örneğin; Şeyh Alimân Mahallesi’nden müteveffâ Mustafa bin Mehmed’in“düyûn-ı müsbetesi olup” borçlarının ödenmesi, kalan malından belli bir miktarının zevcesine verilmesi için Abdulkadir bin Mustafa, vasî olarak tayin edilmiştir. Burada bahsedilen vasî, vasî-i guremâdır. Aynı zamanda kadı; kalan malların, müteveffanın kayıp olan oğluna verilmek üzere muhafaza etmesi için Abdulkadir bin Mustafa’yı kayyım olarak da görevlendirmiştir (Sak 2012: 21).
Vasî-i muhtâr dışındaki diğer vasîler, murisin ölümünden hemen sonra göreve getirilmekte olup, miras paylaşımında hakkaniyetli bir taksim yapılmasını sağlamak ile mükelleftirler. Vasîlerin bu ilk görevlerinden sonra, vesâyet vazifesi gereği kendisine emanet edilen emvali, eksiksiz aldığını mahkemede tescil ettirerek tutanaklara kaydettirmesi gerekmektedir. Eğer, murisin ölümünden hemen sonra tayin edilen mûsâ leh, herhangi bir sebeple görevinden ferâgat etti veya azil nedeniyle görevi sonlandırıldı ise; mahcûr için yeniden bir vasî tayini yapılmaktadır. Böyle bir durumda vasî-i mansûb, eski vasîden vesâyeti altında muhafaza etmesi gereken emvali, yapılan harcamaların ve kazançların gösterildiği bir defter ile teslim aldığını yine mahkemede tescil ettirmesi gerekmektedir.7
1640-1740 yılları arasındaki ele aldığımız örneklerde; vasî tayini ile ilgili olarak dikkat çeken diğer bir husus ise, vefat eden murisin her bir çocuğuna, ayrı vasî tayinidir. Eğer vefat eden kişi, çocukların babası ise; babanın daha önce birkaç evlilik yapmış olması halinde çocuklar, öz annelerine emanet edilmektedir. Eğer baba, eşi öldüğü için yeniden bir kadınla evlenip, çocuk sahibi oldu ise; önceki zevcesinden olan çocuklara, vesâyet hakkına sahip olma sırasına göre babanın veya annenin akrabaları arasından birisi vasî olarak atanmaktadır. Babanın ikinci evliliğinden olan çocukları ise; öz annelerinin himayesine verilmektedir. Aynı zamanda; erkek ve kız evlatların farklı birer vasîye emanet edildiğine dair de örnekler mevcuttur. Buradaki amaç ise; mahcûrun, hâl ve vaziyetlerinin en iyi şekilde gözetilmesi hususudur. Buna benzer pek çok örnek karşımıza çıkmıştır.8
5 Vasî-i muhtara öncelik verildiği ile ilgili hüküm için bkz. (Demirtaş 2014: II/505).
6 Guremâusulü ile borçların ödenmesi hususunda ayrıntılı bilgi edinmek için bkz. (Gürhan, V.-Gümüş, E. 2016).
7 9 Nisan 1661 tarihli bir örneğe göre; Kemâl Garîb Mahallesi’nden iken vefat eden İbrahim Beg ibn-i Ahmed Ağa’nın
eytâmı Mahmud ve Fatıma’nın mansûb vasîleri Mehmed Beg ibn-i Ali yetimlerin eski vasîsi olup vesayetten ferâgat eden İsmail Efendi’den, çocukların mal ve mülkünü eksiksiz aldığını kadı huzurunda beyan etmiştir (Sak 2007a: 44). Örneğin; Ferhûniye Mahallesi’nden müteveffâ Mehmed bin Habib’in sulbi sağir oğlu Abdullah’a, amcası Abdurrahman Beşe vasî tayin edilmiştir. Abdurrahman Beşe, hem kendisine hem de yeğenine intikâl eden emvali Hasan Çelebi bin el-Hâc Mehmed’den eksiksiz aldığını beyân ederek, kadı ve şahitler huzurunda durumu tescil ettirmiştir (Sak 2003: 54).
8 Örneğin; Konya’ya ait DebbâğhâneMahallesi’nde iskân ederken vefat eden, Ömer Efendi’nin kızı Ayşe’ye ve zevcesi
Havva hatunun karnındaki cenîne, Ayşe’nin annesi Havva hatun vasî tayin edilirken; Ömer Efendi’nin oğlu Hüsne’ye, yetimin amcası Molla Mustafa tayin edilmiştir (Sevici 2011: 185-186).
Örneğin, Emine bint-i Mehmed adlı kişinin öz çocuklarına üç farklı vasî tayini yapılarak; üç ayrı tutanak düzenlenmiştir. İlk kayıtta; müteveffiyenin kızı Şerife’ye, es-Seyyid el-Hâc Mehmed bin Hacı Ahmed vasî tayin edilmiştir. İkinci tutanakta oğlu Mehmed’e, Fatıma bint-i Abdullah; üçüncüsünde ise, kızı Şerife Fatıma’ya, amcası Mustafa bin Hacı Mustafa mûsâ leh olarak tayin edilmiştir (Sak-Solak 2014: 92-93). Bu durumda çocuklar; ya babalarının farklı kişiler olması nedeniyle, ya da vasîlerin üç çocuğun vesâyet görevini aynı anda üstlenemeyecek durumda olmalarından dolayı her bir yetim farklı bir mûsâ lehin vesayetine verilmiştir.9
Üvey kardeşlerin farklı annelere veya farklı vasîlere verildiğini her zaman söylemek mümkün değildir. Çünkü vasî tayinlerinde tayin edilen kişilerden üvey anne veya üvey baba da bulunmaktadır. Bunun yanı sıra farklı babalardan olup; vesâyet vazifesini layığıyla yerine getirebilecek birine çocukların hepsi emanet edilebilmektedir. Yetimlere yapılan nafaka takdiri ile ilgili bir örnekle bu durumu açıklayabiliriz: “...sadriyesagîre kızlarım Fatıma bint-i Mehmed Beg ve Sâ’ime bint-i Mustafâ Beşe’nin babaları fevt olup kendileri hakk-ı hızânem hasebiyle benim hücr ve terbiyemde olmalarıyla her birine babalarından müntakil mâllarından nafaka takdîr olunmak talebiderim…” (Solak-Sak 2014: 19) ifadesinde görüldüğü gibi, üvey kardeşler aynı anneye emanet edilmiştir10. Nitekim çocukların hidânelik sürecinde olması, ihtiyaçları olan sevgi ve şefkati onlara en iyi annelerinin verebileceği düşüncesi ve annelerinin vesâyete ehil olması sebebiyle böyle bir atama yapılmış olmalıdır. Aksi takdirde; yani çocukların yedi yaşından büyük olması, dolayısıyla şahsî ve malî muhafazalarının salahı ve selameti açısından baba tarafından gerekli meziyetleri taşıyan uygun bir erkek akraba vasî tayin edilebilmektedir (Kaya, U. 2012: 494).
İnceleme dönemimiz içerisinde dikkat çeken diğer bir husus ise; tek mahcûr üzerine birden fazla vasî tayini yapılabilmesidir. Böyle bir durum, vasîlerin birbirini gözetlemesi için yapılan bir uygulama olmanın yanı sıra; mahcûrların kardeş olmaları ve kardeşlerin birbirinden ayrılmadan, tek bir vasînin himayesine verilmesi, mûsâ leh’in yeterli ilgi ve zamana sahip olmamasından da kaynaklanabilir. Ayrıca; himaye edilecek emvalin çokluğu, malları işletme ve kişinin bakımını sağlama gibi işlemler için tek vasînin bütün işlere yetişmesinin mümkün olmaması sebebiyle de, birden fazla mûsâ leh ataması yapılmış olabilir. Nitekim aynı mahcûr için birden çok vasî tayini yapılmasının nedeni; ya denetim, ya da iş paylaşımı amacıyladır (Bardakoğlu 2013: 67).11
İncelediğimiz örnekler doğrultusunda mûsâ lehin, bir yetimin vasîsi olup, başka bir yetimin de nezâret görevini üstlenmesinde sakınca görülmemiştir.12 Şubat 1731 tarihli bir örneğe göre; İmâret Mahallesi’nden iken vefat eden el-Hâc Mustafa bin Hasan’ın Mehmed ve Hadice adlı
9 Konya’ya bağlı İlhânlıKaryesi’nde vuku bulan bir örnekte; müteveffâ el-Hâc Mustafa bin Hacı Ömer’in oğlu es-Seyyid
Ali’nin mallarının korunması ve hususi işlerinin görülmesi için kadı tarafından çocuğun annesi Şerîfe Cemile vasî tayin edilmiştir. el-Hâc Mustafa’nın ikinci eşinden olma kızı Şerîfe Fatıma’ya ise, öz annesi Şerîfe Raziye vasî olarak görevlendirilmiştir. Dolayısıyla; el-Hâc Mustafa’nın iki farklı zevcesinden olma iki ayrı çocuğun her biri, kendi öz annelerine emanet edilmiştir (Sak 2012: 120). 12 Haziran 1681 tarihli bir başka örneğe göre; Kemâlgarîb Mahallesi’nden müteveffâ Hacı bin Ferid’in Musa adlı yetimine anneleri Fatıma Hatun vasî, dedeleri Yusuf Beşe ibn-i İbrahim ise nâzır tayin edilmiştir. İki gün ara ile sicile kayıt edilen bir başka tutanakta, Hacı bin Ferid’in diğer eytâmı Ahmed ve Marziye’ye, çocukların ağabeyleri Derviş vasî tayin edilmiştir. Muhtemelen çocukların farklı iki anneden dünyaya gelmiş olup, iki farklı vasî tayinini zorunlu kılmış olmalıdır (KŞS 25/ 203-3, 306-3).
10 7 Ekim 1828 tarihli bir örneğe göre; Zincirlikuyu Mahallesi’nden olup Surnuç Beldesi Cemaati’nden olan müteveffâ
Mehmed Efendi’nin sağir oğlu Mustafâ’ya Mustafâ bin Ömer vasî tayin edilip, babası malından günlük onar para nafaka takdîr ettirmiştir. Aynı tarihli ikinci belgede; aynı adamın yetimesiHadîce’ye, yine Mustafâ bin Ömer vasî tayin edilerek, aynı miktarda nafaka takdiri yapılmasını talep etmiştir. Netice de çocukların farklı annelerden dünyaya gelmesine rağmen, vasî olarak atanabilecek uygun bir akrabanın olmaması ve mûsâ leh’in her iki çocuğun himâyesini üstlenebilecek yeterlilikte birisi olması sonucuyla yetimler aynı kişiye emanet edilmiştir (Özger 2007: 77).
11 Örneğin; Konya’da Halîl adlı yetime vasî tayin edilen Mehmed bin Ahmed üzerine bir mûsâ leh daha lazım görülerek,
Alî bin İsmaîl atanmıştır (Uzunpostalcı 1991: 34-35). Bir başka örnekte ise; Ilgın Kasabası’na bağlı Tatlar’dan müteveffâ Ahmed Ağa’nın varislere kalan mirasının muhafazası için aynı köyden Halim Usta, Halîl Efendi, Hasan Efendi ve Hüseyin adlı şahıslar vasî olarak tayin edilmiştir (Özger 2007: 72).
çocuklarına, amcaları Molla Ya’kûb bin Hasan vasî tayin edilmiştir. Müteveffâ el-Hâc Mustafa’nın diğer yetimleri olan Halil, Hüseyin ve Rukiye’ye ise, anneleri Hadice bint-i Abdullah vasî tayin edilirken; çocukların amcaları olan ve bir önceki belgede üvey kardeşlerine vasî tayin edilen Molla Ya’kûb vasî üzerine nâzır olarak görevlendirilmiştir (Sak 2012: 143-144). Bu durum hukuken bir sakınca teşkîl etmese de; vasîlerin mahcûrun kişisel bakımı, emvalinin muhafazası ve işletilmesi gibi yükümlülüklere sahip olup, aynı zamanda kendi ailelerine zaman ayırmak ve evlerinin geçimini sağlamak için de çalışmak gibi sorumlulukları bulunmaktadır. Dolayısıyla meşakkatli bir vazifeyi teşkîl eden vasîlik görevinin, farklı kişilere aynı anda mûsâ leh olarak tayin edilme ile hem vesâyet hem de nezâret görevine sahip olmanın uygulamada bazı sıkıntıları ortaya çıkmış olabilir.
II. Vasîde Aranan Özellikler
Vesâyet vazifesinin gereği olarak, yani mahcûrun hem malını zarara uğratmadan tasarruf etme, hem hukukî temsilcisi olma, hem de şahsî bakımını ve muhafazasının sağlanabilmesi için mûsaleh’in nitelikleri önem arz eden bir husustur. Öncelikle vasîlerde; reşit, baliğ, âkıl, hür ve vesâyete ehil olma kriterleri aranmakta ve bu kişinin dindar, dürüst ve güvenilir birisi olması gerekmektedir.12 Sicillerde; “diyânet ve istikâmeti ve her vechle vesâyete ehliyeti ihbâr olunan” (Sevici 2011: 346), “emîne ve müstakîme ve vesâyet-i mezbûre ‘uhdesinden gelmeğe kâdire olduğu” (Sak-Çetin 2008:192), “mütedeyyin ve müstakîm olduğu lede’ş-şer’ zâhir olan” (Sak 2007b: 400) şeklinde geçen bu tür ifadelerden vasînin, Müslim ya da gayr-i Müslim olsun, her ikisinin de dürüst, güvenilir ve yolundan şaşmayacak birisi olduğu anlaşılmaktadır (Bardakoğlu 2013: 67).13 Neticede vesâyet görevine getirilecek kişilerin, bu meziyetleri taşıdığı şahitler ve kadı huzurunda tescil ettirilerek tutanaklara kaydedilmektedir. Aksi takdirde, yani mûsâ leh bu niteliklere sahip olmayıp görevini de layığıyla yerine getiremeyeceği düşünülürse; bu vazife, vesâyet vazifesinin üstesinden gelebilecek şartlara uygun başka birisine devredilmektedir (Eroğlu, 2007: 286; Kaya, S. 2009: 511; Araz, 2013: 64-66; Demirtaş 2014: II/506).
9 Ocak 1702 tarihli bir örneğe göre; Konya’da Tarhana Mahallesi’nden müteveffiyeÜmmühani bint-i PirliBeg’in eytâmı Feyzullah ve Emine’ye annelerinden intikâl eden emvali muhafaza etmek ve çocukların hususi işlerini görmek üzere çocukların babaları vasî tayin edilmiştir. Fakat babaları, “vesâyete ehlolmayup” çocukların da, mağdur edilmemesi için anneanneleri “Âyşe bint-i el-Hâc Hüseyin nâm hatun mukaddime ve müstakîme olduğunu sikât-ı sahîhü’l-kelimâtihbâr itmeleriyle” kadı tarafından vasî olarak görevlendirilmiştir (Solak-Sak 2015: 290). Muhtemelen bu örnekte, yetimlerin yedirilmesi, giydirilmesi ve bakılması gereken yaşta olmalarından ve babanın çocuk bakmadaki yetersizliğinin eytâmın yaşam ve sağlığını tehdit edeceği düşüncesinden dolayı, yeterli bilgi ve beceriye sahip kadın bir akrabanın mûsâ leh olarak vazifelendirilmesi uygun görülmüştür.14
İncelediğimiz örneklerden vasîlerin cinsiyet ayrımına bakıldığında ise; yetimin hal ve vaziyetinin en iyi şekilde gözetilmesi için gayr-i mümeyyiz olan çocuklara kadın, mümeyyiz olan çocuklara da genel itibariyle erkek vasînin atandığı anlaşılmaktadır. Bunun başlıca sebebi, kız veya erkek çocuk fark etmeksizin, 0-7 yaş arasında birebir ilgi, bakım, sevgi, şefkat, terbiye ve eğitime
12 24 Aralık 1730 tarihli bir örnekte; Bâb-ı Aksarây Mahallesi’nden müteveffâ Molla Halîl’in “sulbîkebîr oğlu es-Seyyid
Mahmûd cünûn-ı gayr-i mutbık ile mecnûn olup”, babasından intikâl eden malları muhafaza etmek ve mahcûr ile ilgilenmek
üzere yetimin ağabeyi es-Seyyid Abdurrahman “zabt ve rabt ve vesâyet ‘uhdesinden gelmeğe kâdir ve ehl olduğunu zeyl-i
kitâbdamuharrerü’l-esâmîmüslimîn haber virmeleriyle” kadı tarafından vasî olarak atanmıştır (Sak 2012: 59).
13 Örneğin, Çiftenerdibân Mahallesi’nden iken hâlik olan Kirkor’unyetimesine intikâl eden emvalin muhafazası için
“mukaddime ve müstakime”; yani, dürüst ve güvenilir olan Kel Hâtûn bint-i Sekez adlı nasraniyye vasî olarak
görevlendirilmiştir. Bu durum, Osmanlı tebaasında; vasî olarak atanacak her bir fertte, dürüst ve güvenilir olmak gibi meziyetlerin arandığını göstermektedir (Güven 2006: 425).
14 Örneğin; Şekerfüruş Mahallesi’nden müteveffâ Müfti İsâ Efendi’nin oğlu Veleddin Çelebi’ye vasî tayin olunan Ahmed
Efendi ibn-i Ömer Edendi, “müsrif ve mübezzirolub vesâyete ehl olmadığı” anlaşılınca, görevinden azledilerek, yerine çocuğun üvey babası olan Halil Efendi atanmıştır (Sevici 2011: 346).
ihtiyaç duymalarından dolayıdır. Çocukların hem emzirilme hakları, hem de erkek vasîlerin çocuk bakmadaki bilgisizliği ve deneyimsizliği ile bakım açısından çocukla ilgilenebilecek vakte sahip olmamaları neticesinde, genellikle hidânelik sürecindeki çocuklar kadın mûsâ lehlere teslim edilmektedir. Bu durumun nedeni ise, hidânelik süreci biten mümeyyize kız çocuklarının, cinsel istismardan korunmaları amacıyla; mümeyyiz erkek çocuklarının ise, meslekî eğitim ve şahsî muhafazalarının sağlanması gayesiyle, velî veya erkek bir mûsâ lehe teslim edildikleri söylenebilir. Ayrıca mümeyyiz çocuklarda, hukukî temsil ve malî tasarruf görevleri ön plana çıktığı için bu vazifeye, erkek vasî daha uygun görülmüştür (Es-Sâlih 1984: 430; Bardakoğlu 1998: 471; Araz 2013: 54-55).
Örneğin; Kerîmdede Mahallesi’nden müteveffiyeHadice’nin sulbiye sağire kızı Emine’nin amcası Mustafa, yetimenin nenesi Fatıma bint-i Sevindik mahzarında dava edip, on üç yaşına gelen Emine’nin âkıle ve reşide olması ile hidânelik hakkının düştüğünü, elindeki fetvaya göre çocuğun kendisine teslim edilmesi gerektiğini beyan etmiştir. Dava sonucunda kadı; Fatıma hatuna, yetimeyi amcasına teslim etmesini tembihlemiştir (Sak-Solak 2015: 258). Verdiğimiz bu örnekte kız çocuğunun hidânelik süreci biter bitmez neden vasîsine teslim edilmediği malumumuz değildir. Fakat mümeyyize olduktan sonra yemek ve temizlik gibi ev işlerini öğrenmesi için nenesinin yanında kalmış olabileceği gibi; on üç yaşına gelince de, erişkinlik belirtilerinin görülmeye başlanması ile çocuğun dış tehlikelere maruz kalmasından korkulduğu için amcasına teslim edilmesi uygun görülmüş olabilir. Muhtemelen velâyet hakkına da sahip olan amca, Emine evlenene kadar himayesini sağlamak ile mükelleftir.
25 Mayıs 1670 tarihli bir başka örneğe göre; Konya’da sakin iken vefat eden Seyyid Yusuf Çelebi’nin eytâmı es-Seyyid Abdullah ve es-Seyyid Mehmed için çocukların annesi Fatıma hatun vesâyet ile görevlendirilmiştir. Fakat yetimlerin ağabeyleri olan “es-Seyyid Mustafâ Çelebi’nin vasî olması sagîrân-ı mezbûrân haklarına evlâ olmağla”; yani vesâyete uygunluğu nedeniyle, mansûbe vasîleri olan Fatıma hatun görevinden azledilerek, yerine çocukların ağabeyi vasî tayin edilmiştir (Küçük-Sak 2013: 41). Muhtemelen mümeyyiz olan çocukların meslekî eğitimi ve terbiyesi, şahsî ve malî muhafazaları göz önünde bulundurularak, ağabeylerinin mûsâ leh olması daha uygun görülmüştür.15
Vasîlerde aranan diğer bir özellik ise, malî işlerde kabiliyetli ve güvenilir olmasıdır. “Zeyd-i sağ“Zeyd-ir“Zeyd-in babası Amrmütl“Zeyd-if ve mübz“Zeyd-ir (telef ed“Zeyd-ic“Zeyd-i, savurgan, müsr“Zeyd-if) olub mâl-“Zeyd-i sağ“Zeyd-ir“Zeyd-i“Zeyd-izâa’t “Zeyd-iht“Zeyd-imâl“Zeyd-i ğâlibolmağla hâkim sağirin ceddi Bekir-i müstakimi vasî nasbidübsağirinmâlini Bekir’e hıfzettirmege kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur.”(Demirtaş 2014: II/503) şeklinde geçen hükümden de anlaşılacağı üzere, bu meziyetlere sahip olmayarak, vesâyeti altındaki mala zarar veren vasîler görevlerinden azledilmektedir. Bu durum, şer’iyye sicillerindeki vasî tayini ve vasî azli ile ilgili örneklere de yansımıştır16. Örneğin; Şekerfüruş Mahallesi’nde vuku bulan bir olayın, mahkemeye
15 Örneğin; Yarma Karyesi’nden müteveffâ Osman’ın yetimesi Fatıma’nın vasîsi olan halası Râziye bint-i Mehmed
mahkemede, sağirenin zevci es-Seyyid Mustafâ adlı sağir ve sağirenin kayınbabası es-Seyyid Velî mahzarında dava edip, Fatıma’nın nikâhlı olduğu için hidâne hakkının kendisinden düştüğünü ve yetimenin kayınbabasının bu görevi üstlenmesini talep etmiştir. es-Seyyid Veli’de bu hususta hidânelik hakkının kendisinde olması gerektiğini beyân ederek, yetimeyi himâye etmiştir. Çocuğun hidâne hakkının kayınbabasına devredilmesi, kız çocuğunun balîğ olmadan eşi ile birlikte aynı evde yaşaması ve bunun yol açabileceği sakıncaları akıllara getirmektedir. Fakat hidânelik hakkının muhtemelen kayınvalidesi tarafından karşılanması ve cinsel olarak da dış tehlikelerden korunmasının kayınbabası aracılığıyla sağlanması yetimenin himâyesinde erkek vasîlerin önemini göstermektedir (Güven 2006: 208).
164 Ağustos 1736 tarihli bir örneğe göre; Kürkçü Mahallesi’nden müteveffâ Ali Ağa’nın “sulbi sağir oğlu Abdülbâki
Ağa’nın berât-ı şerif-i ‘âlîşân ile mutasarrıf olduğu ze’âmetinirü’yete ve tesviye-i umuruna”, eski zeamet subaşısı olan Ali
bin Ömer vasî tayin edilmiştir. Mahcûr ile akrabalık ilişkisi olmayan vasînin göreve getirilmesindeki en önemli neden; zeamet topraklarının idaresinde tecrübeli ve malî konularda yetkin bir kişi olması sebebiyledir. Dolayısıyla, mûsâ lehin yetîm adına en iyi şekilde tasarrufta bulunabilecek vasıflara sahip olduğu, yani vesâyet altındaki kişilerin haklarının böylece korunmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır (Sak-Solak 2014: 334).
intikâl etmesi ile vasînin görevinden azledilip; yerine uygun görülen başka birinin atandığını anlaşılmaktadır. 54 numaralı Konya Şer’iyye Sicili’nde karşımıza çıkan bu örneğe göre; Müfti İsa Efendi’nin yetimi Veleddin Çelebi’nin “vasî-i mensûbu olan Ahmed Efendi ibn-i Ömer Efendi nam kimesne müsrif ve mübezzir olub vesâyete ehl olmadığını zeyl-i kitâbda muharrerü'l-esâmi müslimin haber virmeleriyle mezbûr Ahmed Efendi vesâyetden 'azlolunub” (Sevici 2011: 346), dindar ve dürüst olduğu bilinen Halil Efendi ibn-i el-Hâc Mehmed vesâyet görevine getirilmiştir. Verdiğimiz örnekte de görüldüğü gibi müsrif vasîlerin azledilip, yerine vesâyete uygun başka bir kişinin atandığını; dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde, bu hususta İslâm hukukuna uygun olarak kararlar alındığı ve uygulandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca mûsâ lehlerin, vesâyet altındaki kişi ile olan akrabalık ilişkisinden dolayı mahcûrun emvalini çalma ve zimmete geçirme gibi bilinçli yapılan bir zarar verme durumu olmasa da; vasîlerin bütçe ayarlamasını doğru yapamamaları mahcûr için sıkıntı oluşturacağından, bu durum vesâyet sahiplerinin denetimini zorunlu kılmaktadır.
İslâm aile hukukunda, aile bireylerinin ve akrabaların birbirine karşı olan hak ve sorumlulukları ile sevgi, şefkat, ilgi ve alakanın; öncelikle aile fertleri tarafından karşılanabileceği düşüncesi, vasîlerin genellikle aile bireyleri arasından seçilmesine neden olmaktadır. Örneğin; Vâdi-i Merâm MahallesVâdi-i’nden ÂVâdi-işe bVâdi-int-Vâdi-i Hasan mahkemeye müracaat ederek, annesVâdi-i Fatıma bVâdi-int-Vâdi-i Pirli’ye vasî ve kayyım tayin edilen Yahya bin Mehmed’in görevinden azledilmesini talep etmiştir. Âişe hatun ifadesinde, annesinin yaşlılıktan dolayı aklî dengesini yitirdiğini ve kendisi yerine yabancı bir kimse olan Yahya’nın vesâyete getirildiğini beyan etmiştir. Üstelik bu kişinin Fatıma hatunun bakımı için günlük on ikişer akça nafaka takdir ettirdiğini, mahcûrun emval ve erzakını satıp malı telef ettiğini; fakat kendisinin annesine kendi evinde nafakasız bakabileceğini, dolayısıyla da Yahya bin Mehmed’in vesâyet ve kayyımlık görevinden azledilmesini istemiştir. Kadı bu durum üzerine, mansûb vasîyi görevinden azlederek, yerine Âişe hatunu vasî ve kayyım tayin etmiş ve mahcûrun nafakasının teberruan karşılanması için de kendisine müsaade vermiştir (Sak 2010: 314).
Vasî tayinlerinde diğer bir kıstas; mûsâ leh tayin edilen kişinin, mahcûra yabancı bir kişi ile evli olmaması veya kendisinin de çocuğa nâ-mahrem olmamasıdır. Yani İslâm hukukunda kız çocuğuna amcaoğulları, dayıoğulları ve halaoğullarının; erkek çocuğuna da, amcakızları, halakızları ve teyzekızları gibi nâ-mahrem kabul edilen uzak akrabaların mûsâ leh olarak görevlendirilmesi uygun görülmemiştir. Vasî ile vesâyet altına alınan kişi arasında kan bağı olması, ister istemez sevgi, şefkat, ilgi ve korumayı beraberinde getirmektedir. Fakat mahcûra yakınlığına rağmen, vesâyete ehil bir aile ferdi olmadığında, uzak akrabalar ile akrabalık ilişkisi olmayan mahalle ileri gelenleri de vesâyet ile görevlendirilebilmektedir (Sak-Solak 2014: 334; Solak-Sak 2014: 346). İncelenen örneklerden vasî tayinlerinin çoğunluğun, mahcûrun yakın akrabaları tarafından yapıldığı, bir kısmının enişte (KŞS 15/ 34-4; KŞS 23/ 16-3; KŞS 29/ 212-2), üvey amca (Solak-Sak 2014: 38), amcaoğlu (KŞS 23/ 144-2) ve halaoğlu (Sak-Çetin 2008: 31) gibi uzak akrabalardan, bir kısmının da yakınlığı hiç belirtilmeyen mahalle ileri gelenlerinden bir kimsenin (Solak 2011: 135; Solak-Sak 2014: 362, 374) olduğu anlaşılmaktadır. Fıkıhta, her ne kadar vasînin vesâyet altındaki kişiye nâ-mahrem olmaması gerektiği üzerinde durulsa da; uygulama da mahcûra tamamen yabancı birisine, kişinin emanet edildiği görülmektedir. Dolayısıyla bu durum, aile bireylerinin karşılıklı hak ve vazifelerini açıklarken; aynı zamanda, Osmanlı toplumundaki dayanışmayı da göstermektedir (Eroğlu 2007: 287; Gazanker 2014: 61; Buhârî, “Zekât”, 10; Müslim, “Birr”, 147). Özellikle lakît gibi kimsesiz çocuklar da, çocuğu bulan kişilerin vicdanî bir yükümlülüğün neticesinde, kadı onayı ile bu yetimleri himayeleri altına alabilmektedir. Yani çocuğa tamamen yabancı olan bu kişilerin, vasîlerde aranan dindar, dürüst, aklıselim, güvenilir ve vesâyete ehil olma meziyetlerine sahip olup olmadıklarına bakılmaktadır. Lakîtlerde, çocuğu bulan kişinin öncelikli olarak yetîmi himaye etme hakkı varsa da, vesâyet altına alınacak çocuğun hakların en iyi şekilde gözetilmesi amacıyla bu görev başka bir kişiye de verilebilmektedir (Köse, 2003: 68).
Vasî tayini yapılabilmesinde önemli bir diğer ölçüt ise, nafakasız besleme taahhütüdür. Örneğin; Pîr Esed Mahallesi’nden müteveffâ el-Hâc Cafer’in yetimi Mustafa’ya vasî tayin edilen dayısı el-Hâc Mustafa mahkemede, sağirin eski vasîsi ve üvey ağabeyi olan el-Hâc Ömer’den, şu an kendisinin vasî olması sebebiyle çocuğun kendisine teslimini talep etmiştir. Ayrıca yetim için nafaka takdir ettirerek hüccet alan eski vasîden farklı olarak, çocuğun nafakasını kendi malından karşılayacağını taahhüt etmesi üzerine; yetimin malına herhangi bir zarar gelmeyeceği için himaye hakkının kendisine geçtiğinden, yetimi teslim almıştır (KŞS 44/ 7-1). Annenin çocuğa yabancı biri ile evlenmesi hidânelik hakkının düşmesine sebep olurken, babaannenin de torununu nafakasız beslemeyi taahhüt etmesi, hakkın kendisine geçmesini sağlamıştır. Bu durum aile bireyleri arasındaki sevgi, şefkat ve merhametin teşekkülünü; aynı zamanda da, aile bireyleri arasındaki birlik, beraberlik ve dayanışmayı göstermektedir.
Mahcûrun yedirilmesi, giydirilmesi gibi birebir bakımının vasî tarafından sağlanabilmesi için mûsâ lehlerin fiziksel açıdan sağlıklı ve güçlü olması da gerekmektedir. Yani yaşlılık veya hastalık gibi nedenler vesâyet görevini ifa etmeye engel teşkîl etmektedir. Örneğin; Sinânparakendesi Mahallesi’nden iken vefat eden Bali’nin “sulbiye sağire kızı Fati’yizabt-ı emvâl ve rabt-ı ahvâl içün cânib-i şer’îden mukaddemâ vasî nasb olunan ceddesi Gülli bint-i Mehmed nam hatun vesâyet uhdesinden gelmeye kâdire olmayub ve hıyâneti zuhur itmeğle ref’ olunub”, yerine yetimenin annesi Marziye hatun vasî tayin edilmiştir (KŞS 34/ 54-2). Verdiğimiz örnekte eski vasînin azledilmesinin nedeni, muhtemelen çocukla oyun oynayabilecek, ev içi kazalardan koruyabilecek, çocuk için yemek pişirmek, onu yedirmek ve temizlemek için yeterli güce ve pratikliğe sahip olmamasıyla ilişkilidir.17
Mûsâ leh olarak görevlendirilecek kişilerin mesleğinin de, bu vazifeyi ifa etmeye uygun olması gerekmektedir. Özellikle mahcûrun, yaş küçüklüğü ve hastalığı sebebiyle yeme, içme, giyinme gibi ihtiyaçlarını tek başına karşılayabilecek durumda olmaması; ayrıca bunama veya gayr-i mümeyygayr-iz olma ggayr-ibgayr-i nedenlerle kendgayr-ingayr-i tehlgayr-ikelerden koruyamayacağından dolayı mahcûr, vasîngayr-in her daim gözetiminde olmalıdır. Örneğin; Sadırlar Mahallesi’nden müteveffâ es-Seyyid Ömer Çelebi’nin yetimesiŞerife’nin babaannesi Hadice bint-i Ahmed nam hatun mahkemeye müracaat ederek, sağirenin anneannesi Raziye adlı şahıstan şikâyetçi olmuştur. Hadice hatunun, “Râziye hatun mahalle-i merkumda vâz’ haml iden hatunların ebesi olup ve vâlidesi tezvice ahara varmağla sağire-i merkûmanın hücr ve terbsağire-iyessağire-ine ve hıfzına mânsağire-i olmağla ben dahsağire-i ceddessağire-i olmam sağire-ile bsağire-ilâ nafaka ve kisve besleyüp kendü malımdan infâk ve iksâ iderim” şeklindeki ifadesi üzerine yetimenin şahsî, malî ve hukukî gözetimine fayda sağlayacağından; Şerîfe, anneannesinin terbiyesinden alınarak, babaannesine teslim edilmiştir (KŞS 16/ 39-3). Muhtemelen bu azledilme ve yerine başka birinin getirilmesi durumu; çocuğun hem şahsının, hem de malının telef olmasının önlenmesi için gerekli görülmüş bir uygulamadır.18
17 Örneğin; Çirkâb Mahallesi’nden müteveffâ Hasan’ın yetimi İbrahim’e vasî tayin edilen büyük annesi, “zayıf ve
natuvanolmağla vesâyet uhdesinden gelmeğe kâdr-i iktidârıolmamağla”, kadı tarafından azledilerek, yerine yetimin annesi
vasî, Abdülkadir bin Mustafa da nâzır tayin edilmiştir (KŞS 24/ 204-3).
18 Şeyh ŞemseddînTebrîzi Mahallesi’nde vuku bulan bir başka örneğe göre; Seyyid İvaz Çelebi ibn-i Seyyid Derviş’in eşi
vefat etmiş olup, kendisine nâ-mahrem olduğu halde eski eşi Emine hatunu, evi boş iken evine getirip çocuklarına yemek pişirttiğine dair mahalle ahalisi şikâyette bulunmuştur. Seyyid İvaz Çelebi ifadesinde, Emine’den olma oğlu ile vefat eden eşinden olma oğlu için yemek pişirecek kimsenin olmaması ve kendisinin de tellak olması sebebiyle; sabah evden çıkıp, ikindi vaktine kadar eve gelmediğini dile getirmiştir. Evde olmadığı bu zaman zarfında, komşularından ihtiyar bir hatunun evine gelerek, çocukları için yemek pişirdiğini; yani nâ-mahrem ile aynı evde bulunmadığını da ifadesinde açıklamıştır. Fakat şahitlerin, bu hususta malumatlarının olmadığını beyân etmeleri üzerine, evine nâ-mahrem birisini getirmemesi için Seyyid İvaz Çelebi tembihlenmiştir. Verdiğimiz bu örnekte, hem işi sebebiyle, hem de fıtrat gereği çocuk bakmak için yeterli beceriye sahip olmayan babanın, görevinden azledilmemesinin nedeni; muhtemelen iki ayrı anneden dünyaya gelen bu çocukları himâye edebilecek gerekli meziyetlere sahip daha uygun bir akrabanın olmamasındandır (Sak 2015: 133). Hidâne hakkının kime ait olduğu ve hadînenin meziyetleri için bkz. (Kaya, S. 2009: 83-88; Demirtaş 2014: II/179-180).
Vasîlerde aranan diğer bir özellik ise; mahcûr ve mahcûrun ailesi ile aynı memlekette olma gerekliliğidir. Birebir bakım ve muhafazayı gerektiren hacir altına alınan kişilerin, herhangi bir sebeple vasîleri başka bir şehirde olması; vesâyet vazifesini yerine getirmelerine engel teşkîl etmektedir. Böyle bir durumda göreve getirilmeleri mümkün olmazken, eğer göreve getirildikten sonra mahcûrun bulunduğu şehirden ayrıldı ise; ya görevlerinden ferâgat etmekteler, ya da kadı tarafından vazifeleri sonlandırılmaktadır (Kaya, S. 2009: 84-85; Demirtaş 2014: I/185-86).19
Vasî tayinlerindeki diğer bir kıstas ise; Müslim ve gayr-i Müslim ilişkisi açısından karşılaşılan örneklerdir. İslâm hukuku, mahcûr ile mahcûru himaye edecek kişinin aynı dinden olmasını uygun görmüştür. Nitekim Osmanlı dönemine ait fetva kitaplarına bakıldığında ise; mahcûrdan farklı bir dine sahip kişinin vesâyet görevine getirilmesine hukuken izin verilmediği görülmektedir: “Zeyd-i müslimevlad-i sığârına zevcesi Hind-i nasraniyeyi vasî nasbettikden sonra musırran fevt olsa hâkim üzerine Hind’in yerine müslim olan kimesneyi vasî naspetmek lazım olur mu? el-Cevâb: Olur.” (Kaya, S. 2009: 467). Fıkıhta yer alan bu hükme rağmen; hacîr altına alınan kişinin i mümeyyiz çocuk olması ve vesâyete uygun bir akrabasının olmaması sebebiyle gayr-i Müslgayr-im’e Müslgayr-im20, Müslim’e de gayr-i Müslim21 vasî tayini yapıldığına dair Konya Şer’iyye Sicilleri’nde örnekler mevcuttur. Nitekim buradaki ölçüt, çocukların dini anlayabilecek yaşta olup olmadıkları ile zimmî vasîlerin Müslüman çocuklara zarar vermeyecek (domuz eti yedirme, şarap içirme vb.) yapıda birisi olması ile ilişkilidir. Dolayısıyla mümeyyiz bir çocuğun dinî bilgileri anlama, öğrenme ve uygulama yaşında olması sebebiyle mahcûrdanfarklı bir dine mensup mûsâ lehin vesâyet görevi gereği dinî ve ahlakî bilgileri çocuğa öğretemeyeceğinden dolayı böyle bir uygulamaya müracaat edilmiştir. Hatta vesâyet altındaki çocukların çevrelerinden etkilenerek İslâmiyet’i benimsemeleri sonucu; çocukların zimmî vasîleri azledilmekte ve mühtedî yetimi himaye etmek üzere Müslüman bir vasî ataması yapılmaktadır.22
III. Vasînin Görevleri
A. Kişinin Bakımı ve Gözetilmesi
Vasîler, küçük yaşta ebeveynlerini kaybeden çocukların, kişisel ihtiyaçlarını gideremeyecek hasta, yaşlı, engelli ve aklî dengesi yerinde olmayan kişilerin kanun önündeki temsillerinden ve fiziksel ihtiyaçlarının karşılanmasından sorumludurlar. Yani bu kişilerin; yemek, içmek, temizlenmek gibi hayatlarını devam ettirebilmek için gerekli olan ihtiyaçlarını gidermek mûsâ leh’in
19 4 Nisan 1661 tarihli bir örneğe göre; Kemâl Garîb Mahallesi’nden müteveffâ İbrahim Beg ibn-i Ahmed Ağa’nın eytâmı
ve Fatıma’nın kendilerini ve mallarını muhafaza etmek için görevlendirilen mansûb vasîleri İsmail Efendi “ehl-i sefer
olmağıla vesâyetden rızasıyla fâriğ olmağın”; yerine yetimlerin dayısı Mehmed Beg ibn-i Ali kadı tarafından mûsâ leh
olarak atanmıştır (Sak 2007a: 35).
20 7-16 Ağustos 1661 tarihli bir örneğe göre; Gallecerb Mahallesi’nden iken hâlik olan Yasef adlı zimmînin eytâmı Erkil
ve Bülbül’ün babalarından intikâl eden mallarını muhafaza etmesi ve çocukların hususî işlerini görmesi için dindar ve dürüst olduğu bilinen es-Seyyid İbrahim Çelebi bin es-Seyyid Pirli Çelebi, kadı tarafından vasî olarak atanmıştır (Sak 2007a: 240). Gayr-i Müslim çocuklara Müslüman bir vasînin atandığı ile ilgili diğer örnekler için bkz. (KŞS 16/ 75-3; Güven 2006: 406).
21 Örneğin; Gallecerb Mahallesi’nden müteveffâ İbrahim’in sağir oğulları İsmail ve Sefer’in halaları ve vasileri olan
Nartor(?) bint-i Sinân nam nasraniyye, kardeşi İbrahim’in muhallefâtından on bir buçuk hissesinin, Ali isimli kişi de olduğunu ve Ali’nin de vefat etmesi üzerine onun oğlu Mehmed’e vasî tayin edilen İsa bin Mehmed’den bu meblâğı talep ettiğine dair mahkeme kaydıdır. Örnekten de anlaşılacağı üzere; yetimlerin hidânelik sürecinde oldukları ve bu görevi yerine getirebilecek uygun bir kişinin olmaması sebebiyle çocukların zımmî olan halalarına emanet edildiği söylenebilir (KŞS 25/ 175-2).
22 16 Aralık 1684 tarihli bir örneğe göre; Hoca Hasan Mahallesi’nde hâlik olan Devlet nâm zimmînin yetimesi olan
Kühre’nin hem kendisini, hem de emvalini muhafaza etmek üzere amcası Kirkorveled-i Murad nam zimmî vasî tayin edilmiştir. Aynı yetimle ilgili olup, sicile 18 Şubat 1685 tarihinde kaydedilen bir başka tutanakta; Devlet’in yetimesi olan Kühre’nin mühtedî olup Âişe ismini aldığı, dolayısıyla kendisi gibi Müslüman olan halası Fatıma bint-i Abdullah’ın vesâyet görevine getirildiği anlaşılmaktadır. Bu durum mahcûrun en iyi şekilde gözetilmesi, yani dinî eğitimini alabilmesi ve dinin şartlarını yerine getirebilmesi için yapılan bir uygulamadır. (Güven 2006: 104, 163). Zimmîlerin cemaat mahkemeleri yerine, kadı mahkemesine müracaat etme nedenleri için bkz. (Çiçek 2001).
