T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANA BİLİM DALI
ÜRETİM YÖNETİMİ VE PAZARLAMA BİLİM DALI
ELEKTRONİK TİCARET UYGULAMASININ STOK
YÖNETİMİ BOYUTUNDA ANALİZİ VE BİR
UYGULAMA
Fatma GÜNEŞ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILDIZ
ÖZET
Bilgi paylaĢımında ve üretiminde büyük imkanlar sunan internetin, tüm dünyada yaygın olarak kullanılmaya baĢlanması ve toplumun tüm kesiminde bilgisayar kullanmanın çağın gereği olduğu bilincinin oluĢmasıyla oluĢan süreçte, internet üzerinden ticaret yaygınlaĢmıĢ ve ―Elektronik Ticaret‖ (E-Ticaret)
kavramları daha fazla duyulmaya baĢlanmıĢtır.
Ürün ve hizmetlerin üretim, satıĢ, tanıtım, sigorta, dağıtım ve ödeme iĢlemlerinin bilgisayar ağları üzerinden yapılması olan e-ticaret geleneksel yapıları önemli ölçüde etkilenmiĢtir.
Ġnternet teknolojisindeki hızlı geliĢmeler sonucunda ortaya çıkan sanal mağaza uygulamalarıyla iĢletmeler elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan yiyeceğe birçok ürünü doğrudan tüketiciye ulaĢtırmaya baĢlamıĢlardır.
Bu çalıĢmanın ilk bölümünde ticaret ve e-ticaret, ikinci bölümde stok ve stok yönetimi, üçüncü bölümde e-ticaret uygulamalarında stok yönetimi, son bölümde elektronik ticaret yapan firmalar üzerine bir anket çalıĢması yapılmıĢtır.
Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılmıĢtır. Anahtar Kelimeler: Ticaret, E-Ticaret, Stok, Stok Yönetimi.
ABSTRACT
With the conscious of using the computers as a requirement of the age and common usage of internet which supplies great opportunities for information sharing and production trade via internet has become widespread and the terms of e- commerce have started to be heard.
Production of goods and services, sales, advertising, insurance, distribution, and payment transactions through computer networks is making e-commerce has a major impact on traditional structures.
As a result of rapid developments in Internet technology, emerging business applications on virtual store electronically, from automobiles to computers, books, food items, many products have begun to reach consumers directly.
The first chapter of this study is aboutthe commerce and e-commerce the, second chapter is about of stock and inventory management, the third cheptor is about the of e-commerce applications, inventory management, the final chepter is about
In the conclusion a general evalvation is made.
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI………...…………..ii
YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ……….………….iii
ÖNSÖZ………...iv ÖZET………...v ABSTRACT………...vi KISALTMALAR……….….vii TABLOLAR LİSTESİ………..xi ŞEKİLLER LİSTESİ………..xiii BİRİNCİ BÖLÜM ... 1
1.1. ELEKTRONİK TİCARETİN KAVRAMSAL ANALİZİ ... 9
1.1.1. Ticaret ve Elektronik Ticaretin Tanımı... 9
1.1.2. Dünyada Elektronik Ticaretin Gelişimi ... 11
1.1.2.1. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 13
1.1.2.2. Avrupa Birliği (AB) Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 14
1.1.2.3. Ġktisadi ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 15
1.1.2.4. BirleĢmiĢ Milletler Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 19
1.1.2.4.1. BirleĢmiĢ Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 19
1.1.2.4.2. BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 20
1.1.2.5. G8 Ülkeleri Tarafından E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 21
1.1.2.6. Bilgi Toplumu Ülkelerinde E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 22
1.1.2.7. Amerika BirleĢik Devletleri'nin E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik Yaptığı
ÇalıĢmalar ... 22
1.1.3. Türkiye'nin E-Ticaretteki Yeri Ve E-Ticaretin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri ... 25
1.1.3.1. Türkiye'de Ġnternet ve E-Ticaretin GeliĢmesine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 26
1.1.3.2. Ġnternet Alt Yapısının GeliĢimine Yönelik Yapılan ÇalıĢmalar ... 26
1.1.3.2.1. ULAKNET ... 26
1.1.3.2.2. TTNET ... 27
1.1.3.3. Türkiye'de E-Ticaretin GeliĢimine Yönelik ÇeĢitli Kurumların YapmıĢ Olduğu ÇalıĢmalar ... 28
1.1.3.3.1. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) ... 28
1.1.3.3.2. E-Ticaret ÇalıĢma Grubu ... 29
1.1.3.3.3. Ġnternet Kurulu ... 30
1.1.3.3.4. Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi (ĠGEME) ... 31
1.1.4. Elektronik Ticaretin Unsurları ... 32
1.1.4.1. Elektronik Ticaretin Temel Araçları: ... 33
1.1.4.1.1. Telefon ... 34
1.1.4.1.2. Faks ... 34
1.1.4.1.3. Televizyon ... 34
1.1.4.1.4. Bilgisayar ... 35
1.1.4.1.5. Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri ... 35
1.1.4.1.6. Sayısal Televizyon ... 35
1.1.4.1.7. Telekomünikasyon ... 35
1.1.4.1.8. GSM ... 36
1.1.4.1.9. Elektronik Veri DeğiĢimi ( EDI – Electronic Data Interchange ) ... 36
1.1.4.1.10. Ġnternet: ... 38
1.1.4.1.10.1. WWW (World Wide Web) ... 41
1.1.4.1.10.2. Elektronik Posta (E-mail) ... 41
1.1.4.1.10.3. Dosya Transfer Protokolü (FTP) ... 41
1.1.5. Elektronik Ticaretin Tarafları ... 42
1.1.6. Elektronik Ticaret Modelleri ... 44
1.1.6.1. ĠĢletmeden ĠĢletmeye Elektronik Ticaret ... 44
1.1.6.2. ĠĢletmeden MüĢteriye Elektronik Ticaret ... 45
1.1.6.3. ĠĢletme Ġçi Elektronik Ticaret ... 46
1.1.6.4. Tüketiciden Tüketiciye Elektronik Ticaret (C2C) ... 46
1.1.6.5. Devletten Tüketiciye Elektronik Ticaret ... 47
1.1.6.6. Devletten ĠĢletmeye Elektronik Ticaret ... 48
1.1.6.7. Devletler Arası Elektronik Ticaret ... 48
İKİNCİ BÖLÜM ... 51
2.1. STOK YÖNETİMİ ... 51
2.1.1. Stok Kavramı ... 51
2.1.1.1. Stok ve Envanter Kavramları ... 52
2.1.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri ... 52
2.1.1.3. Stokların Faydaları ... 53
2.1.1.4. Stok Politikası ... 55
2.1.1.5. Stok Politikasında Etkinlik ... 55
2.1.1.6. Stok Kontrolü ... 56
2.1.2. Stok Yönetiminin Önemi Ve Amaçları ... 57
2.1.2.1. Stok Yönetimi ... 57
2.1.2.1.1. Firma Birimleri ve Stok Yönetimi ... 57
2.1.2.1.2. MüĢteri Hizmet Düzeyi ... 59
2.1.2.1.3. Stok Yatırımları ve Stok Devir Hızı ... 60
2.1.2.2. Stok Yönetim Sistemleri ve Kontrolleri ... 61
2.1.2.2.1. Stok Kontrolü ve Amacı ... 62
2.1.2.2.2. Stok Kontrol Yöntemleri ... 63
2.1.2.2.3. Bilgisayarlı Kontrol ... 66
2.1.2.3. Geleneksel Stok Yönetim Modelleri ... 67
2.1.2.3.1. Ekonomik (Optimal) SipariĢ Miktarı ... 67
2.1.2.3.3. Stok Sınıflandırması ABC Yöntemi ... 73
2.1.2.4. Modern Stok Yönetim Modelleri ... 75
2.1.2.4.1. JIT Sisteminde Stok Değerleme ve Yönetimi... 76
2.1.2.4.1.1. JIT Tedarik Sistemi ve Stok Maliyetlerine Etkisi ... 77
2.1.2.4.1.2. JIT Maliyet Modeli ... 79
2.1.2.4.1.3. JIT Sistemi Ġle Geleneksel Satın Alma KarĢılaĢtırılması ... 82
2.1.2.4.1.4. Geleneksel Ve JIT Sistemlerinin KarĢılaĢtırılması ... 82
2.1.2.4.1.5. JIT Sisteminin Yararları ... 83
2.1.2.4.1.6. JIT Sistemini Etkileyen Faktörler ... 85
2.1.2.4.1.7. JIT Sisteminin Uygulanması Ġçin Gerekli ġartlar ... 88
2.1.2.4.2. MRP Malzeme Ġhtiyaç Planlaması ( Material Requirement Planning -MRP ) YaklaĢımı ... 89
2.1.2.4.2.1. MRP'nin Ana Kuralları ... 92
2.1.2.4.2.2. MRP' nin Ön ġartları ve Varsayımları ... 93
2.1.2.4.2.3. MRP Sisteminin Girdileri ... 94
2.1.2.4.2.4. MRP Sisteminin Çıktıları ... 94
2.1.2.4.2.5. Kapalı Devre Malzeme Ġhtiyaç Planlaması (MRP I) ... 95
2.1.2.4.2.6. Üretim Kaynak Planlaması (MRP II) ... 96
2.1.2.4.2.7. MRP Sisteminde SipariĢ Büyüklüğü Modelleri ... 99
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 110
3.1. ELEKTRONİK TİCARET UYGULAMASININ STOK YÖNETİMİ BOYUTUNDA ANALİZİ... 110
3.1.1. Geleneksel Ticaretle-E Ticaret KarĢılaĢtırılması ... 112
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ... 116
4.1. ELEKTRONİK TİCARETİN STOK YÖNETİMİ ÇERÇEVESİNDE ANALİZİNE DAYALI BİR UYGULAMA ... 116
4.1.1. AraĢtırmanın Amacı ... 116
4.1.2. AraĢtırmanın Varsayımları ... 116
4.1.5. Anket Formunun Hazırlanması ... 120
4.1.6. Verilerin Kodlanması, Düzenlenmesi ve Analizi ... 120
4.1.7. AraĢtırmada Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi ... 120
SONUÇ ... 137
KAYNAKÇA ... 140
.EK-1 ANKET FORMU ... 157
HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ.EK-2 ÖZGEÇMİŞ…….………156
BİRİNCİ BÖLÜM
1.1. ELEKTRONİK TİCARETİN KAVRAMSAL ANALİZİ 1.1.1. Ticaret ve Elektronik Ticaretin Tanımı
Ticaret, her türlü ürün ve hizmet alım satımını kapsayan ekonomik etkinliktir. ―Ticaret‖ kelimesinin Ġngilizcedeki karĢılığı olan ―trade‖ kavramı, eski Anglo Sakson sözcüğü ―trada‖ya dayanmaktadır. Ġlk baĢlarda adım (foot step) anlamına gelen ―trada‖ zaman içerisinde ―trade‖ Ģeklini alarak satın alma ve satma faaliyetlerini tanımlamak için kullanılmaya baĢlanmıĢtır.1
Ġnsan topluluklarının oluĢması ve bir araya gelmesi ile baĢlayan ticaret, önceleri değiĢ tokuĢ esasına göre yapılmaktayken, daha sonra paranın icadı ile bugünkü yapısını oluĢturacak yönde ĢekillenmiĢtir. Peter Watson‘a göre, ticaretin tarihsel ömrü 150 bin yıl öncesine dayanmaktadır.2
GeçmiĢi yaklaĢık 10 yıl olan internet ağının kullanıcı sayısının her geçen gün artması, önceleri daha çok e-posta ile haberleĢme aracı olarak kullanılan internetin zamanla ticarette de kullanılmasını ve elektronik ticaret (e-ticaret) kavramının doğmasını sağlamıĢtır. Ġnternetin yaygınlaĢarak diğer elektronik araçların önüne geçmesi ile bugün, elektronik ticaret deyince akla internet üzerinden ticaret gelmektedir.3
Elektronik ticaret konusu tipik bir geliĢmeler zinciridir. Kavram olarak yeni olmamakla birlikte, bilgi teknolojisinin satın alınabilir boyutlarda ucuzlaması ve yaygınlaĢması, iletiĢim teknolojisinde meydana gelen sınır tanımayan geliĢmeler ve
1 Özcan, Doğan, ―Türkiye'de e-MüĢteri Profili Kriterlerinin Değerlendirilmesi ve Bir Anket
ÇalıĢması‖(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans, Marmara Üniversitesi SBE, 2005).
2
www.Wikipedia.org /Wiki/comerce#_note-0
3 IĢıl, EteĢ, ―E-Ticaret‘in Geleceği ve Ülkemiz DıĢ Ticaretine Yansımaları‖, IGEME‘den BakıĢ
internet‘in toplumsal yapı olarak kabul görmesi ile gerçek anlamda hayata geçebilmiĢtir.4
Elektronik ticaret (e-ticaret) tanımı birçok uluslararası ve ulusal organizasyon tarafından Ģu Ģekillerde tanımlanmıĢtır:
WTO (World Trade Organization): Ürün ve hizmetlerin üretim, reklam,
satıĢ ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır.5
Ġnternet üzerinden satılan ve ödenen ürünlerin fiziksel ve dijital olarak teslim edilmesidir.
OECD (Organization for Economic Co-operation and Development): Açık
ağ ya da kapalı ağ üzerinden sayısallaĢtırılmıĢ yazılı metin, ses ve görüntünün iĢlenmesi ve iletilmesine dayanan kiĢileri ve kurumları ilgilendiren tüm ticari iĢlemlerdir.6
UNCEFACT (United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business): ĠĢ, yönetim ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için
yapılandırılmıĢ ve yapılandırılmamıĢ iĢ bilgilerinin üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ile diğer organizasyonlar arasında elektronik araçlar (elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları, internet teknolojisi, akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değiĢimi vb.) üzerinden paylaĢılmasıdır.7
Türkiye‘deki belli baĢlı kuruluĢların elektronik ticaret tanımları ise Ģu Ģekildedir:
ETKK (Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu): Elektronik ticaret;
bireyler ve kurumların açık ağ ortamında (internet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaĢılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve görüntü Ģeklindeki sayısal bilgilerin iĢlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve
4Tevfik, Türkyılmaz, ―Ġnternet Bankacılığı ve Elektronik Ticaret Uygulamaları‖, TC. Selçuk Ünv. Sosyal Bil. Ens. Tezi, Konya 2001, s:4
5 Ġsmet, Mucuk, ―Pazarlama Ġlkeleri‖, Türkmen Kitapevi, Ġstanbul, 2006, s.244 6 www.sbe.deu.edu.tr /yayinlar/dergi/dergi04/dogangil.html
bir değer oluĢturmayı amaçlayan ticari iĢlemlerin tümüdür. Bu çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari faaliyetleri destekleyecek eğitim, kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım vb. amaçlar için elektronik ortamda yapılan iĢlemler de elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir.
IGEME (İhracat Geliştirme Etüt Merkezi): Doğrudan fiziksel bağlantı
kurmaya ya da fiziksel değiĢ tokuĢ iĢlemine gerek kalmadan, tarafların ekonomik olarak iletiĢim kurdukları her türlü iĢ etkinliğidir.
Elektronik ticaretin birçok tanımı olmasına karĢın hepsinde ortak olan ve günümüz uygulamalarında kabul gören tanım; ürün, hizmet ve bilgi değiĢiminin ve ödemelerin elektronik ortamda gerçekleĢmesidir. Bu tanımdaki ―elektronik ortam‖dan kasıt bilgisayarlar ve bu bilgisayarları birbirine bağlayan ağ ortamıdır.8
1.1.2. Dünyada Elektronik Ticaretin Gelişimi
E-ticaret günümüzde üç tip alt yapı gerektirmektedir. Bunlardan birincisi; internet pazarının yaratılması için gerekli olan alt yapının oluĢturulmasıdır. Ġnternet alt yapısı hızla ilerleyen çeĢitli internet teknolojileriyle paralel bir Ģekilde geliĢmektedir. Ġnternet alt yapısı içerisinde telekomünikasyon araçları arasında bağlantı kurulması, kiĢisel bilgisayar, cep telefonu gibi son kullanıcı araçları sayılabilir.
Tablo 1.1‘de Dünya internet kullanımıyla ilgili genel bilgiler yer almaktadır.9 Ġnternet kullanım oranının 2009 nüfusuna bölünmesiyle bölgedeki toplam nüfusun yüzde kaçının internet kullandıkları hakkında bilgi verilmektedir. Nüfus yüzdelerine göre en çok %60.8‘le Avustralya‘da internet kullanılmaktadır. Ġnternet kullanımının nüfus yüzdelerine göre en az olduğu kıta ise %8.7 ile Afrika‘dır. Kıtaların büyümesine göre ise %42.4 ile Asya ilk sırada yer alırken yine Avustralya %1.2 ile son sırada yer almaktadır.
8http://bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/Feb/att-0005/01
e.ticaret_Sanayi_ve_Ticaret_Bakanl___.pdf
Tablo 1.1 Dünya Kıtalar Ġtibariyle Ġnternet Kullanım Oranları Bölgeler Nüfus( 2009 ) İnternet Kullanımı 12- 31-2000 İnternet Kullanım Oranları Yüzde (% Nüfus) Kullanım Büyüme(2000-2009) Tabloya Göre Kullanımın Yüzdesi Afrika 991,002,342 4,514,400 86,217,900 8.7 % 1,809.8 % 4.8 % Asya 3,808,070,503 114,304,000 764,435,900 20.1 % 568.8 % 42.4 % Avrupa 803,850,858 105,096,093 425,773,571 53.0 % 305.1 % 23.6 % Orta Doğu 202,687,005 3,284,800 58,309,546 28.8 % 1,675.1 % 3.2 % Kuzey Amerika 340,831,831 108,096,800 259,561,000 76.2 % 140.1 % 14.4 % Latin Amerika 586,662,468 18,068,919 186,922,050 31.9 % 934.5 % 10.4 % Avustralya 34,700,201 7,620,480 21,110,490 60.8 % 177.0 % 1.2 % Toplam 6,767,805,208 360,985,492 1,802,330,457 26.6 % 399.3 % 100.0 % Kaynak: http://www.internetworldstats.com/stats.htm
Ġkincisi; geleneksel pazar ile internet pazarını birleĢtirmek için gerekli olan alt yapı sürecidir. Bu alt yapı internet üzerinden yapılan alıĢveriĢlerde ödemelerde zaman kaybı olmaksızın kredi kartları, akıllı kartlar veya dijital para gibi araçların kullanılmasına olanak sağlamaktadır. Son olarak da; e-ticareti düzenleyen kanun ve yönetmelikler alt yapısının oluĢturulması gelmektedir. Bu alt yapı iĢletmeler, tüketiciler ve devlet arasındaki iliĢkileri düzenlemektedir.10
10
L. Catherine, Mann, ―Electronic Commerce For Developing Countries‖, Issue For Domestic Policy and WTO Negotiations, 2000, s.3
1.1.2.1. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
WTO; ürün, hizmet, sınai ve fikri haklar gibi konularda piyasaların liberalleĢmesini ve yeniden düzenlenmesini sağlama amacına yönelik 1995‘de kurulan uluslararası bir kuruluĢtur.11
WTO‘nun, Hizmet Sektörü Ticaret ĠliĢkileri Genel AnlaĢması‘nda (The General Agreement on Trade in Services -GATS) ortaya konulan genel hükümler ve yükümlülükler piyasalara giriĢlerdeki ulusal tarife düzenlemeleri aracılığıyla e-ticaretin yapısını oluĢturan haberleĢme ve bilgi teknolojisi hizmetlerinde liberalleĢmeyi ve düĢük maliyeti desteklemektedir.12
E-ticareti ilgilendiren bir diğer WTO anlaĢması ―The Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights‖ (TRIPS) dir. TRIPS'in konusu içerisinde ticarete konu olan fikri mülkiyet hakları vardır. TRIPS ile patentlerin, kopyalama haklarının, ticari sırların, bilgisayar programları ve veri tabanlarının korunması için son derece geliĢmiĢ standartlar belirlenmiĢtir.13
TRIPS; rekabeti sınırlayıcı uygulamaların ticaret, teknoloji transferi gibi konularda yaratacağı olumsuz sonuçları gidermek için anlaĢmaya taraf ülkelere kendi mevzuatında bazı özel düzenlemeler yapılmalarına olanak sağlamaktadır.14
Bu sayede taraf ülkeler fikri ve sınai haklarla ilgili uygulamalarda bazı sınırlamalar getirme imkanına kavuĢmaktadırlar.
TRIPS‘in e-ticaret ile ilgili kısmı; internetin geliĢmesi ve yaygınlığının artmasıyla birlikte patent yasalarının ihlalinin gündeme gelmesidir. Teknolojik geliĢmelere her ne kadar yeni ürün ve hizmetlerin geliĢmesine olanak sağlasa da fikri
11 Halil, Seyidoğlu, ―Uluslararası Ġktisat Teori, Politika ve Uygulama‖, GeliĢtirilmiĢ 14. Baskı, KutdiĢ
Matbaacılık, Ġstanbul, 2001, s.190
12 A. Saadet, Arıkan, ―Dünyada ve Türkiye'de Elektronik Ticaret ÇalıĢmalarına Hukuki Bir
YaklaĢım‖, Adalet Bakanlığı Avrupa Topluluğu Koordinasyon Dairesi, Ankara, 1999, s.99
13
Zeynep, Ersoy, ―Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri‖, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı, TUSĠAD, Ġstanbul, 2000, s.29
14 Muammer, Zerenler, ―Dijital ĠĢ YaĢamı: Tüm Boyutlarıyla Elektronik Ticaret‖, Gazi Kitabevi,
hakların izinsiz kullanımına da yeni olanaklar sağlamaktadır.15
Az geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme ve ticaret hacimlerinin artması büyük ölçüde kullanılan teknolojiye bağlı olmaktadır. Patentli ürünlerin kopyalanmasına karĢı yasalarda caydırıcı önlemlerin olmaması halinde rakip firmalar patent sahibine gerekli ödemeyi yapmadan bu teknolojiyi kullanabilmekte, bu Ģekilde haksız kazanç elde etmektedir. Günümüzde Ar-Ge (AraĢtırma-GeliĢtirme) yatırımlarının üst sıralarında çok uluslu Ģirketler yer almaktadır. Patent hakları hukuksal boyutta yeterince güvende olmadığı bir ortamda çok uluslu Ģirketler ulusal firmaya lisans hakkı vermeyecektir. Bu durum ise geliĢmekte olan ve az geliĢmiĢ ülkelerin ekonomik ve ticari kalkınmalarını olumsuz yönde etkileyecektir. Sözü geçen ülkeler bu tür sorunlarla karılaĢmamak için bu konudaki yasalarını uluslararası anlaĢmalar standartlarına getirmeye çalıĢacaktır. Bu ülkelerde e-ticaret alanında henüz yeterli hukuki alt yapının oluĢturulamamıĢ olması, e-ticaret yapan firmalara, marka ve güven sağlanması konularında ek maliyetler getirecektir. Ancak TRIPS'in etkin olarak uygulanması durumunda e-ticaret yapan firmaların elektronik ortamda yarattıkları markaların güvenliği hukuksal olarak korunacak ve bu firmalara yeni iĢlem maliyeti oluĢturmayacaktır.
1.1.2.2. Avrupa Birliği (AB) Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
AB, 1980‘den bu yana e-ticaret konusunda yoğun çabalar göstermektedir. Günümüzde, AB kendi bünyesinde bir telekomünikasyon ve bilgi ağı oluĢturulması çalıĢmalarını hızlandırarak ilerletmektedir. AB‘ye üye devletler, yasal bir çerçeve oluĢturmak ve Ar-Ge çalıĢmalarına bütçe ayırarak e-ticareti desteklemelerinin yanı sıra, ulusal düzeyde de teĢvikleri arttırarak, eğitim projelerini ve diğer ön e-ticaret aktivitelerini desteklemektedir. AB, bu kapsamda EDI ve Trade EDI System‘e (EDI sistemleri ticareti, TEDIS) özel bir önem vermektedir. 1994 yılında e-ticaretin geliĢmesi amacıyla AB komisyonu resmi olarak ―Elektronik Ticaret GiriĢimi‖ni
15 M. Kaan, Dericioğlu, ―Ġnternet, Elektronik Ticaret ve Fikri Haklar‖, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı,
(Electronik Commerce Inititative) baĢlatmıĢtır.
Avrupa Birliği Komisyonu 8 Aralık 1999 tarihinde ―E-Avrupa- Herkes için Bilgi Toplumu‖ bildirisini kabul ederek e-ticaretin AB bünyesindeki ülkelerde kullanımını yaygınlaĢtırılmasını amaçlayan E-Avrupa giriĢimini desteklemiĢtir. AB bünyesinde internet ve e-ticareti geliĢtirmek için kiĢisel bilgilerin korunması, internet güvenliği, telekomünikasyon hizmetlerinin liberalleĢmesi ve maliyetinin düĢürülmesi çalıĢmaları desteklemektedir.
1.1.2.3. İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
OECD, geliĢmiĢ ülkeler arasında iĢbirliği ve dayanıĢma amacına dönük olarak kurulan bir kuruluĢtur. OECD, yapmıĢ olduğu yayın ve istatistiklerle güncel konularda küresel iĢbirliğini sağlamayı hedeflemektedir.16
OECD, yapmıĢ olduğu yayınlar ve politika önerileri ile birlikte e-ticareti geliĢtirmek ve e-ticaret önündeki engelleri kaldırmak için önemli bir rol oynayan kuruluĢlar arasındadır.
1985 yılında ―Sınır Ötesi Veri AkıĢı Deklarasyonu (Declaration on Transborder Data Flow)‖ ile OECD'ye üye ülkeler uluslararası ölçekte bilgisayar teknoloji ile veri akıĢının gerekli olduğunu kabul etmiĢlerdir. Üye ülkeler kendi ulusal çıkarlarını gözeterek veri, bilgi, ve diğer ilgili hizmetler eriĢiminin desteklenmesi ve bu yöndeki haksız engellemelerin kaldırılmasını desteklediklerini bildirmiĢlerdir.
19-21 Kasım 1997 tarihinde Finlandiya‘da Turku Konferansı toplanmıĢtır. Bu konferans OECD, Finlandiya, Japonya, AB ve OECD'ye bağlı BIAC (Business and Industry Advisory Commitee) iĢ birliğiyle gerçekleĢtirilmiĢtir.17
Turku Konferansı‘nda e-ticaretin geliĢimi önündeki engeller üzerinde durulmuĢ ve bu konuda yapılması gerekenler incelenmiĢtir. Turku Konferansı
16 (http://www.oecd.org, 1).
sonucunda e-ticaretin önündeki engellerin kaldırılması için yapılması gerekenler Ģu baĢlıklar altında toplanmıĢtır;
Bilgi alt yapısına hızlı eriĢimin sağlanması,
Kullanıcıların bilgi sistemine olan güveninin sağlanması,
Elektronik ortamda mevzuat ve düzenlemelerden kaynaklanan belirsizliklerin giderilmesi,
Ġnternet üzerinden ödeme ve dağıtımla ilgili problemlerin çözümlenmesi. OECD ve BIAC‘ın birlikte yayınladıkları deklarasyonda hükümetlere de bazı tavsiyelerde bulunmuĢlardır. Bu tavsiyeler genel olarak altı baĢlıktan oluĢmaktadır.18
• E-ticaretin geliĢimi için özel sektörün önünün açılması ve desteklenmesi, • Hükümetlerin gerekli gördükleri müdahalelerde, müdahale ederken
teknolojik tarafsızlık ilkesini benimsemesi,
• Özel sektörün e-ticaret politikalarına katılımının hem ulusal hem de uluslararası düzeyde sağlanması,
• E-ticarette yapılan iĢlemlerde ticaretin diğer yollarıyla kıyaslandığında tarafsız bir vergilendirme politikası izlenmesi,
• Telekomünikasyon hizmetlerinde uluslararası rekabeti engelleyen düzenlemelerin kaldırılması,
• E-ticarete katılımın açık ve rekabetçi bir platformda oluĢturulması.
OECD‘nin e-ticaret baĢlığı altında uyguladığı diğer politikalar da aĢağıdaki gibi sıralanmaktadır.19
18 Zeynep, Ersoy, ―Elektronik Ticaretin Ekonomik ve Sosyal Etkileri‖, GörüĢ Dergisi, Mart Sayısı,
TUSĠAD, Ġstanbul, 2000, s.32
• ġeffaf ve etkili bir ticaret ortamı yaratılması: E-ticarete katılan müĢterilere en az diğer ticaret yoları kadar Ģeffaf bir alıĢ veriĢ ortamı sağlanmalı ve diğer ticaret yollarında olduğu gibi müĢteri hakları korunmalıdır. Bunun sağlanabilmesi için devlet, firmalar ve müĢteriler ortak hareket etmelidir. • MüĢteriler, elektronik ticaret yapan firmalar hakkında açık ve tatmin edici
bilgilere kolaylıkla ulaĢabilmelidir. Bu bilgiler en az aĢağıdaki öğeleri içermelidir;
- Firmanın resmi adı, açık coğrafi adresi, elektronik posta adresi veya diğer elektronik yollalar ulaĢılabilecek bir adres, telefon numarası ve firma lisansı,
- Firma ve müĢteri arasında kolay ve etkili bir iletiĢim ağının oluĢturulması,
- Firma ve müĢteri arasındaki uyuĢmazlıkların hızlı ve uygun bir Ģekilde çözülmesi için gerekli olan alt yapının oluĢturulması,
- MüĢteriye yasal hizmetlerin hepsinin sağlanması,
- Firma merkezinin adresi ve firmanın hangi yasalara tabi bulunduğunun belirtilmesi,
• Ürünler ve hizmet hakkında ayrıntılı bilgi verilmesi: E-ticaret yapan müĢterilerin ürün ve hizmetlerin tanım ve özelliklerine hızlı ve kolay bir Ģekilde ulaĢmaları sağlanmalıdır.
• ĠĢlemler hakkında bilgilendirme: E-ticaret yapan müĢterilere ödeme ve ticari sözleĢme Ģartları, sözleĢmenin içeriği ve e-ticaret sonunda yapılacak olan iĢlemler hakkında tatmin edici bilgiler verilmelidir. E-ticaret iĢlemlerindeki uygulamalar hakkında bilgilendirme Ģu alt baĢlıklardan oluĢmaktadır;
- E-ticaret yoluyla yapılacak olan ticaret etkinliklerinde ki rutin iĢlemler ve uygulanacak kanunlar hakkında bilgi verilmesi,
- Teslimat Ģartları ve teslimat Ģekli hakkında bilgi verilmesi, - Ödeme Ģekli ve ödeme Ģartları hakkında bilgi verilmesi,
- Ticarete konu olan ancak satın alımında kısıtlama olan örneğin veli izniyle alınmasına izin verilen, belirli bir zaman kısıtlaması olan ya da coğrafi kısıtlamaları olan ürün ve hizmetlerin belirtilmesi,
- Güvenlik ya da sağlıkla ilgili bilgilendirmenin yapılması,
- Ürünlerin beğenilmemesi ya da sipariĢin iptali durumunda uygulanacak olan Ģartların belirtilmesi,
- E-ticarete konu olan ürün ve hizmetlere dair geçerli teminat ve garanti belgelerinin verilmesi.
E-ticarette müĢterilere maliyetle birlikte uygulanacak bütün bu bilgilerin doğru olarak verilmesi gerekmektedir. Onaylama süreci: E-ticaret yapılırken, iĢlemler sırasında belirsizlikten kaçınılmalı, müĢterilerin yapacakları iĢlemler iyi tanımlanmalıdır. MüĢteri satın alma iĢlemini sonuçlandırmadan önce istediği bir süreçte iĢlemi iptal edebilmelidir.
• Ödeme süreci: müĢterilerin ödemelerini kolayca yapmaları sağlanmalıdır. Ayrıca müĢterilere güvenli ödeme sistemi ve bu sistemin güvenlik derecesi hakkında yeterli bilgi verilmelidir.
OECD, 1992‘de ―Bilgi Sistemlerinin Güvenliği Ġlkeleri (Guidelines on Security of Information Systems)‖ ve 1997‘de internette güvenliği arttırmak için tüm üye ülkelerce kabul edilen ―ġifreleme Politikası‖nı (Cryptography Policy) hazırlamıĢtır.20
OECD 2001 ve 2002 yıllarını kapsayan ―The Electronic Commerce Business Impact Project (EBIP)‖ isimli bir proje baĢlatmıĢtır. Bu projenin amacı e-ticaret ve elektronik iĢletmecilik anlayıĢının geliĢtirilmesi ve yaygınlaĢtırılması, e-ticaret stratejilerinin geliĢtirilmesi ve firmaların e-ticarete adaptasyonunun sağlanmasıdır. Bu çalıĢma 217 firma 20 endüstri alanı ve 11 ülkede gerçekleĢtirilmiĢtir.21
1.1.2.4. Birleşmiş Milletler Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
BM hem telekomünikasyon altyapısı hem de bilgi teknolojilerinin az geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerde yaygın bir Ģekilde kullanılmasını için kendisine bağlı kuruluĢlar aracılığıyla çok sayıda çalıĢma yürütmektedir. Bu çalıĢmaların en önemlileri BirleĢmiĢ Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAC), BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE), Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) tarafından yürütülmektedir.
1.1.2.4.1. Birleşmiş Milletler Ticaret Hukuku Komisyonu Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
UNCITRAC, uluslararası ticarette ulusal mevzuatlardan kaynaklanan ve ticareti olumsuz yönde etkileyen farklılıkların azaltılması, bu engellerin uluslararası boyutta kabul görecek Ģekilde kaldırılması amacına yönelik olarak 1996‘da kurulmuĢtur.22
UNCITRAC‘ın e-ticaret alanında yapmıĢ olduğu en önemli çalıĢmalar arasında 1996 da ilk aĢaması tamamlanan ve birçok ülkenin de kabul etmiĢ olduğu Elektronik Ticaret Model Yasası (UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce) ve Yeknesak Elektronik Ġmza Kuralları (UNCITRAL Uniform Rules on Electronic Signatures)‘dır. Model yasa uluslararası düzeyde üzerinde fikir birliğine varılmıĢ bir dizi kurallar oluĢturarak yasal engelleri aĢabilmek ve e-ticaret ve haberleĢme yöntemlerinin kullanımını teĢvik etmek üzere oluĢturulmuĢtur. E-ticarete yasal bir çerçeve çizmek, uluslararası düzeyde e-ticareti kolaylaĢtırmak, uluslararası e-ticarette
21
(www.oecd.org, 2).
22 OAĠB, ―Elektronik Ticaret Raporu, AraĢtırma Raporu Dizisi‖, Orta Anadolu Ġhracatçı Birlikleri
yeni bilgi teknolojilerinin kullanılmasını desteklemek ulusal yasaları e-ticaretin oluĢması için uyumlu hale getirmek model yasanın temel amaçları arasında yer almaktadır.
UNCITRAC‘ın e-ticaret model kanunu ve elektronik imza kuralı kapsamı itibariyle ulusal mevzuatlarını oluĢturma aĢamasındaki ülkelerin baĢvuru kaynağını oluĢturmaktadır. Ġçlerinde Bermuda, Fransa, Kolombiya, Avustralya, Hong Kong‘un da bulunduğu birçok ülke bu metinlerden yararlanarak mevzuatlarını geliĢtirmiĢlerdir.23
1.1.2.4.2. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
UNECE, EDI mesajları için bir model anlaĢma hazırlama amacına dönük olarak oluĢturulmuĢtur. EDI mesajlarının geliĢtirilmesinin ardından UNECE isim değiĢtirerek ―Center for Facilitation of Procedures and Practices for Administration, Commerce and Transport-CEFACT (Ġdari, Ticari ve UlaĢımla Ġlgili Uygulama ve Usülleri KolaylaĢtırma Merkezi)‖ adını almıĢtır. Yeni ismiyle bu merkez süreklilik kazanmıĢtır Merkezin çalıĢma konuları ana baĢlıklar itibariyle Ģu Ģekilde sıralanmaktadır.24
• Mevcut model değiĢim (Interchange) anlaĢmasını geliĢtirmek, • Uluslararası ticarete engel teĢkil eden yasarlın belirlenmesi, • Elektronik ortamda onaylama iĢlemlerinin geliĢtirilmesi, • Veri korunması,
• Ġnternetin geliĢtirilmesi kapsamında sorun-çözüm mekanizmalarının geliĢtirilmesi.
23 OAĠB, a.g.e. s.34
1.1.2.5. G8 Ülkeleri Tarafından E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
ABD, Ġngiltere, Fransa, Almanya, Ġtalya, Kanada, Japonya‘dan oluĢan G7 ülkeleri olarak adlandırılan geliĢmiĢ ülkeler topluluğu Rusya'nın da katılımıyla G8 ülkeleri olarak isimlendirilmiĢtir.
G8 ülkeleri arasında e-ticaretle ilgi çalıĢmalara ABD‘nin öncülük yaptığı gözlenmektedir. ABD hükümeti e-ticaretteki geliĢmeleri yakından izlemektedir. ABD Hükümeti özel sektörün e-ticaret çabalarını desteklemekte ve bu çalıĢmalara kısıtlama getirmekten kaçınmaktadır. Önümüzdeki yıllarda bilgisayar ağları üzerinden yapılacak olan ticaretin hacminin çok yüksek olmasının beklenmesi konunun ciddiyetini daha da artmaktadır.
G8 organizasyonu hem bilginin hem de ticari iĢlemlerin güvenlik altına alınması gerekliliği konusunda hem fikir olmuĢtur. Buradaki güvenlik kavramı bilginin bütünlüğünün bozulmadan kaynağının belirlenmesi ve mevcut sayısal bilginin sadece son iletim noktasında açılmasını içermektedir. Bu konuda ulusal ve uluslararası yasal düzenlemeler için bir öneri paketi oluĢturulmuĢtur. Bu bağlamda e-ticarette, e-para ve bunun gibi ödeme yöntemlerinin yasal çerçevesinin oluĢturulması, e-ticaretin vergilendirilmesi, tüketicinin korunması, bankacılık sektörünün e-ticaretteki rolü gibi konularda çalıĢmalarını sürdürmektedir.
G8 projesi olan ―KOBĠ‘ler için Küresel Pazar (Global Marketplace for SME's)‖ projesi, e-ticaretten KOBĠ‘lerin yararlanması için yapılacak olan düzenlemelerin belirlenmesi amacına yönelik çalıĢma grupları oluĢturularak ele alınmıĢtır. Bu çalıĢma grupları aĢağıdaki beĢ baĢlık altında toplanmaktadır.25
• Enformasyon ağları,
• KüreselleĢme ve getirdikleri, • E-ticaretin uygulama boyutu,
• E-ticarette yasal düzenlemeler ve güvenlik, • E-ticarette uyum.
G8 ülkeleri e-ticaret alanında genel olarak kendi alt yapılarında sürmekte olan e-ticareti yaygınlaĢtırmayı amaçlayan politikalar üretmektedir. Bu politikalar vergi kayıplarını engellemek için kontrol mekanizmaları oluĢturmak, internette ticaret için gerekli güvenlik altyapısının oluĢturulması ve yasal düzenlemeler ile ulusal ve uluslararası uygulamaları geliĢtirme çalıĢmaları olarak sıralanabilir. G8 ülkeleri gümrük iĢlemleri de dahil olmak üzere ticari iĢlemlerin güvenli ve hızlı bir Ģekilde bilgisayar ağları üzerinden yapılmasını sağlamaya yönelik projeler yürütmektedir. G8 ülkeleri e-ticarette güvenlik konusuna ek olarak elektronik ortamda ticari iliĢkilerde bulunacak tarafların güvenilirliklerinin tarafsız kuruluĢlar tarafından onaylanmasının gerekliliğini de belirtmiĢtir.26
1.1.2.6. Bilgi Toplumu Ülkelerinde E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
Bilgi toplumu ülkeleri e-ticaretin geliĢmesine yönelik yapmakta oldukları ortak çalıĢmalarının yanında çeĢitli ulusal projeler de yürütmektedir. Bu ulusal projelerde en öne çıkan bilgi toplumu ülkeleri ABD ve Japonya‘dır.
1.1.2.7. Amerika Birleşik Devletleri'nin E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Yaptığı Çalışmalar
ABD, e-ticaret konusunda dünyada en etkin ve kapsamlı çalıĢan ülke konumundadır. ABD‘de bilim ve teknolojiye çok önem verilmesi, aynı zamanda bu sektörlere yüksek kaynak ayrılması internetin hem bu ülkede doğmasına hem de internet geliĢim sürecinde ABD‘nin baĢrol oynamasına neden olmaktadır. Ġnternetin doğduğu ülke özelliğine sahip olan ABD bu özelliğini e-ticaret alanında da göstermektedir. 2001 verilerine göre ABD Bilgi ĠletiĢim Teknolojileri'nin (BĠT) hem
26 Murat, Çak, ―Dünyada ve Türkiye'de E-Ticaret ve Vergilendirilmesi‖, Ġstanbul
en büyük üreticisi hem de en büyük pazarına sahip ülke konumundadır.27
Gartner Group‘un 1999‘da yayınlamıĢ olduğu pazar araĢtırması raporuna göre ABD küresel e-ticaret hacmin 4/5'ine sahiptir.28 En yüksek e-ticaret oranına sahip olan ABD, internet kullanım süresi bakımından da lider ülke konumundadır. ABD devlet iĢlerinin internet üzerinden yürütülmesi bakımından da öncü ülkelerden birisidir. ABD ekonomisinin dünyanın en büyük ekonomisi olması ve son yıllarda beklenenin daha üstünde bir ekonomik performans sağlamasının altında yatan sebeplerden birisi de bilgi ve iletiĢim teknolojilerinde ulaĢılan seviye ve internetin her alanda yaygın olarak kullanılmasıdır. ABD bilgisayar sayısı ve internet hızı konularında diğer ülkelerle karĢılaĢtırıldığında ilk sırada yer almaktadır.29
Tablo 1.2:ABD’de İnternet Üzerinden Satış Yapan Firmaların Yıllık Büyüme Hızı, Ocak 2006-Haziran 2006.
Sektörler İşlem hacmi (milyar
dolar)
Büyüme hızı (%)
Mobilya alet ve ekipmanları 1.1 74
Mücevher ve saat 0.4 52
Online hizmetler 1.3 49
Bilgisayar yazılımı 0.7 45
Çiçek, hediye 0.8 36
Genel hizmetler 0.7 36
Ambalajlı tüketici ürünleri 2.1 29
Giysi ve aksesuar 3.8 28
Film ve videolar 1.3 26
Kaynak: Zeynep, Ġyiler, KOBĠ‘lerin Pazarlamada Bilgi Teknolojileri Kullanımı,
ĠGEME‘den BakıĢ Dergisi, Yıl: 9, Ankara, 2006.
27H. Rukiye, Özcivelek, ―Bilgi Teknolojiler ve Ekonomik Büyüme Dünya ve Türkiye‖, 2003, s.4 28 (http://www.gazi.edu.tr)
29
Önder, Canpolat, ―E-Ticaret ve Türkiye‘deki GeliĢmeler‖, T.C. Sanayi Bakanlığı Hukuk MüĢavirliği, Sayı No: 89, 2001. s.29-30.
Tablo 1.2‘de ABD‘de internet üzerinden satıĢ yapan firmaların sektörel açıdan yıllık büyüme hızı ve 2006‘nın ilk altı ayındaki yaklaĢık payları verilmektedir. Tablo 1.2‘den de anlaĢıldığı gibi büyüme hızı olarak %74 ile mobilya alet ve ekipmanları sektörü birinci sırada yer alırken, bu %52 ile mücevher ve saat sektörü takip etmekte son sıra ise iĢlem hacmi sıralamasında 1,3 milyar dolar ile giysi ve aksesuar sektörünün arkasından gelen film ve video sektörü gelmektedir.
Dünya genelinde internet kullanımı hızlı bir Ģekilde artmaktadır. E-ticaret, hem üreticiye hem de tüketiciye yeni imkanlar sunarken, internet ise geliĢen teknolojisi sayesinde hayatı kolaylaĢtırıcı, maliyetleri düĢürücü unsurlarını sürekli arttırmaktadır.
E-ticarette öncü firmaların önemli bir kısmı ABD‘de bulunmaktadır. Bu firmalara kitap satıĢında www.amazon.com, internet üzerinden hisse senedi alım satımı hizmeti veren www.e-trade.com, arama motoru, e-mail servisi gibi hizmetler veren www.yahoo.com elektronik ortamda bilgisayar satıĢı yapan, www.del.com örnek verilebilir.
ABD‘de yapılan e-ticaret çalıĢmalarını aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir.30 • Ulusal bilgi altyapı programlarının (National Information
Infastructure-NII) oluĢturulması,
• Federal elektronik ticaret ekibinin oluĢturulmasıdır.31
ABD, e-ticareti geliĢtirmeye yönelik yapmıĢ olduğu kurumlaĢmanın yanında e-ticareti küresel anlamda geliĢtirici politikalarda üretmektedir. ABD yönetiminin uyguladığı e-ticaret politikaları Ģu baĢlıklar altında toplanabilir.32
• E-ticarete özel sektörün öncülük etmesinin sağlanması,
• Hükümetin e-ticarette aĢırı sınırlamalar uygulamaktan kaçınması,
30
Önder, Canpolat, a.g.e. s.29-30
31
Zeynep, Ersoy, a.g.e. s.70
32
• Hükümetin e-ticaretteki rolünün açık ve basit Ģekilde oluĢturulması, • Hükümetlerin e-ticaretin kendine özgü yapısını kabul etmesi,
• Ġnternet tabanlı e-ticaret uygulamalarının uluslararası boyutta kolaylaĢtırılmasıdır.33
1.1.3. Türkiye'nin E-Ticaretteki Yeri Ve E-Ticaretin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri
Ülkelerin geliĢmiĢlik düzeyi ne olursa olsun e-ticaretin geliĢmesi bu ülkelerdeki internetin geliĢmesine paralel bir seyir göstermektedir. Ġnternet tarihinin yakın geçmiĢe dayanmasına karĢın internetin tabanını oluĢturan BĠT bu kısa sürede hızlı bir geliĢim göstermektedir.34
Burada olduğu gibi geliĢmekte olan ülkelerde sahip olunan e-ticaret potansiyeli her geçen gün artıĢ göstermektedir.35 Ülkelerde e-ticaretin geliĢmesi internetin geliĢmesine, internetin geliĢmesi ise bu ülkelerin bilgisayar ve telekomünikasyon kalitesine bağlı bulunmaktadır. Telekomünikasyon endüstrisi son on yıl içerisinde teknoloji bağlamında önemli ilerlemeler kaydetmiĢtir.36
Ülkelerin geliĢmiĢlik düzeylerine paralel olarak kullanıcı baĢına düĢen bilgisayar sayısı artmakta ve telekomünikasyon hizmetleri ucuzlamaktadır. Az geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerde ise hem bilgisayar baĢına düĢen kullanıcı sayısının daha fazla hem de telekomünikasyon hizmetlerinin geliĢmiĢ ülkelere kıyasla daha pahalı olduğu görülmektedir. Ġnternet ve e-ticaretin yakın bir geçmiĢe sahip olması ve sürekli geliĢmesi bu iki kavramın özellikle Türkiye gibi geliĢmekte olan ülkeleri gerek toplumsal gerekse ekonomik olarak nasıl etkileyeceği hakkında net bir fikir birliği oluĢmamıĢtır.
33 Zeynep, Ersoy, a.g.e. s.70
34 Andrea, Goldstein, David, Oconnor,‖ Globalising Technologies and Economic Development
in Developing‖, OECD Development Centre, Paris, Fransa, 2001, s. 2-3
35
Mann a.g.e. s.6
1.1.3.1. Türkiye'de İnternet ve E-Ticaretin Gelişmesine Yönelik Yapılan Çalışmalar
Türkiye‘de, e-ticaretin en önemli unsurlarından olan internetin temelleri 1986'da atılmıĢtır. Bu tarihten sonra gerek internet alt yapısının geliĢtirilmesi gerekse e-ticaretin yaygınlaĢması yönünde çeĢitli çalıĢmalar yapılmıĢtır.
1.1.3.2. İnternet Alt Yapısının Gelişimine Yönelik Yapılan Çalışmalar
Türkiye‘de internet alt yapısını oluĢturan iki ana servis sağlayıcı bulunmaktadır. AĢağıda Türkiye‘de hizmet veren iki önemli internet servis sağlayıcısı olan ULAKNET ve TTNET hakkında temel bilgiler verilecektir.
1.1.3.2.1. ULAKNET
Üniversitelerin ve Ar-Ge kurumlarının, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde bilgi kaynaklarına elektronik ortamda hızlı ve kesintisiz bir Ģekilde ulaĢabilmesini sağlamak amacıyla 1996‘da Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBĠM) kurulmuĢtur.37
Ayrıca ULAKBĠM 1996‘da yaptığı bir anlaĢmayla YÖK (Yüksek Öğrenim Kurumu) dokümantasyon hizmetlerini de devralmıĢtır.38 ULAKBĠM bu amaca yönelik olarak, elektronik ortamda hızlı ve kesintisiz bir hizmet verebilmek için yeni bir internet omurgası çalıĢmalarına baĢlamıĢtır. ULAKNET ismi verilen bu omurga 29 Nisan 1997 tarihinde tam kapasiteyle kullanıma baĢlanmıĢtır. ULAKNET‘in internet bağlantısı küresel ve akademik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.39
ULAKNET küresel internet bağlantısı Türk Telekom A.ġ. üzerinden akademik bağlantısı ise Avrupa Akademik Ağı üzerinden sağlamaktadır.40
ULAKNET‘de Türkiye‘deki tüm üniversiteler ile bunların fakülte ve diğer alt birimleri, TÜBĠTAK birimleri, Askeri Okullar, Harp Akademileri ve Polis Akademileri, DPT, Türk Tarih Kurumu, Milli Kütüphane, YÖK, ÖSYM,
37 Murat, Çak, ―Dünyada ve Türkiye‘de E-Ticaret ve Vergilendirilmesi‖, Ġstanbul
Ticaret Odası (ATO), Ġstanbul, 2002, s.67
38
(http://www.ulakbim.gov.tr, 1)
39 Muammer, Zerenler, a.g.e. s.47
40 TÜBĠTAK, ―Ulusal Akademik Ag ve Bilgi Merkezi (ULAKBĠM) 2003 Yılı Faaliyet Raporu‖, TÜBĠTAK, Ankara,2004, s:4
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ve Türk Silahlı Kuvvetleri‘nin Ar-Ge birimlerinden oluĢan toplam 191 birime Türk Telekom A.ġ‘den kiralanan hatlar kullanılarak ücretsiz hizmet sağlamaktadır. Bu uçlarda internete bağlı bilgisayar sayısının 80.000‘nin üzerinde olduğu, yaklaĢık 65.000 öğretim görevlisi, araĢtırmacı ve 500.000 kadar üniversite öğrencisinin yararlanmakta olduğu tahmin edilmektedir.41
1.1.3.2.2. TTNET
TUR-NET ile verilen hizmetlerin artan internet kullanımı karĢısında yetersiz kalması sonucu TUR-NET yerini TTNET adı ile 1998‘de kurulması çalıĢmalarına baĢlanmıĢtır.42
Telefon Ģebekelerinden eriĢim için darband tümleĢik sayısal hizmet ağı ISDN servislerinin, TTNET ile birlikte yaygın olarak kullanımı planlanmıĢ bu sayede TTNET sadece internet için değil, diğer veri iletiĢim ve çeĢitli uygulamalar için elveriĢli bir teknik alt yapı sağlamıĢtır. TTNET ile internet eriĢiminin tüm ülke genelinde yaygınlaĢtırılarak eriĢimin yerel seviyeye indirilmesi ve ucuzlaması, evrensel eriĢimin bulunulan yerden bağımsız olarak tüm kullanıcılara eĢit ücret ve eĢit bağlantı olanaklarının sunulması, milli eğitim gibi kamu projelerinin desteklenmesi, bilgi alt yapısı sağlanarak, bilginin ve bilgiye eriĢimin desteklenmesi hedefleri belirlenmiĢtir.
TTNET projesi oluĢturulurken bazı verilerden de yararlanılmıĢtır. Bu istatistik veriler, bölge bazında telefon abonesi sayısı, kiralık devre, 143 ve 0822 numaralı özel telefon numaralarının aranma sayıları ve iletiĢim alt yapısı bilgilerinden oluĢmaktadır.43
TTNET ile internet eriĢiminin ucuzlaması ve tüm ülke geneline yaygınlaĢtırılması, internet eriĢiminde ileriye dönük engellerin aĢılması için alt yapı
41 (http://www.ulakbim.gov.tr, 2). 42 Murat, Çak, a.g.e. s.68 43 Murat, Çak, a.g.e. s.69
oluĢturulması amaçlanmaktadır. TTNET bugün 141 teknik merkezden birçok ĠSS‘ye hizmet vermektedir44
1.1.3.3. Türkiye’de E-Ticaretin Gelişimine Yönelik Çeşitli Kurumların Yapmış Olduğu Çalışmalar
Türkiye‘de ulusal internet alt yapısının geliĢtirilmesine paralel olarak gerek internetin yaygınlaĢtırılması gerekse internetin yaygın kullanımının bir sonucu olan e-ticaretin yaygınlaĢtırılmasına yönelik çeĢitli projeler oluĢturulmuĢtur.
1.1.3.3.1. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK)
E-ticaret ağının oluĢturulması ve ulusal bazda e-ticaretin yaygınlaĢtırılması amacıyla Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu‘nun (BTYK) 25 Ağustos 1997 tarihli toplantısında, sekreterya görevinin TÜBĠTAK‘a verildiği koordinatörlük görevinin ise DTM‘ye verildiği bir çalıĢma grubunun oluĢturulmasına karar verilmiĢtir. Bu karar uyarınca, DTM‘nin baĢkanlığında ilgili kuruluĢların katılımıyla E-Ticaret Koordinasyon Kurulu‘nun (ETKK) ilk toplantısı 16 ġubat 1997 tarihinde yapılmıĢtır. BTYK‘nın 2 Haziran 1998 tarihli toplantısında ETKK bünyesinde oluĢturulan hukuk kurulu, teknik kurul ve finans kurulunun hazırlamıĢ olduğu raporlar çerçevesinde Türkiye‘de e-ticaretin geliĢmesine yönelik uzun vadede aĢağıdaki dört temel görev belirlenmiĢtir.45
• Genel teknik ve idari alt yapının kurtulmasını sağlamak, • Hukuki alt yapıyı oluĢturmak,
• E-ticareti özendirecek önlemleri almak,
• Ulusal politika ve uygulamaların uluslararası politikalar ve uygulamalarla uyumunu sağlamak olarak sıralanmaktadır.
44(http://www.emo.org.tr). 45 (http://www.e-ticaret.gov.tr, 4);
E-ticaret hazırlık değerlendirilmesi beĢ kategoride yapılmaktadır. Bu kategoriler; eriĢim, eğitim, toplum, ekonomi ve politika baĢlıkları altında toplanmaktadır. Bu değerlendirme sonucunda Türkiye geliĢmiĢ ülkelerin gerisinde kalmakla beraber içinde bulunduğu geliĢmekte olan ülkeler kategorisinde oldukça iyi bir performans sağladığı görülmektedir.46
ETKK ilk projesini 20 Ģirket 2 banka, BĠLTEN (Bilgi Teknolojileri Elektronik AraĢtırma Enstitüsü), Ġzmir Ġleri Teknoloji Enstitüsü ve Boğaziçi Üniversitesinde kurulacak 3 elektronik noter kapsamında gerçekleĢtirmiĢtir. Bu proje kapsamında Ģirketlerin birbirleri ile internet üzerinden ticaret yapmaları, ödemelerin ise internet üzerinden gerçekleĢtirilmesi planlanmıĢtır. Bankalar arasında iĢlemlerin güvenli bir Ģekilde yapılabilmesi için ise iĢlemlere elektronik noterin onay vermesi planlanmıĢ bu sayede teorik e-ticaret uygulaması pratiğe dönüĢtürülerek karĢılaĢılabilecek sorunların çözülmesi amaçlanmıĢtır.47
1.1.3.3.2. E-Ticaret Çalışma Grubu
E-ticaret ÇalıĢma Grubu, Türkiye‘nin bilgi toplumu haline gelebilmesi için baĢlatılan E-Türkiye Projesi kapsamındaki 13 adet çalıĢma grubundan bir tanesini oluĢturmaktadır. DTM bünyesinde 1997‘de kurulan ETTK‘nın görevini tamamlamıĢ olduğu düĢünülerek BaĢbakanlık E-Türkiye Projesi ve AB kapsamındaki E-Avrupa giriĢimi esas alınarak Türkiye‘deki e-çalıĢma gruplarını eĢ zamanlı koordinasyonunu sağlamak amacıyla E-Ticaret ÇalıĢma Grubu (ETĠK) kurulmuĢtur. E-Ticaret Kurulu Elektronik Ticaret Uygulama Grupları sekiz baĢlık altında toplanmaktadır. TUBĠTAK koordinatörlüğünde Güvenli Ağlar ve Akıllı Kartlar, KOBĠLER ve Diğer ĠĢletmeler, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı koordinatörlüğündeki Tüketici Sorunları, Gümrük MüsteĢarlığı koordinatörlüğünde DıĢ Ticarette E-Belge, Maliye Bakanlığı koordinatörlüğünde Vergi-Muhasebe, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) koordinatörlüğünde Finans ve E-Ödeme ġekilleri, DPT koordinatörlüğünde Kamuda E-Ticaret ve Hizmetler, Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı koordinatörlüğünde Tarım sekiz ana uygulama grubunu oluĢturmaktadır. 2003 yılı Mart ayından itibaren
46
(http://www.dtm.gov.tr, 2). 47
DPT Bilgi Toplumu Dairesi tarafından baĢlatılan E-DönüĢüm Türkiye projesi kapsamında meydana gelen geliĢmeler karĢısında ETĠK‘de kendi çalıĢmalarını gözden geçirmiĢ ve ETĠK yeniden ĢekillendirilmiĢtir. Nisan 2003 tarihinde yapılan toplantı sonucunda, KOBĠ‘ler, DıĢ Ticarette E-Belge (koordinatör kuruluĢ: Gümrük MüsteĢarlığı) ile E-Finansal Hizmetler (koordinatör kuruluĢ: Bankalar Birliği) olmak üzere 3 adet uygulama grubu ile çalıĢmaların sürdürülmesi kararı alınmıĢtır.48
1.1.3.3.3. İnternet Kurulu
Ġnternetin önemini anlayan ülkeler, internetin geliĢmesini planlı bir Ģekilde sağlayabilmek için çeĢitli mekanizmalar kurmuĢlardır. Bu mekanizmaların içerisinde genellikle kamu sektörünün yanında özel sektör ve üniversiteler de önemli roller üstlenmiĢlerdir. Bu ülkeler arasında G8 ülkelerinin yanı sıra Ġsrail, Ġrlanda, Singapur, Malezya gibi geliĢmiĢlik düzeyleri çeĢitlilik gösteren ülkeler de yer almaktadır.49
Ġnternet Kurulu Türkiye‘de internetin hızla geliĢmesi ve bu geliĢmeye paralel olarak internet alt yapı ve teknolojisinin de hızla geliĢmesi gereği ortaya çıkmasıyla 1998‘in baĢlarında UlaĢtırma Bakanlığının oluĢturmuĢ olduğu bir projeyle baĢlamıĢtır. Özellikle Türk Telekom A.ġ. tarafından yapılan yatırımların ihtiyacı karĢılayamaması sonucu kamu kurum ve kuruluĢlarını temsilen bakanlıklar ve müsteĢarlıklar, alt yapı hizmeti veren kuruluĢlar ile servis sağlayıcıları temsilen Ġnternet Servis Sağlayıcıları Derneği, kullanıcılar ile teknoloji üreticisi kuruluĢları temsilcileri olarak Türkiye Elektronik Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği gibi iĢveren dernekleri ve sivil toplum örgütleri ile üniversite temsilcilerinden Ġnternet üst Kurulu oluĢturulmuĢtur.50
Ġnternet Üst Kurulu‘nun amacı T.C. UlaĢtırma Bakanlığı Ġnternet Kurulu Web sayfasında Ģu Ģekilde açıklanmıĢtır.51
48
(http://www.e-ticaret.gov.tr, 6).
49 (http://www.bilkent.edu.tr, 2). 50 Murat, Çak, a.g.e. s.71 51 (http://www.ubak.gov.tr, 3).
―Ana iĢlevi UlaĢtırma Bakanlığı‘na danıĢmanlık olmak üzere; Türkiye‘de internetin altyapıdan baĢlayarak tüm boyutları ile kısa, orta ve uzun vadeli hedeflerini belirlemek, bu hedeflere eriĢmek için gerekli stratejik ve taktik ulusal kararların alınması ve uygulanması sürecinde danıĢmanlık görevini yürütmek, uygulamada gözlenen aksaklıkları belirlemek ve giderilmesi için öneriler oluĢturmak, konu ile ilgili birimler arasında eĢgüdüm sağlamak, geliĢme, yaygınlaĢtırma, hizmet üretimi konularında düzenleyici öneriler oluĢturmak ve uluslararası geliĢmeleri yakından izleyerek ülke çıkarlarını korumak amaçları ile, UlaĢtırma Bakanlığı tarafından Ġnternet Kurulu oluĢturulmuĢtur.‖
Ġnternet Kurulu, 10.07.2002 tarihinde ODTÜ Sosyoloji Bölümü koordinatörlüğünde internetten en çok etkilenen grup olarak varsayılan 15-18 yaĢ aralığındaki gençlere bir anket çalıĢması düzenlemiĢtir. ÇalıĢma Ankara‘nın çeĢitli ilçelerinden rastgele seçilen 40 öğrenciyi kapsamaktadır. Bu anket çalıĢmasının sonuçlarına göre gelir grupları baz alındığında üst gelir gruplarındaki ailelerin bilgisayar sahiplik oranı %67 iken, alt gelir grubunda bu oranın %2 olduğu görülmektedir.
1.1.3.3.4. İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İGEME)
Ġhracatı GeliĢtirme Etüd Merkezi (ĠGEME) T.C. DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı kapsamında Türkiye‘nin ihracatının geliĢmesi amacına yönelik olarak kurulmuĢtur. ĠGEME ihracatçıya, ihracat potansiyelini arttırmaya yönelik bilgiler sağlamak, bu alandaki beceri ve donanıma iliĢkin yardımcı olmak, dıĢ ticaret ile ilgili kamu kuruluĢları arasında koordinasyon sağlamak yanında ulusal ve uluslararası fuar ve sergilerde ulusal katılımı sağlamak, yerli ihracatçıyı yabancı ithalatçıyla buluĢturmak gibi görevler de üstlenmektedir. Ayrıca ĠGEME yayınladığı yayınlar ve raporlar ile ihracatçılara çeĢitli konularda bilgiler de sunmaktadır.52
Türkiye‘de ĠGEME e-ticaret ve bu bağlamda ticaret noktalarının kurulması amacıyla çalıĢmalar yapmaktadır. Bu amaca yönelik olarak ―Ankara Ticaret Noktası Projesi‖ adıyla bir proje yürütülmektedir. Bu proje amacının elektronik para transfer
sistemlerinin ve internet aracılığıyla gerçekleĢtirilen e-ticaretin Türkiye‘de yaygınlaĢtırılması ve güvenliğinin sağlanması olarak belirtilmiĢtir.53
Türkiye‘de ticaret noktası kurulması çalıĢmaları UNCTAD‘ın da desteğiyle 1994 yılında baĢlamıĢtır. UNCTAD heyeti 1997‘de ticaret noktası kurulması için Türkiye‘ye davet edilmiĢ ve ticaret noktası kurulmasına aday kuruluĢlarda bir incelemede bulunmuĢtur. Bu inceleme sonucunda ĠGEME gerekli alt yapı ve insan gücü özellikleri bakımından ticaret noktası oluĢturulmasında en etkin kurum olacağı belirtilmiĢtir. Sonuç olarak, ĠGEME 1 Haziran 1999 tarihinde iĢlevsel bir ticaret noktası olarak UNCTAD tarafından tescillenmiĢtir.54
1.1.4. Elektronik Ticaretin Unsurları
Elektronik ticareti oluĢturan faaliyetler hem ürünleri (tüketici malları, spesifik ekipmanlar) ve hizmetleri (bilgi hizmeti, finansal ve yasal hizmetler) hem de geleneksel faaliyetleri (sağlık, bakım ve eğitim) kapsamaktadır. Söz konusu kapsama her türlü elektronik bilgi ve iletiĢim aracı ile gerçekleĢtirilen tanıtım faaliyetleri, ATM (Automatic Teller Machine) sistemleri, POS (Point of Sale) sistemleri ve benzeri ticari transferler ile ilgili bütün sistemler dahil edilebilir.
Elektronik ticaret, ―fiziksel‖ ürünlerin ve ―sayısal içerikli‖ ürünlerin alım satımı, her türlü ürünün doğrudan tüketiciye pazarlanması, tanıtım, reklam ve bilgilendirme, ticari kurumlar arası iĢlem ve kontratlar, satıĢ sonrası destek, elektronik ortamda gerçekleĢtirilen ihaleler, elektronik banka iĢlemleri, ortak tasarım ve üretim, ticari kayıtların tutulması ve takibi, ―sayısal içerikli‖ ürünlerin sevkiyatı, kamu ve özel sektör hizmetlerini kullanma gibi geniĢ bir etkinlik yelpazesini kapsar. ―Fiziksel‖ ürünlerin e-ticareti ile ağ üzerinden gönderilebilen ―sayısal içerikli‖ ürünlerin e-ticaretini birbirinden ayırmak gerekir. Bilgisayar yazılımları, metinler, sesler, görüntüler gibi ―sayısal içerikli‖ ürünlerin ticaretindeki tüm aĢamaların (tanıtım, sipariĢ, satın alma, ödeme, sevkiyat, servis) ağlar üzerinden yapılması mümkündür. Elektronik ticaretin bu türü ticarette bir devrim niteliğindedir ve
53Murat, Çak, a.g.e. s. 73 54 Zeynep,Ersoy, a.g.e, s: 29-32
yayın, müzik, yazılım gibi birçok sektörde köklü değiĢikliklere yol açması beklenmektedir.
1.1.4.1. Elektronik Ticaretin Temel Araçları: Telefon,
Faks, Televizyon, Bilgisayar,
Elektronik ödeme ve para transferi sistemleri, Sayısal Televizyon,
Telekomünikasyon,
GSM.
Elektronik veri değiĢimi (Electronic Data Interchange-EDI), Ġnternet,
Yukarıda sayılanlarla sınırlı olmamak üzere on ana araç e- ticaret kavramını geniĢ bir bakıĢ açısıyla tanımlamaktadır. Ancak, e- ticaret kavramı çoğu zaman internet ve diğer ağlar üzerinden yapılan ticaret olarak algılanmakta ve değerlendirmeler bu araçlar üzerinde yoğunlaĢmaktadır.55
Elektronik ticaretin geniĢ yelpazeye yayılmıĢ araçları vardır. Bu araçların büyük bir bölümünün günlük yaĢantımızda uzun süredir yer bulduğu ve kullanıldığı söylenebilir. Bu da göstermektedir ki elektronik ticaret olgusu sanıldığı gibi çok yeni bir kavram değildir. ĠĢletmeler arasındaki veri değiĢimi (EDI), Elektronik Fon Transferi (EFT), Televizyon, Faks, Telefon gibi elektronik ticaret araçları uzun yıllardır kullanılmaktadır. Fakat özellikle internet'in günlük yaĢamımıza yoğun biçimde girmesi sonucunda elektronik ticaret adeta yeni keĢfedilen bir yöntem olarak sunulmaya baĢlanmıĢtır. Özellikle de son 5 yılda bu
süreç ivme kazanmıĢtır. Açık Protokole Bağlı (TCP) internet protokol (IP) kodlama sistemi WWW alanlarına ulaĢılarak yapılan elektronik ticaret, bir yandan yeni olanaklar sunarken diğer yandan da geleneksel araçları kullanarak daha etkin, hızlı ve ucuz elektronik ticaret Ģansı sunmuĢtur. Bu nedenledir ki elektronik ticaret özellikle 1995 yılından sonra günlük yaĢamımızda yer eden ve önemi her geçen gün artan bir kavram olmuĢtur.56
1.1.4.1.1. Telefon
Elektronik ticaretin bilinen en eski ve önemli aracı olan telefon esnek ve interaktif bir yapıdadır. Ġlk olarak 1913 yılında Avrupa Ġle ABD arasında kıtalararası telefon görüĢmesi yapıldığından beri teknolojik açıdan sürekli geliĢerek günümüzün kablosuz iletiĢim çağının bir ürünü olan mobil telefon haline gelmiĢtir.57
Telefon elektronik ticaretin yaygınlaĢmasından önceki dönemlerde de ticari faaliyetlerde en çok kullanılan araçlardan biri olarak göze çarpmaktadır.58
1.1.4.1.2. Faks
Ticari iĢlemlerde eskiden sık olarak kullanılan posta hizmetlerinin yerini faks aracılığı ile çok hızlı bir iletiĢim sağlanmakta ve doküman transferi gerçekleĢtirilmektedir. Faks interaktiftir. Doküman görüntü kalitesinin iyi olmaması sebebiyle diğer elektronik ticaret araçlarına göre daha pahalıdır. Buna rağmen faks iĢ hayatında ticari iletiĢim açısından çok önemli bir araçtır.59
1.1.4.1.3. Televizyon
Televizyon çok yaygın olmasına rağmen tek yönlü bir iletiĢim aracıdır. Günümüzde tüm dünyada yayın yapan bir milyarın üzerinde Televizyon olduğu ileri sürülmektedir. E-ticaret açısından TV‘lerde ortaya çıkan en önemli sınırlama, kuĢkusuz çok yönlü iĢlemlerin yürütülmesi zorluğudur. Buna rağmen TV‘lerde reklam ve icaba davet (sözleĢme yapmaya satın almaya) yoluyla tek yönlü iletiĢim
56 http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=244 ,2004 57 Muammer , Zerenler, a.g.e. s.137
58 AĢkın, Keser, ―KüreselleĢen Dünyanın Yeni Gerçeği Elektronik Ticaret‖, Alfa Yayınevi, Ġstanbul,
2000 s. 102.
kurularak ―evde alıĢveriĢ‖ giderek artmaktadır. Diğer yandan kablolu TV‘ler aracılığıyla elektronik ticaret potansiyelinin ciddi biçimde artacağı düĢünülmektedir.60
1.1.4.1.4. Bilgisayar
Bilgisayar, her geçen gün yaygınlaĢan interaktif bir araçtır. Elektronik ticaretin en önemli uç birim aracıdır. Özellikle internette elektronik ticareti gerçekleĢtirebilmek için en önemli araç budur.61
1.1.4.1.5. Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri
Elektronik ödeme ve para transferi sistemleri, elektronik ticarette kullanılmaları nedeniyle, e-ticareti önemli ölçüde kolaylaĢtırmakta ve ayrılmaz bir parçası haline gelmektedirler. Ancak bankamatikler (ATM), kredi, borç ve akıllı kartlar sadece para aktarılmasında kullanıldıkları için ticarette sınırlı bir iĢleve sahiptirler.62
1.1.4.1.6. Sayısal Televizyon
Elektronik ticarette kullanılmaya baĢlayan yeni sayılabilecek araçlardan birisidir. Özellikle uydu teknolojisinin geliĢmesinde ve maliyetlerin nispeten ucuzlaması sayesinde sayısal televizyon kullanımı yaygınlaĢmaya baĢlamıĢtır. Özellikle kaliteli görüntü ve ses yayını ve interaktif olması sayesinde standart televizyonlardan daha etkili bir kullanım sağlamaktadır. Özellikle tv-bankacılığı kavramı sayısal televizyonlar sayesinde ortaya çıkmıĢtır.
1.1.4.1.7. Telekomünikasyon
Elektronik ticaretin altyapısını sağlayan bu iletiĢim aracı, haberleĢme için çok önemlidir. Ülkelerdeki telekom kurumları, tekel konumuna geldiği zaman
60 http://www.dso.org.tr/eticaret/genel.htm ,2004 61 http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=244 ,2004 62http://bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/Feb/att-0005/01 e.ticaret_Sanayi_ve_Ticaret_Bakanl___.pdf
haberleĢme altyapısı maliyetleri teknolojik geliĢmeye karĢı düĢmesine rağmen bu fiyat avantajını tüketiciye yansıtmamaktadır. KüreselleĢen dünyada rekabet en yüksek konumuna ulaĢmıĢ ve bilgi paylaĢımının yaygın olması sayesinde, her alanda olduğu gibi telekom fiyatlarının da karĢılaĢtırılması, tüketicilerin daha ucuza haberleĢme isteğini arttırmıĢtır.
1.1.4.1.8. GSM
Telekomünikasyon alt yapısı ile kablolu iletiĢim, telefonun icadından itibaren teknolojik geliĢmelere paralel olarak yaygınlaĢmıĢ ve günlük yaĢamında yoğun Ģekilde kullanılır hale gelmiĢtir. Bundan sonra oluĢan ihtiyaçlardan sonra kablosuz iletiĢim teknolojisi geliĢmiĢ ve araç telefonları, iridyum uydu telefonları ve ülkemizde yaygın olarak kullanmakta olduğumuz cep telefonları bu yeni iletiĢim altyapısıyla haberleĢmektedir. Cep telefonları sıradan iletiĢim aracı olmaktan çıkıp, iĢlevsel açıdan avuç içi bilgisayarlar ile yarıĢır hale gelmiĢlerdir.
1.1.4.1.9. Elektronik Veri Değişimi ( EDI – Electronic Data Interchange )
Dünya‘da internetten önce, Elektronik Veri DeğiĢimi olarak bilinen daha az geliĢmiĢ bir versiyon bulunmaktadır. EVD, 25 yıldan fazla bir süredir iĢletmelerde veri değiĢim metodu olarak kullanılmaktadır. Ticari ortaklar, internet dıĢındaki veri taĢıma mekanizması olarak değer yaratıcı ağları(Ģebekeleri) ve WAN‘ları kullanmaktadır. WAN‘lar özel ticari ortak gruplarının tescilli veya standart nakil mekanizması olarak yarattığı bağımsız örgütlerdir. Otomotiv endüstrisi gibi bir çok endüstri kendi WAN‘larına sahiptir. Ticari süreçlerdeki bütün temel oyuncular WAN‘lara üye olurlar ve alım sipariĢleri, faturalama ve ödeme gibi birbirleriyle iliĢkili veri ve iĢlemlerin değiĢ-tokuĢunda kullanılırlar.63
Elektronik Veri DeğiĢimi, ticari iĢlerin kodlanması için geliĢtirilmiĢ standart bir sistemdir. Bundan dolayı ticari iĢlerin, bir bilgisayardan diğerine kontrol kağıdına basılmıĢ fatura, sipariĢ gecikmesi
ve imalı söyleyiĢ hataları olmadan iletiĢimi yapılabilmektedir.64 Özetlemek gerekirse EVD genel olarak, belirli standartlar esas alınarak iĢletme ile ilgili teknik bilgilerin firma içinde ve firmalar arasında bilgisayar vasıtasıyla aktarılmasıdır. ĠĢletme ortamında, uygun ürünlerin , uygun yerde, uygun zamanda ve uygun maliyetle elde edilmesi olarak tanımlanan lojistik kavramı açısından ele alındığında EVD, asıl olarak sipariĢler, ilgili bilgiler ve faturalar gibi ticari dokümanların elektronik olarak iletilmesi ile ilgilenmektedir.65
Günümüz iĢ ortamında, hem alıcı hem de satıcı firmalar rekabete ayak uydurabilmek için faaliyetlerini birbirleriyle uyumlu hale getirmek zorundadırlar. ĠĢlerini bilgisayar bağlantısı olmadan yürüten firmalar, bir satınalma veya satma iĢlemini yapmak için defalarca iĢlem yapmaktadırlar. Bu ise hem zaman almakta hem de maliyetleri arttırmaktadır EVD kullanılmasıyla alıcılar ve satıcılar sadece veri tasarrufu değil aynı zamanda posta masraflarından da tasarruf sağlamaktadır. EVD‘nin hem alıcı hem de satıcı firmalara sağladığı bir takım faydalar vardır:66 • EVD‘nin alıcılara sağladığı faydalar;
- Stokların Azaltılması; EVD, tam zamanında (just-in-time) teslimatların yapılmasına ve stok düzeyinin azaltılmasına yardımcı olabilir.
- Ürün FarklılaĢtırma; EVD vasıtasıyla müĢterilerin istediği ürünleri istedikleri Ģekilde göndermek mümkündür. EVD firmalara ve tedarikçilere ilave esneklik kazandırmaktadır.
- Verimliliğin Artması; araĢtırmalar satınalma iĢlemlerinin büyük bir yüzdesinin sıradan iĢler olduğunu ve ön görüĢmelerin herhangi bir mali risk olmaksızın yapılabileceğini göstermiĢtir. EVD ve otomatik yenileme sistemi sayesinde yöneticiler kağıt iĢlerinden ziyade firmanın iĢleri ile uğraĢma fırsatı bulacaklardır.
64 David, Whiteley, ―E-Commerce; Strategy, Technologies and Applications‖, The McGraw-Hill
Companies, Manchestar Metropolitian University, 2000, s:5
65 David, Whiteley, a.g.e., s:5
66
Osman, Demirdöğen, ―Elektronik Ticaret‖, Pazarlama Dünyası Dergisi, Sayı: 45, Mayıs-Haziran, 1994, s:13-15
