T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
BODUR KURU FASULYENĠN GELĠġĠMĠ VE SELENYUM ALIMI ÜZERĠNE SELENYUM
VE FOSFOR UYGULAMALARININ ETKĠLERĠ
ARĠF CĠHAN KAPLAN YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı
Ağustos-2019 KONYA
TEZ KABUL VE ONAYI
... tarafından hazırlanan “………..” adlı tez çalıĢması …/…/… tarihinde aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ………... Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LĠSANS/DOKTORA TEZĠ olarak kabul edilmiĢtir.
Jüri Üyeleri Ġmza
BaĢkan
Prof. Dr. Sait GEZGĠN ………..
DanıĢman
Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA ………..
Üye
Dr. Öğr. Üyesi Çetin PALTA ………..
Yukarıdaki sonucu onaylarım.
Prof. Dr. Mustafa YILMAZ FBE Müdürü
Bu tez çalıĢması ………. tarafından …………. nolu proje ile desteklenmiĢtir.
TEZ BĠLDĠRĠMĠ
Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
DECLARATION PAGE
I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.
Ġmza
ARĠF CĠHAN KAPLAN Tarih: 08.08.2019
iv
ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
BODUR KURU FASULYENĠN GELĠġĠMĠ VE SELENYUM ALIMI ÜZERĠNE SELENYUM VE FOSFOR UYGULAMALARININ ETKĠLERĠ
ARĠF CĠHAN KAPLAN
Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı
DanıĢman: Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA
2019, 45 Sayfa
Jüri
Prof. Dr. Sait GEZGĠN
Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA Dr. Öğr. Üyesi Çetin PALTA
Günümüzde yaklaĢık 1 milyar insanda selenyum eksikliği olduğu ve bu eksikliğin kanser ve kalp rahatsızlıklarını tetiklediği ve hücrelerde oksidatif tahribata yol açtığı bilinmektedir. Ġnsanlarda ve hayvanlarda selenyum eksikliğinin ana nedeni olarak tüketilen gıdaların selenyum bakımından fakir olması gösterilmektedir. Bu sebeple, tüketilen bitkisel kökenli gıdaların selenyumca zenginleĢtirilmesine yönelik yapılan çalıĢmalar önem kazanmaktadır.
Bu çalıĢmada, topraktan artan dozlarda uygulanan selenyum ve fosfor’un fasulye bitkisinin selenyum alımı üzerine etkileri araĢtırılmıĢtır. Fosfor uygulanan ve uygulanmayan koĢullarda artan düzeylerde uygulanan selenyumun bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam kuru madde verimi ve tane verimi üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı görülmüĢtür. Fosforlu gübre uygulamaları bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil akĢam ve tane selenyum konsantrasyonunun azalmasına neden olmuĢtur. En yüksek yeĢil aksam selenyum konsantrasyonu fosfor uygulanmayan koĢullarda 4 mg Se kg-1 (Se4 x P0) uygulamasından elde edilirken en düĢük selenyum konsantrasyonu
selenyum uygulanmayan koĢullarda 200 mg P kg-1 uygulamasından (Se0 x P200) elde
edilmiĢtir. Fosfor uygulanmayan koĢullarda bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam selenyum konsantrasyonu topraktan uygulanan selenyum miktarına bağlı olarak önemli ölçüde artıĢ gösterirken, fosfor uygulamalarına bağlı olarak ta önemli derecede düĢüĢ göstermiĢtir. Bu çalıĢmadan elde edilen sonuçlar, fosforlu gübre uygulamasının bitkiler tarafından selenyum alımını olumsuz etkilediğini göstermektedir.
v
ABSTRACT
MSc THESIS
EFFECTS OF SELENIUM AND PHOSPHORUS APPLICATIONS ON THE GROWTH AND SELENIUM UPTAKE OF DWARF DRY BEAN
ARĠF CĠHAN KAPLAN
THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY
THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN SOIL SCIENCE AND PLANT NUTRITION
Advisor: Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA
2019, 45 Pages
Jury
Prof. Dr. Sait GEZGĠN
Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA Asst. Prof. Çetin PALTA
Nowadays, approximately 1 billion people have Se deficiency, which causes cancer and heart disease and causes oxidative damage to cells. Foods consumed as the main cause of Se deficiency in humans and animals are shown to be poor in Se. For this reason, the studies on the selenium enrichment of consumed plant origin foods gain importance.
In this study, the effect of Se and P applied to a soil in increased doses on selenium uptake by bean plants were investigated. Se content in green dry matter yield and grain yield of dwarf dry beans was found insignificant under P and without P treatment. Phosphorus fertilizer applications caused a decrease in green component and grain Se concentration of dwarf bean plant. The highest green component selenium concentration was obtained from the application of 4 mg Se kg-1 (Se4 x P0) under
non-phosphorus application, while the lowest selenium concentration was obtained from 200 mg P kg-1 application (Se0 x P200) under non-selenium application. The green
component selenium concentration of the dwarf dry beans increased significantly depending on the amount of selenium applied from the soil and decreased significantly due to phosphorus applications. The results obtained from this study show that phosphorus fertilizer application adversely affects selenium uptake by plants.
vi
ÖNSÖZ
Lisansüstü eğitimim boyunca her zaman yanımda olan, her zaman doğru yolu gösteren, akademik düĢünme, çalıĢma ve ahlakı konusunda ufkumu açan danıĢman hocam Sayın Prof. Dr. Mustafa HARMANKAYA’ya teĢekkürlerimi bir borç bilirim.
Bilgi ve tecrübesiyle her zaman yanımızda olan, lisans ve yüksek lisans dönemim süresince daima yardımlarını ve manevi desteğini esirgemeyen bölüm baĢkanımız Sayın Prof. Dr. Sait GEZGĠN hocam’a; teĢekkür ederim. Yüksek lisans eğitimin boyunca gerek sera aĢaması, gerekse tez aĢamasında her zaman yanımda olan, bilgi ve tecrübesi her zaman paylaĢan Sayın Dr. Fatma GÖKMEN YILMAZ hocam’a teĢekkür ederim. ÇalıĢmalarımın daha etkili bir yayına dönüĢmesinde yardımcı olan Dr. Mert DEDEOĞLU, Uzman Hamza NEGĠġ, Uzman Nesim DURSUN hocalarıma ve Toprak, Gübre, Bitki Besleme Laboratuvarında çalıĢan Kimyager Ali KAHRAMAN, Ziraat Mühendisi Öznur YALÇIN’a, teĢekkür ederim. Her zaman desteğini esirgemeyen Sayın ArĢ. Gör. Vildan ERCĠ hocama teĢekkür ederim. Bölümümüzde bulunan ve lisansüstü arkadaĢlarım Fatma AKIN, Noyan EKEN, Mehmet ZENGĠN, AyĢegül KORKMAZ, Duygu AKÇAY, Mehmet ġANLI, Ahmed M. YOSSIF, Pamela ARACENA SANTOS, Noel MANĠRAKĠZA, Ömer SAYIN ve Merve ĠNANÇ’a ve burada belirtemediğim tüm arkadaĢlarıma teĢekkür ederim.
Bu meĢakkatli süreçte maddi ve manevi her daim yanımda olan, hiçbir zaman dualarını ve desteğini eksik etmeyen babam Turgut KAPLAN’a, annem Huriye KAPLAN’a ve ağabeyim Mehmet KAPLAN baĢta olmak üzere kardeĢlerime teĢekkürlerimi sunarım.
Arif Cihan KAPLAN KONYA-2019
vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii
SĠMGELER VE KISALTMALAR ... viii
1. GĠRĠġ ... 1
2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 3
3. MATERYAL VE YÖNTEM... 7
3.1. Sera Denemesinde Kullanılan Bitki Materyali ... 7
3.2. Sera Denemesinde Kullanılan Toprak Materyali ... 7
3.3. Sera Denemesinin Kurulması ve Yürütülmesi ... 8
3.4. YeĢil Aksam Kuru Madde Miktarı ... 10
3.5. Bitki Örneklerinin Analize Hazırlanması ... 10
3.6. Bitki Örneklerinin Analizi ... 11
3.7. Toprak Örneğinde Yapılan Fiziksel ve Kimyasal Analizler ... 11
3.8. Ġstatistiksel Analizler ... 12
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI ... 13
4.1. YeĢil Aksam Kuru Madde Verimi ... 13
4.2. YeĢil Aksam Selenyum Konsantrasyonu ... 15
4.3. YeĢil Aksam Selenyum Ġçeriği ... 17
4.4. Tane Verimi ... 19
4.5. Tane Selenyum Konsantrasyonu ... 21
4.6. Tane Selenyum Ġçeriği ... 23
5. TARTIġMA ... 25
6. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 28
7. KAYNAKLAR ... 29
viii SĠMGELER VE KISALTMALAR Simgeler %: Yüzde ºC: Derece santigrat µg: Mikrogram g: Gram kg: Kilogram KM: Kuru madde L: Litre mg: Miligram ml: Mililitre mM: Milimol µM: Mikromol Se: Selenyum B: Bor Ca: Kalsiyum Cu: Bakır Na: Sodyum S: Kükürt Fe: Demir K: Potasyum Mg: Magnezyum Mn: Mangan N: Azot P: Fosfor Zn: Çinko ha: Hektar
ix
Kısaltmalar
AAS: Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi Na2SeO4-2: Sodyum Selenat
SeO4-2: Selenat
SeO3-2: Selenit
Se-2: Selenid
Se0: Elementel selenyum SeH2: Hidrojen Selenüre
Mg(NO3)2.6H2O: Magnezyum Nitrat
ZnSO4.7H2O: Çinko Sülfat
KH2PO4: Potasyum Dihidrojen Fosfat
DAP: Di Amonyum Fosfat SD: Serbestlik Derecesi
x
ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ
Çizelge 3. 1. Sera denemesinde kullanılan toprağın bazı fiziksel ve kimyasal
özellikleri………. 7
Çizelge 4. 1. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine etkisine ait
varyans analiz sonuçları……….. 13
Çizelge 4. 2. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine etkileri…. 13 Çizelge 4. 3. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru
fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se konsantrasyonuna ait varyans analiz sonuçları……….... 15
Çizelge 4. 4. Topraktan artan miktarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam selenyum konsantrasyonu üzerine
etkileri………. 15
Çizelge 4. 5. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se içeriğine ait varyans analiz
sonuçları……….. 17
Çizelge 4. 6. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se içeriği üzerine etkileri……….. 17
Çizelge 4. 7. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane verimi üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları……… 19
Çizelge 4. 8. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru
fasulye bitkisinin tane verimi üzerine
etkileri………... 19
Çizelge 4. 9. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se konsantrasyonu üzerine ait varyans analiz sonuçları……… 21
Çizelge 4. 10. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se konsantrasyonu üzerine etkileri…………... 22
Çizelge 4. 11. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se içeriği üzerine ait varyans analiz sonuçları……… 23
Çizelge 4. 12. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se içeriği üzerine etkileri………. 24
xi
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ġekil 3. 1. Temel gübreleme görüntüleri………. 9
ġekil 3. 2. Se uygulamaları yapıldıktan sonra ekim görüntüleri………. 10
ġekil 3. 3. Seradan bitkilerin genel görünümleri………. 10
ġekil 4. 1. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine etkileri… 14
ġekil 4. 2. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se konsantrasyonunu üzerine etkileri 16
ġekil 4. 3. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se içeriği üzerine etkileri……… 18
ġekil 4. 4. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru
fasulye bitkisinin tane verimi üzerine etkileri…... 20
ġekil 4. 5. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se konsantrasyonu üzerine etkileri……… 22
ġekil 4. 6. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se içeriği üzerine etkileri………... 24
1. GĠRĠġ
1957 yılına kadar toksik ve kanserojen olarak bilinen selenyumun toksik ve kanserojen olmadığı aksine selenyum karaciğer, vasküler, kas ve/veya kronik eklem ağrıları, hepatik lezyonların oluĢumlarının önlenmesi için E vitaminin yerine geçebilecek aktif bir madde olduğunun tespit edilmesiyle temel bir besin maddesi olarak kabul edilmiĢtir (Schwarz ve Foltz, 1957). Günümüzde Se’un insan sağlığı açısından öneminin geçmiĢte olduğundan daha fazla farkına varılmıĢtır. Dünyada yaklaĢık bir milyar insanın Se alımının yetersiz olduğu ve bu oranın geliĢmiĢ Batı Avrupa ülkelerini kapsadığı belirtilmiĢtir (Combs Jr ve Gray, 1998; Pizzulli ve ark., 2001; Combs Jr, 2004; Welch ve Graham, 2002; Çakmak ve ark., 2004; Rayman, 2008). Selenyum noksanlığı insanlarda Keshan (endemik kardiomiyopati) (Combs Jr ve Gray, 1998; Rayman, 2000; Pizzulli ve ark., 2001) ve Kashin-Beck (Peng ve Yang, 1991; Fordyce ve ark., 2005), kronik eklem iltihabi hastalıklarına neden olduğu belirlenmiĢtir (Johnson ve ark., 2000; Brown ve Arthur, 2001; Rayman, 2002). Hayvanlarda ise; eksüdatif diatez, pankreatik fibrozis, kuluçka oranı ve yumurta veriminde düĢme, kısırlık, mastitis (meme iltihabı) ve beyaz kas hastalığına neden olduğu belirlenmiĢtir (Century ve Horwitt, 1964; Miller ve ark., 1991). AĢırı düzeyde selenyum içeren ve selenyum biriktiren yem bitkileriyle beslenen hayvanlarda da selonozis adı verilen selenyum zehirlenmesi görülür (Foster ve Sumar, 1997).Hayvanlar ve insanlar için minimum Se konsantrasyonu, gıdalarda yaklaĢık olarak 50-100 μg Se kg-1'dır (Gissel-Nielsen ve ark.,
1984). Ġnsanların ve hayvanların selenyumla beslenme düzeylerini artırmak amacıyla bitkilerde selenyumlu gübreleme yapılmaktadır. Dünyada insan beslenmesindeki bitkisel kökenli proteinlerin % 22’si, karbonhidratların % 7’si; hayvan beslenmesindeki proteinlerin % 38’i ve karbonhidratların % 5’i yemeklik tane baklagillerden sağlamaktadır. BileĢiminde % 18-31.6 oranında protein içeren yemeklik tane baklagiller, geliĢmekte olan ülkelerin beslenmedeki protein açığının giderilmesinde daha etkin ve ekonomik bitki grubunu oluĢturmaktadır. Hayvansal proteinlerin, çeĢitli nedenlerle sağlanamadığı durumlarda, gerekli proteinlerin tamamlanabilmesi, bitkisel kaynaklardan ve yemeklik tane baklagillerinden karĢılanmaktadır. Türkiye, baklagillerin gen merkezi olarak kabul edilen "verimli hilal"in en önemli parçasıdır. Türkiye’de tarla bitkileri üretimi yapılan toplam alanın yaklaĢık % 8,3’ünü oluĢturan yemeklik tane baklagiller ikinci sırada yer almaktadır. Kurak ve yarı kurak alanlarda nohut ve mercimeğin, sulu alanlarda ise fasulyenin ekim nöbetine girmesi, gerek birim alandan elde edilen verimin artırılması, gerekse nadas alanların azaltılması açısından önemlidir.
2 Bunun dıĢında ülkemizde kiĢi baĢına yıllık 3-4 kg fasulye tüketildiği dikkate alındığında ülkemiz insanları açısından önemi büyüktür.
Bitkisel ürünlerdeki selenyum konsantrasyonu, bitkinin yetiĢtiği bölgenin jeolojik yapısı ve toprak koĢullarındaki farklılıklar nedeniyle oldukça değiĢkenlik göstermektedir; insanlar tarafından Se'un alınımında ülkeler ve bölgeler arasında önemli ölçüde değiĢkenlik görülmeside bu sebepten kaynaklanmaktadır (Pizzulli ve ark., 2001; Halilova, 2004; Davidson ve ark., 2006; Rayman, 2008; Taban ve ark., 2012). Toprakta bulunan selenyumun bitkilere yarayıĢlılığı üzerine; tekstür, pH, organik madde miktarı, demir oksit/hidroksit içeriği ve azot, kükürt ve fosfor elementlerinin konsantrasyonu gibi faktörler etkilidir (Elrashidi ve ark., 1987; Johnsson, 1991; Terry ve ark., 2000; Øgaard ve ark., 2006; Zhao ve ark., 2007).
Selenyum alınımı ve bitkideki taĢınımı, fosfor alınımı ile yakından iliĢkilidir. Fosfor ve selenyumun biyokimyasal ve fizyolojik davranıĢlarının birbirine benzerlikler göstermesinden dolayı (Mikkelsen ve ark., 1989) fosfor, selenyum üzerinde etkileĢimde bulunarak bitki tarafından selenyumun alınımı olumsuz yönde etkileyebilmektedir (Liu ve ark., 2004). Ancak fosforlu gübre uygulamalarının bitkilerin selenyum alımı üzerine etkileri konusunda farklı araĢtırmacılar tarafından çeliĢkili sonuçlar bulunmuĢtur. Türkiye topraklarının besin elementlerinin alımını etkileyen yüksek kireç oranı, düĢük organik madde ve yüksek pH gibi nedenlerle çoğu kez farklılıklar arz etmesi dünyada farklı koĢullarda yapılan çalıĢmaların Türkiye’de kullanılabilirliğini de sınırlamaktadır. Doksanlı yıllarda yapılan çalıĢmalar Türkiye topraklarının %58’inde fosfor noksanlığı olduğunu (Eyüpoğlu ve ark., 1999), son yıllarda yapılan çalıĢmalar ise Türkiye topraklarının yaklaĢık %52’sinde yüksek seviyelerde fosfor birikiminin olduğunu göstermektedir (Özbahçe ve ark., 2018). Bu nedenlerden dolayı çalıĢmamızda ülkemiz koĢullarında da bitkinin selenyum alımı üzerine fosforlu gübre uygulamalarının etkisinin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
2. KAYNAK ARAġTIRMASI
Carter ve ark., (1972) yürüttükleri sera denemesinde farklı dozlarda selenyum (0, 0.25 ve 0.50 mg Se kg-1) ve fosfor (0, 40 ve 80 mg P kg-1) uygulamalarının yonca (Medicago sativa) bitkisinin selenyum alımı ve verim üzerine etkilerini araĢtırdıkları çalıĢmada, fosfor uygulamalarının kuru madde verimini ve selenyum alımını arttırdığı bildirilmiĢtir.
Singh ve Malhotra, (1976) selenyum (0, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0 ve 16.0 mg kg-1) ve fosfor (0, 50 ve 100 mg kg-1) uygulamalarının iskenderiye üçgülünün Se alımına etkilerini araĢtırdıkları bir sera denemesi yürütmüĢlerdir. Ġskenderiye üçgülünün geliĢme ve hasat sonrasında alınan örneklerinde yapılan analiz sonuçlarına göre; Se ve P uygulamalarının bitkinin kuru ağırlığında düĢüĢlere sebep olduğu bildirilmiĢtir. Ġskenderiye üçgülünün Se konsantrasyonu her iki dönemde alınan bitki örneklerinde artıĢ gösterirken, bitkinin P konsantrasyonunda özellikle 8 ve 16 mg kg-1
Se uygulanan dozlarda azalmalar gözlemlenmiĢtir.
Singh ve Singh, (1978) yaptıkları sera denemesinde buğdayda (Triticum aestivum) selenyum toksisitesi üzerine fosfor uygulamasının etkilerini araĢtırmıĢlardır. Selenyum (0, 2.5, 5 ve 10 mg kg-1) ve fosfor (0, 50 ve 100 mg kg-1) artan dozlarda uygulanmıĢtır. Tane selenyum içeriğinin selenyum dozları arttıkça ve 50 ppm P dozu ile arttığı ancak 100 ppm P dozunda düĢtüğü bildirilmiĢtir. AraĢtırıcılar bitkide selenyum toksisitesinin fosfor uygulaması ile engellenebileceğini ifade etmiĢlerdir.
Singh, (1979) Hindistan’da raya bitkisinin geliĢimine ve kimyasal bileĢimine topraktan selenyum (0, 1.0, 2.5, 5.0 ve 10.0 mg kg-1) ve fosfor (0, 50 ve 100 mg kg-1) uygulamalarının etkilerini bir sera denemesi ile araĢtırmıĢtır. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre; Se uygulamasıyla kuru madde verimi 2.5 mg kg-1 Se dozuna kadar artıĢ
gösterirken, 10 mg kg-1Se uygulaması ile önemli derecede düĢüĢ göstermiĢtir. Se
uygulanan ve uygulanmayan koĢullarda P ygulaması 50 mg kg-1
dozuna kadar kuru madde veriminde artıĢ sağlarken 50 mg P kg-1 uygulaması ile kıyaslandığında 100 mg P
kg-1 uygulaması kuru madde veriminde azalmalara neden olmuĢtur. Bitki Se konsantrasyonu Se uygulamalarına bağlı olarak artıĢ gösterirken P ilavesiyle birlikte Se konsantrasyonunda önemli derecede düĢüĢler meydana gelmiĢtir.
Hidroponik koĢullarda yürütülen çalıĢmada çavdar otunun Se içeriği (Lolium perenne L.) üzerine farklı dozlarda Se (2, 5 ve 10 µM) ve P (2, 20, 200 µM) uygulamalarının etkilerini araĢtıran Hopper ve Parker, (1999) artan dozlarda fosfor
4 uygulamasının selenit ve selenat alımını engellediği ve çavdar otunun selenyum içeriğini azalttığını bildirmiĢlerdir.
Liu ve ark., (2004) pirinç bitkisinin büyümesine ve selenyum birikimine Se ve P uygulamalarının etkilerini araĢtırdıkları çalıĢmalarını solüsyon kültürü (2, 20 ve 200 Μmol P l-1
ve 2, 10 μmol Se l-1), toprak kültürü (0, 0.08, 0.4 g P kg-1, 0, 3, 6 mg Se kg-1) ve laboratuvardaki simülasyon denemeleri Ģeklinde yürütmüĢlerdir. AraĢtırıcılar çalıĢmanın sonuçlarına göre; Se uygulamalarının pirinç bitkisinin geliĢimini desteklediğini ve aĢırı uygulmanın bitkiye zarar verebileceğini, özellikle de köklerde daha düĢük biyokütlelere neden olabileceğini ortaya koydular. Se uygulamaları solüsyon kültüründe ve toprak kültüründe pirinç bitkisinin ve köklerinin Se içeriğini arttırdığını, köklerdeki Se konsantrasyonları aynı Se ve P oranlarıyla beslenen sürgünlerdekinden daha yüksek değere ulaĢtığını bildirmiĢlerdir. Bitkinin aĢırı P isteği durumunda uygulanan düĢük dozdaki P (2 μmol l-1P) Se’un yüksek dozunda (10 μmol l -1
Se) bitkinin Se birikimini engellediğini gözlemlemiĢlerdir. Fakat P isteği arttığında köklerdeki Se konsantrasyonlarının her iki selenit seviyesinde de önemli oranda azaldığını belirlemiĢlerdir.
Mora ve ark., (2008) tarafından yürütülen sera denemesinde beyaz yonca (Trifolium repens L.) bitkisine artan dozlarda selenyum (0, 20 ve 40 g Se ha −1) ve fosfor (0, 200 ve 400 mg P kg-1) uygulamasının selenyum alımı ve verim üzerine etkilerini araĢtırmıĢlardır. Fosfor uygulamasının bitkisel verimi arttırdığını, selenyumun ise bitkisel verim üzerine herhangi bir etkisinin olmadığını belirten araĢtırıcılar, artan dozlarda fosfor uygulamalarının bitkinin fosfor alımını arttırdığını, selenyum alımını ise azalttığını belirtmiĢlerdir.
Harmankaya (2009) tarafından tarafından sera koĢullarında yürütülen bir çalıĢmada ekmeklik ve makarnalık buğday çeĢitlerine topraktan Se (0, 0.2, 1 ve 5 mg kg-1) uygulamalarının kuru madde ve tane verimi, yeĢil aksam ve tane Se konsantrasyonu üzerine etkileri araĢtırılmıĢtır. Artan dozlarda Se uygulamalarının bitkinin yeĢil aksam ve tane Se konsantrasyonlarını arttırdığı, ortalama en yüksek bitki yeĢil aksam ve tane Se konsantrasyonunun ekmeklik (sırasıyla 2129 ve 287 mg Se kg-1
KA) ve makarnalık çeĢitlerde de (sırasıyla 1795 ve 330 mg Se kg-1
KA) 5 mg Se kg-1 uygulamasında bulunduğu bildirilmiĢtir. Ayrıca Se uygulamalarının bitkisel verim artıĢına yol açmadığı ancak 5 mg Se kg-1 uygulamasının toksisite meydana getirerek verim kaybına yol açtığı ifade edilmiĢtir.
NPK gübrelemesi ile selenyum (0.05, 0.10 ve 0.20 mg kg-1
) uygulamalarının yazlık buğdayın tane, sap ve kök verimi üzerine etkileri iki yıl süreyle araĢtıran Ducsay ve ark., (2009) Se uygulamalarının buğdayın tane, sap ve kök verimi üzerine etki etmezken, tane, sap ve kök Se konsantrasyonunu arttırmada etkili olduğunu bildirmiĢlerdir.
Lee ve ark., (2011) ABD’nin Güney Dakota eyaletinde buğday (Triticum aestivum) yetiĢtiriciliği yapılan selenyum düzeyleri yüksek olan topraklarda fosfor ve kükürt uygulamasının buğdayın selenyum alımı ve verimi üzerine etkilerini bir tarla denemesi ile araĢtırmıĢlardır. Denemede artan dozlarda kükürt (0, 20, 40 ve 80 kg S ha -1
) ve fosfor (0, 63, 94, 126, 157 ve 188 kg P ha-1) uygulanmıĢtır. Fosfor uygulamasının bitkisel verimi önemli derecede arttırdığını ancak selenyum uygulamasının verim üzerine herhangi bir etkisinin olmadığını ve fosfor ve kükürt dozlarındaki artıĢa bağlı olarak buğday selenyum alımının ve tane selenyum konsantrasyonunun azaldığı tespit edilmiĢtir.
Altansuvd ve ark., (2014) Kuzey Japonya’da iki bölgede yetiĢtirilen Ģeker pancarı, patates, buğday ve arpa bitkilerinin toprak Se ve toprak Se taĢınımına uzun süreli P’lu gübrelemenin etkilerini araĢtırdıkları tarla denemelerini P gübrelemeli ve gübrelemesiz olarak 3 yıl boyunca yürütmüĢlerdir. Bu çalıĢmanın sonuçlarına bakıldığında; fosfor gübresinin potansiyel olarak ekim alanlarında Se birikimi için bir kaynak görevi görebildiği, ayrıca toprağa P’lu gübre ilavesinin Se kullanılabilirliğini arttırdığını bildirmiĢlerdir. AraĢtırma süresince 3 yıl sürekli P gübrelemesinin toprak ve ya bitkilerin Se içeriğinde önemli artıĢa neden olmamakla birlikte toprak ve bitkilerin Se içeriği Cambisol alanlarda Andosol alanlardan daha yüksek olduğu ve toplam toprak Se ile mevcut P arasında önemli bir iliĢkinin varolduğunu belirlemiĢlerdir.
Liu ve ark., (2015) Çin’de kıĢlık buğday bitkisine hidroponik ortamda fosfor uygulamalarının Se alımına etkilerinin belirlendiği çalıĢmada orta seviyede Se bulunan (0.1 mg Se L-1) hidroponik ortama P uygulaması (0.31, 3.1 ve 31 mg P L-1) yapmıĢladır. ÇalıĢma sonuçları P uygulamasının kıĢlık buğdayın kök, sap ve yapraklarında Se konsantrasyonunun ve Se birikiminin önemli derecede azalmasına neden olduğunu göstermiĢtir.
Zhang ve ark., (2017) yaptıkları sera denemesinde farklı dozlarda ve formlarda Se (0,1 ve 2 mg kg−1,Sodyum selenit ve Sodyum selenat) ve P (0, 1 ve 2 g kg−1) uygulamalarının kıĢlık buğdayın (Triticum aestivum L.) verim ve selenyum alımı üzerine etkilerini araĢtırmıĢlardır. AraĢtırıcılar, selenyum uygulamalarının bitkisel verim
6 üzerine herhangi bir etkisi olmazken, fosfor uygulamalarının bitkisel verimi arttırdığını, bitkinin selenat alımını arttırırken selenit alımını ise azalttığını bildirmiĢlerdir.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Sera Denemesinde Kullanılan Bitki Materyali
Sera denemesinde bitki materyali olarak Orta Anadolu Bölgesinde yaygın olarak yetiĢtirilen “Great Northern 59” bodur kuru fasulye genotipi kullanılmıĢtır.
3.2. Sera Denemesinde Kullanılan Toprak Materyali
Sera koĢullarında yürütülen denemede Konya Ġli, Selçuk Üniversitesi Alaaddin Keykubat Kampüsü Ziraat Fakültesi Hangar Bölgesinden temin edilen ve özellikleri Çizelge 3.1.’de verilen toprak örneği kullanılmıĢtır. Denemede kullanılan toprak, nötr reaksiyona (Manual, 1951) sahip olup tuzluluk problemi (Ergene, 1982) bulunmamaktadır. Deneme toprağının organik madde miktarı düĢük seviyede (Ünal ve BaĢkaya, 1981) olmakla birlikte çok fazla kireç (Schroo, 1963) içeren killi (C) bünyeye sahiptir.
Çizelge 3. 1. Sera denemesinde kullanılan toprağın bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri
Parametreler Sonuçlar pH (1:2.5 toprak:su) 7.43 EC (1:5 t:s, μS cm-1 ) 135.8 % CaCO3 28.0 Organik madde 1.68 Kil 54 Silt 18 Kum 28 Tekstür sınıfı Killi (C) mg kg-1 Alınabilir P 4.3 Alınabilir Ca 4853.8 Alınabilir Mg 141.4 Alınabilir K 169.7 Alınabilir Na 30.9 Alınabilir Fe 1.21 Alınabilir Zn 0.08 Alınabilir Cu 0.52 Alınabilir Mn 4.98 Alınabilir B Alınabilir S 0.34 133.1 µg kg-1 Alınabilir Se 1.24
8
Toprakta bitkiye yarayıĢlı makro besin elementlerinden Ca miktarı fazla, K miktarı yeterli, Mg ve P miktarı noksan düzeydedir (FAO, 1990). Toprakta bitkiye yarayıĢlı mikro besin elementlerinden Cu miktarı yeterli, Mn miktarı orta, Fe ve Zn miktarları noksan seviyelerdedir (Lindsay ve Norvell, 1978).
3.3. Sera Denemesinin Kurulması ve Yürütülmesi
Deneme Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü bilgisayar kontrollü araĢtırma serasında yürütülmüĢtür. Deneme süresince sera içi sıcaklığının 25±3 ºC, solar radyasyonun 1750±50 kcal m-2
ve nispi nemin %60±10 olması sağlanmıĢtır.
Deneme tesadüf parselleri deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak kurulmuĢtur (Özbek, 1969). Denemede 3.0 kg’lık plastik saksılara % 0.5 torf ve % 1 perlit ilave edilmiĢ ve saksının geri kalanı ise 4 mm’lik elekten geçirilmiĢ fırın kuru esasına göre toprak konularak 3.0 kg’a tamamlanmıĢtır. Denemede saksılara selenyum (Na2SeO-24 formunda) ve fosfor (DAP formunda) aĢağıdaki dozlara göre uygulanmıĢtır.
Selenyum Fosfor Se0 :Kontrol P0 : Kontrol Se0.05 : 0.05 mg Se kg-1 P100 : 100 mg P kg-1 Se0.5 :0.5 mg Se kg-1 P200 : 200 mg P kg-1 Se1 :1.0 mg Se kg-1 Se2 :2.0 mg Se kg-1 Se3 :3.0 mg Se kg-1 Se4 :4.0 mg Se kg-1
Belirtilen form ve dozlardaki Se ve P ekimden önce uygulanan temel gübrelemeyle birlikte toprağa uygulandıktan sonra bir gece bekletilerek ekim yapılmıĢtır. Tüm saksılara temel gübreleme olarak çözelti halinde 200 mg kg-1
N (% 33 N içeren Amonyum Nitrat), 100 mg kg-1
Mg (% 9.48 Mg ve % 10.92 N içeren Mg (NO3)2.6H2O), 5 mg kg-1 Fe (% 6 Fe içeren Sequestrene), 4 mg Zn kg-1 (% 22.65 Zn
içeren ZnSO4.7H2O) ve 2.5 mg kg-1 B (% 20.8 B içeren Etidot-67) gübreleri ekim
öncesi her saksıya uygulanarak homojen bir Ģekilde karıĢtırılmıĢ ve bir gece bekledikten sonra ekim yapılmıĢtır.
Denemede her saksıya 8 adet fasulye tohumu ekilmiĢ ve çimlenme sonrası her saksıda 4 bitki kalacak Ģekilde seyreltme yapılmıĢtır. Bitkiler deneme süresince toprağın su miktarı tarla kapasitesine gelene kadar deiyonize su ile sulanarak her 4-5 günde bir saksıların sera içindeki yerleri değiĢtirilmiĢtir. Fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi ve tane verimi ile yeĢil aksam ve tane Se konsantrasyonlarını belirlemek için çiçeklenme dönemi baĢında her saksıdan 2 bitki kesilerek kalan 2 bitki tane oluĢumuna bırakılmıĢtır. Tane oluĢumuna bırakılan bitkiler 105 gün sonra tane oluĢumu gerçekleĢtikten sonra hasat edilerek tane ve yeĢil aksam kuru madde verimi ile Se konsantrasyonları tespit edilmiĢtir.
10
ġekil 3.2. Se uygulamaları yapıldıktan sonra ekim görüntüleri
ġekil 3.3. Seradan bitkilerin genel görünümleri
3.4. YeĢil Aksam Kuru Madde Miktarı
Toprak üstü aksamdan kesilerek hasat edilen bitkiler kese kağıtları içinde laboratuvara getirilerek tamamen temizleninceye kadar musluk suyuyla yıkandıktan sonra ilk önce 0.1 N HCl çözeltisiyle daha sonra musluk suyuyla ve en son olarakta deiyonize su ile yıkanarak fazla suları alınması için kaba filtre kağıdının üzerine serilmiĢtir. Fazla suları alınan bitkiler kese kağıtları üzerine ayrı ayrı alındıktan sonra hem bitki hem de tane örnekleri hava sirkülasyonlu kurutma dolabında 70 ºC’de sabit ağırlığa gelinceye kadar kurutulmuĢtur. Kurutulan bitkiler 0.01 g duyarlı terazide tartılarak kuru madde verimleri belirlenmiĢtir.
3.5. Bitki Örneklerinin Analize Hazırlanması
Kuru madde verimleri belirlenen bitki örnekleri tungsten kaplı bitki öğütme değirmeninde öğütülmüĢtür. Kilitli plastik poĢetlere konan öğütülmüĢ bitki örnekleri analiz yapılmadan önce kurutma dolabında 70 ºC’de sabit ağırlığa gelinceye kadar kurutulmuĢtur.
3.6. Bitki Örneklerinin Analizi
Bitki ve tane örnekleri 5 ml konsantre HNO3 ve 2 ml H2O2 (% 30 w/v) ile mikro
dalga cihazında (Cem MARSXpress) yüksek ısı (210 ºC) ve basınç altında (200 PSI) çözündürülmüĢ ve analizin güvenilirliğini sağlamak için 40 hücrelik mikrodalga seti içerisine 1 blank ve 1 sertifikalı referans materyal (1547a Wheat Flour, 1547 Peach Leaves, NIST) ilave edilmiĢtir. Çözündürülen numunelerin hacimleri deiyonize su ile 30 ml’ye tamamlanarak numunelerdeki selenyum konsantrasyonu, ETC-60 (Elektro Termal Temperature Controller) ve HS 60 (Hydride System) aparatlarının bağlandığı Atomic Absorpsiyon Spectrofotometre cihazı ile (ASS) ölçülmüĢtür. Öncelikle numunelerden 10 ml alınarak 10 ml hidroklorik asit ile muamele edildikten sonra 90 ºC’deki su banyosunun içinde 20 dakika tutularak Se (+VI) formu Se (+IV) formuna indirgendikten sonra AAS cihazının numune giriĢ sistemi önüne monte edilen bir hidrür oluĢturucu modülün (HS-60 Hydride Generator, Analytikjena, NOVAA) hidrür oluĢturma ünitesinde asidik ortamda sodyum tetraborat (NaBH4) redüktantı ile
reaksiyona sokularak uçucu hidrojen selenüre (SeH2) indirgenerek ve SeH2’nin ETC-60
cihazı ile yüksek ısıda (950 ºC) atomize edilerek absorpsiyon Ģiddeti ölçülmüĢtür. Analizlerde her 10 örnekte bir NIST (National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg-ABD) standart referans materyalleri kullanılarak analiz değerlerinin doğruluğu ve tekrarlanabilirliği kontrol altında tutulmuĢtur.
3.7. Toprak Örneğinde Yapılan Fiziksel ve Kimyasal Analizler
Mekanik analiz: Toprak örneğinin kum, silt ve kil fraksiyonları (Bouyoucos, 1951)
tarafından bildirildiği Ģekilde hidrometre yöntemine göre belirlenmiĢtir.
Toprak reaksiyonu (pH): 1: 2.5 oranındaki toprak: su karıĢımında cam elektrotlu pH
12
Kireç (CaC03 %): (Kacar, 1994) tarafından açıklandığı Ģekilde Scheibler
Kalsimetresiyle volümetrik olarak belirlenmiĢtir.
Elektriksel iletkenlik (ECx106 μmhos cm-1): 1:5 oranındaki toprak:su karıĢımında
elektriki geçirgenlik aleti kullanılarak ölçülmüĢtür (Staff., 1954).
Organik madde (%): (Kacar, 1994)’a göre Smith ve Weldon metoduyla tespit
edilmiĢtir.
Alınabilir Ca, Mg, Na, K: (Kacar, 1994) tarafından bildirildiği Ģekilde 1 N amonyum
asetat (pH=7.0) ile ekstrakte edilerek süzekteki Ca, Mg, Na ve K miktarı ICP-AES ile belirlenmiĢtir.
Alınabilir P: Olsen’in NaHCO3 metoduyla belirlenmiĢtir (Bayraklı, 1987).
Alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu: (Lindsay ve Norvell, 1978)’e göre 0.005 M DTPA +
0.01 M CaCl2 + 0.1 TEA (pH: 7.3) ile ekstraksiyondan sonra ICP-AES (Varian-Vista)
ile belirlenmiĢtir.
Alınabilir B: (Cartwright ve ark., 1983) tarafından bildirildiği Ģekilde 0.01 M CaCl2 +
0.01 M Mannitol çözeltisi ile ekstrakte edilerek ICP-AES (Varian-Vista) ile belirlenmiĢtir.
Alınabilir S: (Kacar, 1994) tarafından bildirildiği Ģekilde KH2PO4 ile ekstrakte edilerek
ICP-AES (Varian-Vista) ile belirlenmiĢtir.
Alınabilir Se: (Dhillon ve ark., 2005) tarafından bildirildiği Ģekilde 0.1 M KH2PO4 ile
ekstrakte edilerek hidrür oluĢturmalı Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi (Varian, Model Spectra AA. 220 FS) ile belirlenmiĢtir.
3.8. Ġstatistiksel Analizler
Tesadüf Parselleri Deneme Desenine göre kurulan sera denemesinin sonuçları MSTAT-C ve JMP.5.0.1a istatistik paket programlarından yararlanılarak analiz edilmiĢtir.
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI
4.1.YeĢil Aksam Kuru Madde Verimi
Topraktan farklı dozlarda selenyum ve fosfor uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1.’de, ortalama yeĢil aksam kuru madde verimi değerleri Çizelge 4.2.’de, bu değerlere ait grafikler ġekil 4.1.’de verilmiĢtir.
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine Se uygulaması ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemsiz, P uygulamasının etkisi ise istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.1).
Çizelge 4. 1. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam
kuru madde verimi üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01
Çizelge 4. 2. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil
aksam kuru madde verimi üzerine etkileri ( g saksı-1 )
Se uygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 2.18 2.60 3.13 2.64 Se0.05 2.25 2.66 3.21 2.71 Se0.5 2.30 2.83 3.28 2.80 Se1 2.33 2.74 3.29 2.79 Se2 2.20 2.94 3.14 2.76 Se3 2.28 2.74 3.50 2.84 Se4 2.24 2.62 3.13 2.66 Ortalama 2.25 C 2.73 B 3.24 A LSD0.01(P ): (0.1539)
Se ve P interaksiyonunun yeĢil aksam kuru madde verimi üzerine etkisinin önemli çıkmaması artan dozlarda uygulanan Se ve P’un yeĢil aksam kuru madde verimi Varyans Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Genel 83 17.441 -- -- Se Uyg. 6 0.404 0.067 1.4370 P Uyg. 2 13.646 6.823** 145.6169 Se x P 12 0.440 0.037 0.7818 Hata 63 2.952 0.047 -- C.V. (%) 17.44
14 üzerine etkisinin birbirine bağlı olarak değiĢmediğini göstermektedir. En yüksek yeĢil aksam kuru madde verimi Se3 x P200 (3.50 g saksı-1) uygulaması ile en düĢük yeĢil
aksam kuru madde verimi ise Se0 x P0 (2.18 g saksı-1) uygulaması ile elde edilmiĢtir
(Çizelge 4.2.ve ġekil 4.1.). Diğer uygulamalardan elde edilen yeĢil aksam kuru madde verimleri ise bu iki değer arasında dağılım göstermiĢtir.
P uygulanmayan koĢullarda artan Se uygulamalarına bağlı olarak fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde veriminde kontrole göre % 0.9 ile % 6.9 arasında değiĢen oranlarda artıĢ olup en yüksek yeĢil aksam kuru madde verimi Se1
uygulamasıyla elde edilmiĢtir. Se uygulanmayan koĢullarda artan P uygulamalarına bağlı olarak fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde veriminde ise kontrole göre sırasıyla %19.3 ile %43.6 oranlarında artıĢlar meydana gelmiĢtir. Ancak her iki koĢuldan sadece P uygulamasında yeĢil aksam kuru madde veriminde meydana gelen değiĢimler istatistiksel açıdan önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.2. ve ġekil 4.1.).
ġekil 4. 1. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam
4.2.YeĢil Aksam Selenyum Konsantrasyonu
Toprakdan farklı dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se konsantrasyonu üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3.’de, yeĢil aksam Se konsantrasyonu ortalama değerleri ve LSD grupları Çizelge 4.4.’de bu değerlere ait grafikler ġekil 4.2.’de verilmiĢtir.
Çizelge 4. 3. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam
Se konsantrasyonuna ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01
Çizelge 4. 4. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil
aksam Se konsantrasyonu üzerine etkileri (mg kg-1)
Se uygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 0,13 k 0,12 k 0,10 k 0,12 f Se0.05 1,54 k 1,11 k 0,72 k 1,12 f Se0.5 48,63 h 40,58 ıj 36,70 j 41,97 e Se1 53,40 g 47,52 h 41,29 ı 47,40 d Se2 66,39 e 59,83 f 49,69 gh 58,63 c Se3 85,68 c 74,48 d 69,85 e 76,67 b Se4 102,36 a 94,87 b 83,93 c 83,72 a Ortalama 51,1 A 45,50 B 40,32 C --- LSD0.01(Se, P ve Se x P): (2.573, 1.684, 4.456)
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre yeĢil aksam Se konsantrasyonu üzerine topraktan Se uygulaması, P uygulaması ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.3.). Bu durum uygulanan Se’un yeĢil aksam Se konsantrasyonu üzerine etkisinin P uygulamalarına bağlı olarak değiĢtiğini göstermektedir. Nitekim en yüksek Se konsantrasyonu P uygulanmayan koĢullarda 102.36 mg kg-1 ile 4 mg kg-1 Se (Se4 x P0) uygulamasından elde edilirken en düĢük Se
konsantrasyonu P uygulanan koĢullarda 0.10 mg kg-1 ile Se uygulanmayan kontrol Varyans
Kaynağı
Serbestlik
Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri
Genel 83 92899.044 -- -- Se Uyg. 6 90169.863 15028.310** 2669.1713 P Uyg. 2 1644.973 822.486** 146.0814 Se x P 12 729.498 60.791** 10.7971 Hata 63 354.711 5.630 -- C.V. (%) 5.20
16
dozundan (Se0 x P200) elde edilmiĢtir. Çizelge 4.4.’den de görülebileceği gibi P
uygulanmayan koĢullarda bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam Se konsantrasyonu topraktan uygulanan Se miktarına bağlı olarak önemli ölçüde artıĢ gösterirken P uygulamalarına bağlı olarakta düĢüĢ göstermiĢtir. Kontrole göre (0.10 mg kg-1
) en yüksek yeĢil aksam Se konsantrasyonu Se4 uygulamasıyla (102.36 mg kg-1) en düĢük
yeĢil aksam Se konsantrasyonu ise Se0.05 uygulamasıyla (1.54 mg Se kg-1) elde
edilmiĢtir. Se uygulanmayan koĢullarda artan dozlarda P uygulamasına bağlı olarak bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam Se konsantrasyonu önemli ölçüde düĢüĢ göstermiĢtir.
ġekil 4. 2. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se konsantrasyonu üzerine etkileri (mg kg -1)
4.3. YeĢil Aksam Se Ġçeriği
Toprakdan farklı dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se içeriği üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5.’de, yeĢil aksam Se içeriği ortalama değerleri ve LSD grupları Çizelge 4.6.’da bu değerlere ait grafikler ġekil 4.3.’de verilmiĢtir.
Çizelge 4. 5. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam
Se içeriğine ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01
Çizelge 4. 6. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil
aksam Se içeriği üzerine etkileri (µg bitki-1 )
Se uygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 0,29 l 0,12 l 0,09 l 0,17 f Se0.05 3,40 l 1,11 l 0,72 l 1,74 f Se0.5 110,47 e 40,58 jk 36,70 k 62,58 e Se1 121,70 d 47,51 j 41,29 jk 70,17 d Se2 144,41 c 59,82 ı 49,69 j 84,64 c Se3 190,20 b 74,48 gh 69,85 h 111,51 b Se4 222,22 a 94,87 f 83,92 g 133,67 a Ortalama 113,24 A 45,50 B 40,32 C --- LSD0.01(Se, P ve Se x P): (5.495, 3.598, 9.518)
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre yeĢil aksam Se içeriği üzerine topraktan Se uygulaması, P uygulaması ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.5.). Bu durum uygulanan Se’un yeĢil aksam Se içeriği üzerine etkisinin P uygulamalarına bağlı olarak değiĢtiğini göstermektedir. Nitekim en yüksek Se içeriği P uygulanmayan koĢullarda 222.22 µg Se bitki-1 ile 4 mg kg-1 Se (Se4 x P0)
Varyans Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Genel 83 323414.1 -- -- Se Uyg. 6 185868.7 30978.1** 1206.2 P Uyg. 2 92699.3 46349.6** 1804.7 Se x P 12 43228.1 3602.3** 140.3 Hata 63 1618.1 25.683 -- C.V. (%) 7.64
18 uygulamasından elde edilirken en düĢük Se içeriği P uygulanan koĢullarda 0.09 µg Se kg-1 ile Se uygulanmayan kontrol dozundan (Se0 x P200) elde edilmiĢtir. Çizelge 4.6.’dan
da görülebileceği gibi P uygulanmayan koĢullarda bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam Se içeriği topraktan uygulanan Se miktarına bağlı olarak önemli ölçüde artıĢ gösterirken P uygulamalarına bağlı olarakta düĢüĢ göstermiĢtir. Kontrole göre (0.09 µg kg-1
) en yüksek yeĢil aksam Se içeriği Se4 uygulamasıyla (222.22 µg Se bitki-1) en düĢük yeĢil
aksam Se içeriği ise Se0.05 uygulamasıyla (0.72 µg Se bitki-1) elde edilmiĢtir. Se
uygulanmayan koĢullarda artan dozlarda P uygulamasına bağlı olarak bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam Se içeriği önemli ölçüde düĢüĢ göstererek, kontrole göre (0.29 µg Se bitki-1
) P100 ve P200 uygulamalarında sırasıyla 0.12 µg Se bitki-1 ve 0.09 µg Se
bitki-1 olarak belirlenmiĢtir (Çizelge 4. 6.).
ġekil 4. 3. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil aksam Se içeriği üzerine etkileri (µg bitki -1)
4.4. Tane Verimi
Toprakdan farklı dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane verimi üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7’de, ortalama tane verimi değerleri Çizelge 4.8’de, bu değerlere ait grafikler ġekil 4.4.’te verilmiĢtir.
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre bodur kuru fasulye bitkisinin tane verimi üzerine Se uygulamalarının ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemsiz, P uygulamaları ise istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.7.).
Çizelge 4. 7. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane
verimi üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01
Çizelge 4. 8. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane
verimi üzerine etkileri (g saksı-1
)
Se uygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 2,77 2,98 3,38 3,04 Se0.05 2,97 3,12 3,55 3,21 Se0.5 3,02 3,17 3,34 3,17 Se1 2,88 2,96 3,50 3,11 Se2 2,92 3,09 3,37 3,13 Se3 2,84 3,20 3,42 3,15 Se4 2,79 3,19 3,65 3,21 Ortalama 2,88 C 3,10 B 3,46 A LSD0.01(P): (0,1810)
Se ve P interaksiyonunun tane verimi üzerine etkisinin önemli çıkmaması artan dozlarda uygulanan Se ve P’un tane verimi üzerine etkisinin birbirine bağlı olarak değiĢmediğini göstermektedir. En yüksek tane verimi Se4 x P200 (3.65 g saksı-1)
uygulaması ile en düĢük tane verimi ise Se0 x P0 (2.77g saksı-1) uygulaması ile elde
edilmiĢtir (Çizelge 4.8. ve ġekil 4.4.). Diğer uygulamalardan elde edilen tane verimleri bu iki değer arasında dağılım göstermiĢtir.
Varyans Kaynağı
Serbestlik
Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri
Genel 83 9.554 -- -- Se Uyg. 6 0.262 0.044 0.6746 P Uyg. 2 4.739 2.369** 36.6056 Se x P 12 0.475 0.040 0.6115 Hata 63 4.078 0.065 -- C.V. (%) 8.08
20 P uygulanmayan koĢullarda artan Se uygulamalarına bağlı olarak fasulye bitkisinin tane veriminde kontrole göre % 0.72 ile %9 arasında değiĢen oranlarda artıĢ olup, en fazla verim artıĢı Se0.5 uygulamasında en az verim artıĢı ise Se4 uygulamasında
görülmüĢtür. Se uygulanmayan koĢullarda artan P uygulamalarına bağlı olarak fasulye bitkisinin tane veriminde ise kontrole göre sırasıyla %7.6 ile % 22 arasında değiĢen oranlarda artıĢ meydana gelmiĢtir. Ancak her iki koĢuldan sadece P uygulamasında tane veriminde meydana gelen değiĢimler istatistiksel açıdan önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.8. ve ġekil 4.4.).
ġekil 4. 4. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane verimi
4.5.Tane Selenyum Konsantrasyonu
Topraktan farklı dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se konsantrasyonu üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9.’da, tane Se konsantrasyonu ortalama değerleri ve LSD grupları Çizelge 4.10.’da bu değerlere ait grafikler ġekil 4.5.’te verilmiĢtir.
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre tane Se konsantrasyonu üzerine topraktan Se uygulaması, P uygulaması ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.9.). Bu durum uygulanan Se’un tane Se konsantrasyonu üzerine etkisinin P uygulamalarına bağlı olarak değiĢtiğini göstermektedir. Nitekim en yüksek Se konsantrasyonu P uygulanmayan koĢullarda 103.66 mg kg-1 ile 4 mg kg-1 Se (Se4 x
P0) uygulamasından elde edilirken en düĢük Se konsantrasyonu P uygulanan koĢullarda
0.09 mg kg-1 ile Se uygulanmayan kontrol dozundan (Se0 x P200) elde edilmiĢtir. Çizelge
4.10.’da da görülebileceği gibi P uygulanmayan koĢullarda bodur kuru fasulyenin tane Se konsantrasyonu topraktan uygulanan Se miktarına bağlı olarak önemli ölçüde artıĢ göstermiĢtir. Kontrole göre (0.12 mg kg-1) en yüksek tane Se konsantrasyonu Se
4
uygulamasıyla (103.66 mg kg-1) en düĢük tane Se konsantrasyonu ise Se 0.05
uygulamasıyla (2.40 mg kg-1) elde edilmiĢtir. Se uygulanmayan koĢullarda artan
dozlarda P uygulamasına bağlı olarak bodur kuru fasulyenin tane Se konsantrasyonu önemli ölçüde düĢüĢ göstermiĢtir. Bu durum P’un bitkinin Se alımını azaltacağının bir göstergesidir.
Çizelge 4. 9. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
konsantrasyonu üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01 Varyans Kaynağı
Serbestlik
Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri
Genel 83 99783.690 -- -- Se Uyg. 6 95781.105 15963.518** 4569.4870 P Uyg. 2 2585.596 1292.798** 370.0577 Se x P 12 1196.898 99.742** 28.5506 Hata 63 220.091 3.494 -- C.V. (%) 4.19
22
Çizelge 4. 10. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
konsantrasyonu üzerine etkileri ( mg kg-1 )
Se uygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 0,12 k 0,10 k 0,09 k 0,10 f Se0.05 2,40 k 1,28 k 0,93 k 1,54 f Se0.5 39,79 h 33,41 ı 24,39 j 32,53 e Se1 51,53 f 41,84 gh 39,88 h 44,42 d Se2 69,82 d 58,12 e 44,87 g 57,60 c Se3 93,72 b 80,79 c 72,54 d 82,35 b Se4 103,66 a 94,04 b 83,31 c 93.67 a Ortalama 51,57 A 44,23 B 38,00 C LSD0.01(Se, P ve Se x P): (2.027, 1.327, 3.511)
ġekil 4. 5. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
4.6. Tane Selenyum Ġçeriği
Topraktan farklı dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se içeriği üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.11.’de, tane Se içeriği ortalama değerleri ve LSD grupları Çizelge 4.12.’de bu değerlere ait grafikler ġekil 4.6.’da verilmiĢtir.
Yapılan varyans analiz sonuçlarına göre tane Se içeriği üzerine topraktan Se uygulaması, P uygulaması ve Se x P interaksiyonunun etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuĢtur (Çizelge 4.11.). Bu durum uygulanan Se’un tane Se içeriği üzerine etkisinin P uygulamalarına bağlı olarak değiĢtiğini göstermektedir. Nitekim en yüksek Se içeriği P uygulanan koĢullarda 305.74 µg Se tane-1 ile 4 µg kg-1 Se (Se4 x P100)
uygulamasından elde edilirken en düĢük Se içeriği P uygulanan koĢullarda 0,29 µg Se tane-1 ile Se uygulanmayan kontrol dozundan (Se0 x P200) elde edilmiĢtir. Çizelge
4.12.’den degörülebileceği gibi P uygulanmayan koĢullarda bodur kuru fasulyenin tane Se içeriği topraktan uygulanan Se miktarına bağlı olarak önemli ölçüde artıĢ göstermiĢtir. Kontrole göre (0.29 µg Se tane-1) en yüksek tane Se içeriği Se
4
uygulamasıyla (305.74 µg Se tane-1) en düĢük tane Se içeriği ise Se
0.05 uygulamasıyla
(3.28 µg Se tane-1) elde edilmiĢtir. Se uygulanmayan koĢullarda artan dozlarda P uygulamasına bağlı olarak bodur kuru fasulyenin tane Se içeriği önemli ölçüde düĢüĢ göstermiĢtir.
Çizelge 4. 11. Topraktan artan dozlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
içeriği üzerine etkisine ait varyans analiz sonuçları
**, p<0.01 Varyans Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Genel 83 983644.1 -- -- Se Uyg. 6 958785.5 159797.6** 940.6453 P Uyg. 2 5013.1 2506.5** 14.7546 Se x P 12 9143.0 761.9** 4.4850 Hata 63 10702.5 169.9 -- C.V. (%) 9.30
24
Çizelge 4. 12. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
içeriği üzerine etkileri (µg tane-1 )
Seuygulamaları Fosfor uygulamaları
P0 P100 P200 Ortalama Se0 0,33 ı 0,30 ı 0,29 ı 0,31 f Se0.05 7,14 ı 4,06 ı 3,28 ı 4,83 f Se0.5 121,11 fg 105,79 g 80,12 h 102,34 e Se1 148,27 e 124,20 efg 135,27 ef 135,91 d Se2 207,71 d 184,20 d 148,40 e 180,11 c Se3 272,63 b 264,20 bc 245,34 c 260,72 b Se4 285,55 ab 305,74 a 298,26 a 296,51 a Ortalama 148,96 A 141,21 A 130,14 B --- LSD0.01(Se, P ve Se x P): (14.13, 9.253, 24.48)
ġekil 4. 6. Topraktan artan miktarlarda Se ve P uygulamalarının bodur kuru fasulye bitkisinin tane Se
içeriği üzerine etkileri (µg Se tane-1
5.TARTIġMA
Sera koĢularında yürütülen bu denemede, P uygulanan ve uygulanmayan koĢullarda artan düzeylerde uygulanan Se’un tez çalıĢmasında model bitki olarak kullanılan bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam kuru madde verimi ve tane verimi üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı görülmüĢtür (Çizelge 4.2 ve ġekil 4.1, Çizelge 4.8, ve ġekil 4.4). Selenyumun bitkiler için mutlak gerekli bir element olmadığından Se uygulamalarına karĢılık alınamaması beklenen bir durumdur. Se uygulamalarının bitkisel verim artıĢına yol açmadığının bildirilmesi yapılan daha önceki çalıĢmalarla da gösterilmiĢtir (MacLeod ve Gupta, 1995; Hwang ve ark., 2001; Yang ve ark., 2003; Lyons ve ark., 2005; Rani ve ark., 2005; Curtin ve ark., 2006; Sager ve Hoesch, 2006; Smrkolj ve ark., 2007; Ducsay ve ark., 2007; Grant ve ark., 2007; Curtin ve ark., 2008; Govasmark ve ark., 2008; Ducsay ve ark., 2009; Harmankaya, 2009; Poblaciones ve ark., 2013; Poblaciones ve ark., 2014; Rahman ve ark., 2015). Fosfor uygulanan koĢullarda da Se’un verim üzerinde herhangi bir etkisi olmamıĢtır. Bu durum daha önce yapılan ve Se ve P arasındaki iliĢkiyi ifade eden çalıĢmalarla benzerlik göstermektedir. Topraktan artan dozlarda uygulanan Se ve P uygulamalarının etkisini araĢtıran Singh ve Malhotra, (1976) iskenderiye üçgülünde, Singh, (1979) rayada, Mora ve ark., (2008) beyaz yoncada, Lee ve ark., (2011) buğdayda, Zhang ve ark., (2017) kıĢlık buğdayda çalıĢmamızda bulunan sonuçlarla uyumlu bir biçimde fosforlu gübre uygulamalarının bitkisel verimi önemli derecede artırdığını ve fosforlu ve fosforsuz koĢullarda toksik seviyelerde olmadığı sürece selenat formunda Se uygulamalarının bitkisel verim üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığını bildirmiĢlerdir.
Selenyum eksikliği, selenyuma mutlak gereksinim duyan insan ve hayvanlarda birçok hastalığa neden olmaktadır (Foster ve Sumar, 1997). Dünya’da yaklaĢık 1 milyar insanın Se alımının yetersiz olduğu (Pizzulli ve ark., 2001) ve bu insanların çoğunun toprak Se konsantrasyonlarının düĢük olduğu bölgelerde yaĢadığı (Lyons ve ark., 2003) bildirilmiĢtir. Ġnsan ihtiyaçları için <50 g Se gün-1 diyet alımı yetersiz, oysa >400 g Se
gün-1
diyet alımı toksik olabilmektedir (Monsen, 2000). Bitkisel kökenli yiyecekler insanlar için önemli bir Se kaynağıdır. Bitki dokusunun Se içeriği, toprak Se konsantrasyonlarına bağlıdır (Tinggi, 2003). Toprak Se konsantrasyonlarının düĢük olduğu bölgelerde, Se gübrelemesi yoluyla bitkilerin biyolojik olarak zenginleĢtirilmesi, 1980'lerin ortalarından bu yana Finlandiya'da uygulandığı gibi insanların Se alımını arttırmak için etkili bir stratejidir (Lyons ve ark., 2005; Broadley ve ark., 2006). Bununla birlikte, bitkilerin topraktan Se alımı toprakların tekstürü, pH’sı, organik
26 madde ve demir oksit/hidroksit içeriği ve selenyumla rekabet eden fosfor ve kükürt konsantrasyonu gibi faktörler tarafından etkilenir (Gissel-Nielsen ve ark., 1984; Mikkelsen ve ark., 1989).
Yapılan çalıĢmalar P gübre uygulamasının bitkilerin Se konsantrasyonu üzerinde önemli bir etkisi olduğunu göstermiĢtir. Ancak, bu çalıĢmalar çeliĢkili sonuçlar göstermektedir. Bazı çalıĢmalar fosfor uygulamalarının bitkilerin Se alımını azalttığını (Hopper ve Parker, 1999; Liu ve ark., 2004; Mora ve ark., 2008; Lee ve ark., 2011;Liu ve ark., 2015) bazı çalıĢmalar ise fosfor uygulmalarının bitkilerin Se alımını artırdığını göstermektedir (Carter ve ark., 1972; Liu ve ark., 2004; Altansuvd ve ark., 2014; Zhang ve ark., 2017). AraĢtırıcılar tarafından fosfor uygulamalarının bitkilerin Se alımını azaltması, fosfor uygulamasının bitkisel verimde artıĢ meydana getirmesinden dolayı dokulardaki Se’un seyrelme etkisine bağlanmıĢtır. Mevcut çalıĢmada da fosforlu gübre uygulamaları bodur kuru fasulye bitkisinin yeĢil akĢam ve tane Se konsantrasyonunun azalmasına neden olmuĢtur (Çizelge 4.4., ġekil 4.2 ve Çizelge 4.10., ġekil 4.5). Çünkü P uygulamalarına bağlı olarak P100 ve P200 uygulamalarında kontrole göre bodur kuru
fasulye bitkisinin yeĢil aksam kuru madde veriminde ve tane veriminde sırasıyla %7 ile %44 ve %7.5 ile %24 oranlarında artıĢlar meydana gelmiĢtir. Kontrol, P100 ve P200
uygulamalarında yeĢil aksam Se konsantrasyonları sırasıyla 51.10, 45.50 ve 40.32 olarak, tane Se konsantrasyonları ise sırasıyla 51.57, 44.23, 38.00 olarak belirlenmiĢtir (Çizelge 4.10.) P uygulamalarına bağlı olarak Se konsantrasyonundaki düĢüĢler yukarıda ifade edildiği gibi P uygulamasına bağlı meydana gelen verim artıĢından dolayı dokulardaki Se’un seyrelme etkisine bağlanabilir. P uygulamaları arasında en düĢük yeĢil aksam kuru madde ve tane verimi kontrol bitkilerinde gözlenmiĢtir. Bu da dokularda biriken Se’un konsantre olmasından dolayı daha yüksek yeĢil aksam ve tane Se konsantrasyonlarına yol açmıĢ olabilir. Benzer Ģekilde Mora ve ark., (2008) beyaz yoncada, Lee ve ark., (2011) buğdayda seyreltme etkisini gözlemlemiĢlerdir. Liu ve ark., (2015) tarafından hidroponik koĢullarda yürütülen çalıĢmada P uygulamalarının kıĢlık buğdayının kök, gövde ve yapraklarındaki Se konsantrasyonunu ve birikimini önemli ölçüde azalttığını göstermiĢtir. P kaynağındaki artıĢ, kök hücre duvarında Se birikimini önemli ölçüde inhibe etmiĢtir. Bu bulgular, artan P uygulamalarının Se'nin kökten gövdeye taĢınmasını inhibe ettiğini göstermektedir. Hidroponik koĢullarda yürütülen bir baĢka çalıĢma, P uygulamasının çavdar otunun Se içeriğini (Lolium perenne L) azalttığını göstermiĢtir (Hopper ve Parker, 1999).
Bu araĢtırma sonuçlarının aksine P’lu gübre uygulamalarının bitki dokusundaki Se konsantrasyonunu arttırdığı da bildirilmiĢtir. Örneğin Altansuvd ve ark., (2014) P içeriği yüksek olan toprakta yetiĢen patates, buğday ve arpanın Se içeriğinin, düĢük P içeriğine sahip toprakta yetiĢenlere göre daha yüksek olduğunu tespit etmiĢlerdir. Bir baĢka çalıĢmada Liu ve ark., (2004) tarafından da P ilavesinin pirinçte (Oryza Sativa) Se'nin emilimini ve birikimini arttırdığı rapor edilmiĢtir. Asit ve alkalin koĢullarda P uygulamalarının yoncanın Se konsantrasyonunu artırdığı Carter ve ark., (1972) tarafından da bulunmuĢtur. Selenat ve selenit minerallerinin normal tarım topraklarında çökelmesi çok nadirdir (Elrashidi ve ark., 1987). Bu yüzden tarım topraklarındaki selenat ve selenitin katı yüzeylere bağlı olduğu tahmin edilmektedir. Bu koĢular altında fosfor ilavesi toprak yüzeylerinde adsorbe edilen selenat ve seleniti serbest bırakarak toprak çözeltisindeki Se konsantrasyonunu artırabilecektir (Elrashidi ve ark., 1989; Liu ve ark., 2004; Nakamaru ve Sekine, 2008). Zhang ve ark., (2017) tarafından yapılan çalıĢmanın sonuçları da P gübresinin selenat alımını ve buğdayın kullanımını önemli ölçüde desteklediğini göstermiĢtir. P ilavesinin topraktaki Fe oksite bağlı Se ve organik maddeye bağlı Se’u kireçli toprakta aktif hale getirdiğini ve dolayısıyla fosfor ilavesinin bitkilerin Se absorpsiyonunu artırdığını rapor etmiĢlerdir.
28
5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER
Mevcut çalıĢmada topraktan artan dozlarda selenyum ve fosfor uygulamalarındaki amaç; bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam ve tane selenyum konsantrasyonu üzerine fosfor uygulamalarının etkisini belirlemektir.
Topraktan yapılan selenyum uygulamaları bodur kuru fasulyenin yeĢil aksam ve tane selenyum konsantrasyonunu artırmada çok etkili olmuĢtur. Ancak artan fosfor uygulamaları sonucunda yeĢil aksam ve tane selenyum konsantrasyonunun azaldığı tespit edilmiĢtir. Elde edilen bu sonuçlar, literatürdeki sonuçları da destekleyici biçimde fosforlu gübre uygulamasının fosforun etkinliğini artırarak bitkisel verimde artıĢa neden olabileceğini ve bu verim artıĢından dolayıda bitki tarafından alınan selenyumun dokularda seyrelebileceğini göstermektedir. Yapılan gübreleme programlarında fosfor dozlarının hesabının dikkatli yapılması gerekmektedir. Çünkü kireçli bir toprakta fosfor dozundaki her bir birim artıĢ bitkinin selenyum alımını olumsuz yönde etkileyecektir.
6. KAYNAKLAR
Altansuvd, J., Nakamaru, Y. M., Kasajima, S., Ito, H. ve Yoshida, H., 2014, Effect of long-term phosphorus fertilization on soil Se and transfer of soil Se to crops in northern Japan, Chemosphere, 107, 7-12.
Bayraklı, F., 1987, Toprak ve Bitki Analizleri. 19 Mayıs Üniv, Ziraat Fak. Yay (17). Bouyoucos, G. J., 1951, A Recalibration of the Hydrometer Method for Making
Mechanical Analysis of Soils 1, Agronomy journal, 43 (9), 434-438.
Broadley, M. R., White, P. J., Bryson, R. J., Meacham, M. C., Bowen, H. C., Johnson, S. E., Hawkesford, M. J., McGrath, S. P., Zhao, F.-J. ve Breward, N., 2006, Biofortification of UK food crops with selenium, Proceedings of the nutrition Society, 65 (2), 169-181.
Brown, K. M. ve Arthur, J., 2001, Selenium, selenoproteins and human health: a review, Public health nutrition, 4 (2b), 593-599.
Cakmak, I., Graham, R. D. ve Welch, R. M., 2004, Agricultural and molecular genetic approaches to improving nutrition and preventing micronutrient malnutrition globally, Eolss Publishers, p.
Carter, D., Robbins, C. ve Brown, M., 1972, Effect of Phosphorus Fertilization on the Selenium Concentration in Alfalfa (Medicago sativa) 1, Soil science society of America journal, 36 (4), 624-628.
Cartwright, B., Tiller, K., Zarcinas, B. ve Spouncer, L., 1983, The chemical assessment of the boron status of soils, Soil Research, 21 (3), 321-332.
Century, B. ve Horwitt, M., 1964, Effect of Dietary Selenium on Incidence of Nutritional Encephalomalacia in Chicks, Proceedings of the Society for Experimental Biology and Medicine, 117 (1), 320-322.
Combs Jr, G., 2004, Status of selenium in prostate cancer prevention, British Journal of Cancer, 91 (2), 195.
Combs Jr, G. F. ve Gray, W. P., 1998, Chemopreventive agents: selenium, Pharmacology & therapeutics, 79 (3), 179-192.
Curtin, D., Hanson, R., Lindley, T. ve Butler, R., 2006, Selenium concentration in wheat (Triticum aestivum) grain as influenced by method, rate, and timing of sodium selenate application, New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science, 34 (4), 329-339.
Curtin, D., Hanson, R. ve Van Der Weerden, T., 2008, Effect of selenium fertiliser formulation and rate of application on selenium concentrations in irrigated and dryland wheat (Triticum aestivum), New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science, 36 (1), 1-7.
Davidson, P. W., Myers, G. J., Weiss, B., Shamlaye, C. F. ve Cox, C., 2006, Prenatal methyl mercury exposure from fish consumption and child development: a review of evidence and perspectives from the Seychelles Child Development Study, Neurotoxicology, 27 (6), 1106-1109.
Dhillon, K., Rani, N. ve Dhillon, S., 2005, Evaluation of different extractants for the estimation of bioavailable selenium in seleniferous soils of Northwest India, Soil Research, 43 (5), 639-645.
Ducsay, L., Ložek, O., Varga, L. ve Lošák, T., 2007, Effects of winter wheat supplementation with selenium, Ecological Chemistry and Engineering, 14(3-4). Ducsay, L., Ložek, O. ve Varga, L., 2009, The influence of selenium soil application on
