DİYARBAKIR K Ü T Ü P H A N E S İ N D E BULUNAN BAZI YAZMALAR
1966 senesi Eylül ayında hocalarımdan Prof. Dr. Fikret Işıltan ve Doç.-Dr. Fuad Sezgin'in teşvikleriyle Güneydoğu Anadolu vilâyetleri kütüphanele rinde bulunan yazmaları tetkike gitmiştim. Uğradığım bu vilâyetlerin kütüp haneleri içinde bilhassa Diyarbakır Kütüphanesi oldukça kıymetli yazmalar ihtiva etmektedir. Bu yazımızda, bu kütüphanede tesbit edebildiğimiz yazma lardan yedisinin tavsifi verilmeye çalışıldı. Tavsifini yaptığımız nüshalardan ikisi müstakil birer esere âit oldukları halde diğerleri çeşitli eserlerden müte şekkil birer mecmuadırlar. Umumiyetle nüshaları nadir veya yegâne olan bu eserlerin tavsifleri verilirken, başka kataloglara ve bibliografik eserlere müracaat edilerek yazmaların durumları aydınlatılmaya gayret edilmiştir. Çalışmamızda önce müstakil eserlerin, sonra mecmuaların tavsifleri verilmiş, sonuna Fârâbi tetkikçileri için faydalı olacağı düşüncesiyle Fârâbî'nin eser lerinin kocam Prof. A. Ateş tarafından verilen listede mevcut olmuyan İstanbul nüshalarını gösteren bir kısım ilâve edilmiştir.
1. Diyarbakır Kütp. B dolabı, nr. 2098 (Süleymaniye, Mikrofilm Ar şivi nr. 1547).
Sarh Divân İbn Cahir
Abbasî halifesi al-Mustazhir bi Allah'ın vezirlerinden Za'îm al-Davla 'Alî b.Cahit'in oğlu 'İzz al-Davla Abü Muhammad al-Hasan b.Abi ' 1-Kâsim 'Ali b.Muhammad... b.Cahlr tarafından yazılan şiirlerin şerhinin I I I . cildini teşkil eden bu nüsha al-îftihàriyyat"ın g kafiyesinin ortalarından s kafiyesinin sonuna kadarki kısmın şerhini ihtiva eder. Mevcut kısım 492 beyitten ibaret olup 13 kaside teşkil etmektedir.
Beyitler ismini tesbit edemediğimiz bir kimse tarafından şerh edilmiştir. Şarih, beyitlerin şerhi esnasında kelimelerin lügat manalarını izah ederken eski şairlerin kasidelerinden şahidler getirmektedir. Gerek kelime izahları, gerekse şâhid olarak getirilen beyitler şarihin geniş bilgi sahibi bir kimse olduğunu
1 İbn al-Aşîr, al-Kâmil, Tornberge neşri. Leyden 1851-1876, X.261, 305, 349; Ziriklî, al-A'lâm, 1. tabı, V, 149.
194
RAMAZAN ŞEŞENgöstermektedir. Bu sebeple şerh, lügat ilmi bakımından oldukça ehemmiyetli sayılabilir. Eserin şairi ve şârihi hakkında başka herhangi bir kayda rastlana-mamıştır.
Tavsif:
Miklaplı, şirazesi kopmuş, basma orta şemseli, zencirekli, açık kahveren gi meşin bir cilt içinde 143 yaprak. 19,5 X 22,5 (10 ilâ 13 X 16) cm. ebadında, bej renkte bir kağıt. Her sahifede harekeli, sanatkârane siyah bir nesih-sü-lüsle 13 satır. Yap. 1 ve 143'de kurt yenikleri var. Yap. 1 a'da Abu'l-Muzaffar Arslanşâh b. Mas'üd b. Mavdüd b. Zangî tarafından yine kendisinin Musul'da yaptırdığı bir medreseye vakıf kaydı var. Bunun altında Abdurrahman Paşa'-nın Diyarbakır Cami-i Kebir'ine mülhak olarak yaptırdığı medreseye vakıf kaydı vardır. Bunun altında son vakfın sağlam olduğuna dâir bir kayıt daha bulunmaktadır.
Nüsha, muhtemelen şârih tarafından, hicrî 505 senesi Cemaziyelevvel'-inin ortalarında istinsah edilmiştir.
Son, yap. 143 a:
İksir al-Zahab fi 'ilm al-nasab.
Necef Nakib al-Aşraflarından Sayyid Ruknaddin Abü Muhammad al-Hasan al-Husaynî al-Nassâba2 tarafından telif edilen bu eserde Peygamber'in
ailesinin neslinden gelenlerin, Kurayş'in, Muhâcirler'in, Anşâr'ın, 'Adnâni-ler'in ve Kahtâni'Adnâni-ler'in bir kısmının nesebinden bahsedilmektedir. Şematik (mü-şeccer) olarak tertip edilen eserde bazı şahıslar hakkında kısa bilgi verilmekte, vefat tarihleri gösterilmektedir. Bahr al-ansäb'da. olduğu gibi müteahhirler-den mütekaddimlere doğru tertip edilen eser bâb ve fasıllara ayrılmıştır. Baş tarafta, yap. 2 b-3 a'da müellif istifade ettiği kaynaklar hakkında bilgi ver mektedir. Köprülü Kütüphanesi I, nr. 1011'de bir nüshası daha bulunan eser tabeldilmiştir. Brockelmann bu eseri hatalı olrak î b n 'İnaba (ölm. 828h.= 1424 m.)'ya nisbet etmiş ve Bahr al-ansäb adı altında kaydetmiştir (bk. GAL. I I , 199, S.II, 272). Yapılan karşılaştırma neticesi bu eserin Bağdatlı Vehbi 1308 numaradaki Bahr al-alsäb nüshasından da farklı bir eser olduğu so nucuna varılmıştır.
Tavsif:
Miklaplı, şirazesiz, basma beyzi orta şemseli, sırtı eskimiş ve birçok yer lerinden yama görmüş, vişne rengi meşin bir cilt içinde 192 yaprak.21 X 30,5 (17 ilâ 19 X 21) cm. ebadında, aharlı, beyaz bir kâğıt. Yap. 1 b-8 b arası harekesiz, siyah bir nesihle 30 satır. Yap. 9a-190b arası hep şecere, metin kıs mında alemler, diğer kısımlarda ise şahıslar hakkında verilen izahatın büyük bir kısmı kırmızı mürekkepledir. Son kısımda eserin sona erdiği kaydedilme-mekle beraber muhteviyattan ve diğer nüsha ile mukabeleden kitabın tamamının mevcut olduğu anlaşılmaktadır.
İstinsah kaydı olmamakla beraber yazıdan ve kağıttan nüshanın hicrî X I I . asırda istinsah edildiği anlaşılmaktadır.
2 Ruknaddin al-Hasan b.al-Husayn b.Tâhir b.al-Husayn olmalıdır (bk. yap.11 a). Buna göre müellif XI. hicrî asırda yaşamalıdır.
RAMAZAN Ş E Ş E N
196
Yap. 7 a ve 189 b'de şu kayıt bulunmaktadır:
Son, yap. 192 b:
Köprülü nüshası yap. 177 a'da eserin diğer adının Balır al-ansäb oldu ğu kaydedilmektedir. Her iki nüshanın mukaddimeleri değişiktir. Diyarbakır nüshasının sonundan bir sahife kadar eksik olmasına mukabil Köprülü nüs hasının başından bazı kısımlar eksiktir.
MECMUALAR;
3. Diyarbakır Kütp. A dolabı. nr. 1668.
Miklapsız, şirazesi kopmuş, sırtı eskimiş siyah meşinden mukavva bir cilt içinde 192 yaprak. 12 X 16 (9 X 13) cm. ebadında, aharlı, bej renkte bir kağıt. Her sahifede az harekeli siyah bir nesihle 17 ilâ 21 satır. Söz ve madde başı olan kelimelerin üstleri kırmızı mürekkeple çizilmiştir. Ayrıca birinci eserde söz başları da kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
Bir mecmua olan nüshadaki eserlerden birincisi Hammâd al-Nacâtî (?) diye tanınan M.b.M.b. 'Ali tarafından Receb 683 h. tarihinde Bağ-dad'daki Madrasa al-Sacâda'da, ikincisi yine aynı şahıs tarafından 690 sene
sinde, üçüncüsü başka bir şahıs tarasından 675 senesinde istinsah edilmiştir. Nüshada başlıca şu eserler bulunmaktadır:
I. Yap. 1 b-70 a, k. Maşârik al-anvär fi şarh asma' Allah al-husnâ. Burhan al-Din Abu'1-Fazl Muhammad b.Muhammad al-Nasafï (ölm. 687 h . = 1288 m.)3 tarafından kaleme alınan bu eserde alfabetik bir tertip ile
Allah'ın 99 isminden bahsedilmektedir. Kelâm ve tasavvuf konuları ile alâkalı olan kitabın telifinden müellif bilhassa al-(Gazzali (ölm. 505 h . = 1111 m.) ile Fahr al-Dïn al-Râzï (ölm. 6 0 6 h . = 1210 m.)'nin aynı konudaki eserlerinden istifade etmiştir4.
Baş, yap. 1 b :
Eser istinsah edildikten sonra müellifin kendi hattı ile olan nüshasiyle mukabele ve tashih edilmiştir. Yap. 70 b:
3 Hicrî 600 (1204 m.) raddelerinde Nesef de doğup 22 Zilhicce 687 h. (1288 m.)'de Bağ-d a Bağ-d ' Bağ-d a vefat eBağ-den al-Nasafi tefsir, fıkıh, usûl al-fikh, kelâm, felsefe ve m a n t ı k gibi çeşitli ilimlerle meşgul olmuş, bu konularda muhtelif eserler yazmıştır (İbn al-'İmâd, Şazarât al-zahab, Kahire 1350-1351, V, 385; İbn Kutluboğa, T â c al-tarâcim 43; al-Kuraşî, al-Cavâhir al-muzî'a, Hayda-r a b a d 1332, I I , 127; Luknavî, al-Favâ'id al-bahiyya, K a h i Hayda-r e 1324, s. 194; GAL2. I, 467-468, S. I,"
849; K a h h â l a , Mu'cam al-mu'allifîn, Dimaşk 1957-1961, X I , 297). 4 Kaşf al-zunün 1032; G A L21 , 468.
198 RAMAZAN ŞEŞEN
I I . Yap. 71 b—118 a, k. Makârim al-ahlâk.
Bundan önceki gibi, yine Burhan al-Din al-Nasafi tarafından kaleme alınan ve kaynaklarda kendisinden bahsedilmeyen bu eser filozoflardan ziyâ de mutasafvvıfların metodu üzere kaleme alınmış olup başlıca üç kısma ay rılır:
Bu son kısımda muhtelif hasletler alfabetik bir tertibe göre sıralanmakla beraber, tertipte kelimelerin kökleri değil, şekilleri göz önüne alınmıştır. Me selâ; kelimesi maddesinde zikredilmesi gerektiği halde mad desinde zikredilmiştir. Bundan dolayı müellif eserin sonunda özür diler.
Kitabın başka bir nüshasına rastlanamamıştır.
Yap. 118 b-119 b'de yine Burhan al-Din al-Nasafî'ye âit olduğu anlaşı lan bir eserin mukaddimesi bulunmaktadır. Mukaddimeden eserin kelâma âit
1. kısım, yap. 71 b-75 a:
2 . kısım, yap. 75 a-80 b:
3 . kısım, yap. 80 b-118 a:
Baş, yap. 71 b
Son, yap. 118 a:
I I I . Yap. 120 b-192 b, k. al-Ta'arruf li mazhab al tasavvuf
Tasavvufa dâir yazılan eski mühim eserlerden olan bu kitap al-Kalâbâzı (ölm. 384 h . = 994 m.) tarafından telif edilmiş olup pek çok nüshası bulunmak tadır (bk. GAL. I, 200, S,I, 360-361; Kahhâla VIII, 212, 222; Kaşfal-zunün, s. 419-420).
4. Diyarbakır Kütp. A dalabı. nr. 2021 (Süleymaniye, Mikrofilm Ar şivi nr. 1550).
Şirazeli, sırtı sarı meşin, üzeri açık yeşil bir kağıtla kaplı mukavva bir cilt içinde 227 yaprak. 12,5 X 22 (8 X 18) cm. ebadında, bej renkte bir kağıt. Her sahifede az harekeli, yap. 1-79 b arası siyah, 80 b-227 b arası kahverengi bir nesihle 27 ilâ 21 satır. Tashih görmüş ve birinci eserin hamişine notlar ilave edilmiştir. Bazı yerlerde hareke, hatta nokta bile yoktur. Yap. 1 a'da Ab durrahman Paşa'nın Cami-i Kebir'e mülhak olarak kurduğu medreseye vakıf kaydı bulunmaktadır.
Bir mecmua olan nüshadaki eserlerden birincisi hicrî 742 senesinde, ikincisi yine aynı sıralarda, üçüncüsü ise hicrî 24 Rabiülevvel 638'de istinsah edilmiştir. Nüshada şu eserler bulunmaktadır:
I. Yap. 1 b-75 b, k.Tanzil al-afkâr fi ta'dil al-asrâr
Asiruddîn al-Mufazzal b.'Omar b.al-Mufazzal al-Abharî (ölm. 663 h. = 1264 m.) tarafından telif edilen bu eserde müellif kendisine kadar gelen mantık ve felsefe kaidelerini hulâsa edip bunların bazı prensiplerinin hatalı olduğunu göstermeye çalışmıştır5. Al-Gazzâli'nin Makâşid al-falâsifa'si tarzında telif
edilen bu mühim eserin bundan başka Laleli K ü t p . nr. 2562 (yap. 74, ist. 686 h.), Reisülküttab K ü t p . nr. 569 (yap. 122, ist. V I I I . hicrî asır), Nuruosmaniye
5 Müellif ve eseri için ayrıca bk. Şafadi, al-Vâfî bi'1-vafayät, Ahmed III, 2920, XXVI, 55a; GAL21, 463-464, S. I, 839-844; Kahhâla XII, 315; Kaşf al-zunün 494.
200
RAMAZÄN ŞEŞENKütp. nr. 2662 (yap. 153, ist. 657 h.)'de nüshaları bulunmakta, ayrıca Fihrist al-mahtütät al- muşavvara I, 205 ve GAL.S.I,843'de iki nüshasından daha bahsedilmetedir2. Eser şu kısımlara ayrılır:
1 . kısım, 1 b-33 a:
2. kısım, yap. 33 b-59 a: 3 . kısım, yap. 59 b-75 b:
Baş, yap. 1 b
Son, yap. 75 b:
I I . Yap. 76 a-79 b, Fahr al-Dïn al-Râzï'uin al-Mabähis al-maşrîkiyya adlı eserinden bir parça bulunmaktadır.
III. Yap. 80 b-227 b,k. Marâşid al-makâşid
Aşîruddın al-Abharı tarafından kaleme alınan bu eser Tanzll al-afkâr tarzında telif edilmekle beraber, sonuna riyâzî ilimler hakkında dördüncü bir kısım ilâve edilmiştir. Fakat elimizdeki nüshada bu kısım mevcut değildir. Bu nüshada eserin müellifine âit herhangi bir kayıt yoksa da, kitabın Serez K ü t p . nr. 1963 (45 yap., ist. VIII. asır)'deki sadece üçüncü kısmını ihtiva eden başka bir nüshası vasıtasiyle al-Ahbarî'ye âit olduğunu anlıyabiliyoruz. Başka kaynaklarda esere dâir herhangi bir kayda rastlanamamıştır. Diyar bakır nüshasında şu kısımlar bulunmaktadır:
1 . Yap. 80 b-133 a:
2 . Yap. 133 a-180 a: 3. Yap. 180 b-227 b:
(4 . kısım mevcut değil:.
Baş, yap. 80 b :
5. Diyarbakır Kütp. C dolabı, nr. 2109 (Süleymaniye, Mikrofilm Ar şivi nr. 1549).
Miklaplı, şirazeli, basma yuvarlak orta şemseli, zencirekli, salbekli, sırtının köşelerinden vişne rengi bir meşinle tamir görmüş, kahverengi meşin bir cilt içinde 174 yaprak. 18 X 27 (12,5 X 20) cm. ebadında, aharlı, yap. 1-118 arası beyaz, yap. 119-174 arası bej renkte bir kağıt. Her sahifede harekesiz, si yah bir nesihle 29 satır. Fasıl başlıkları, tercüme-i hal sahiplerinin isimleri, fasıla işaretleri, bazı kelimelerin üstündeki çizgiler kırmızı mürekkepledir. Harf başlangıcını bildiren başlıkların bazıları koyu mavi iledir. Nüsha tashih ve mukabele görmüştür.
Yap. l'den önceki yaprağın b yüzünde Ahmad b.Fazlilläh al-'Omarî'nin eser hakkında bir sahifelik bir takrizi, yap. 1 a'da Ahmad b. Muhammad al-Hamadâni al-Tamtmî'nin yine eseri medheden yarım sahifelik bir manzumesi vardır.Ayrıca, yap. 8b'dehicrî 808tarihli,18a'da 783tarihli, 134 a'da 742 tarihli, 162 b'de 878 tarihli çeşitli semâ ve kıraat kayıtları bulunmaktadır. Bunlardan
202
RAMAZAN ŞEŞEN134 a'daki kayıtta birinci eserin Takiyyuddîn al-Subkı'ye okunduğu kayde
dilmektedir. Yap. 1 a ve 9 a'da 'Abdulğanî al-Nâbulusi'nin hicrî 1038 tarihli temellük kayıtları bulunmaktadır. Yap. 162 a'nın sonunda belirtildiği gibi birinci eser müellif nüshasından nakledilmiştir.
Bir mecmua olan nüshadaki eserlerden birincisi 22 Şaban 879 hicrî tari hinde, ikincisi 882 senesi Cemaziyelevvel'inde Abu'1-Vafâ Muhammad b.Halil b.İbrâhïm al-Şalihî al-Hanafï tarafından istinsah edilmiştir.
Nüsha şu eserleri ihtiva etmektedir.
I. Yap. 1 b-162 b, k. al Tarâcim al-calilat al-caliyya va l'-aşyah al-'âli-yat al-'aliyya.
Şihâbuddin Abu'l-Husayn Ahmad b.Aybek b.'Abdullah al-Husaynî al-Dimyâtî tarafından kaleme alınan bu eserde Takiyyuddîn Abu'l-Hasan 'Alî b.Zayniddîn b.'Abdilkâfî b.'AIî al-Subkî (ölm. 756 h . = 1355 m.)'nin hocalarından bahsedilir6. Subkî'nin hocalarından 225'inin hal tercümesinden
bahseden bu eser İbn Fazlillâh al-'Omarî (ölm. 749.h.= 1349 m.) ve İbn Ha-car al-'Askalânî gibi büyük âlimler tarafından takdir edilmiştir. Hece harf lerine göre tertip edilen eserde teberrüken Ahmad ve Muhammad adındaki şeyhler başa alınmıştır. Hal tercümelerinden, önce şeyhin hayatından, sonra Subkî'nin ondan okuduğu ve dinlediği eserlerden, daha sonra ise Subkî'nin ondan naklettiği bir hadisin muhtelif rivayet yollarından bahsedilir. Bu son kısımdaki tenkitler hadis usulü bakımından oldukça ehemmiyetlidirler. Bun dan başka hamişlere İbn Hacar gibi büyük alimler tarafından yapılan tashih ler ve ilâve notlar nüshanın kıymetini bir kat daha artırırlar. Kendisinin de bir türk olması muhtemel olan müellif Subkî'nin hocaları arasında Türk şeyh ler de kaydetmektedir7. Ayrıca, şeyhler arasında epeyce kadın bulunmaktadır.
Kaynaklarda her ne kadar al-Dimyâtî'nin böyle bir eseri kaydedilmemekte ise de onun birçok alimlerin Maşyaha'sını meydana getirdiği kaydolunmak tadır. Tarih ve hadis ilimleri ile meşgul olan bu âlimin bahsettiğimiz eserinin bundan başka nüshasının bulunduğunu tesbit edemedik.
6 al-Dimyâtî, hicrî 700 senesinde D i m y a t ' t a doğmuş, memleketinde, K a h i r e ve İskenderi ye'de tahsilini tamamlamıştır. Bir aralık Dimaşk ve Suriye'ye de gitmiş, hayatının sonlarına doğru tekrar memleketine dönmüş, 18 R a m a z a n 749 h. (1348 m.) tarihinde D i m y a t ' t a vefat etmiştir (İbn Hacar, al Durar al-kâmina, H a y d a r a b a d 1348-1350, I, 108; al-Suyüti, H u s n al-muhâzara, Kahire 1321, I, 202-203; K a h h â l a I, 171).
7 Bk. Yap. 68 a
73 b:
19 Şevval 739 h. (1338 m.) tarihinde telifi tamamlanmış olan eser yirmi cüz halinde tertip edilmiştir. Her cüz müstakil bir halde bulunmakta ve ayrı unvan taşımaktadır.
I I . Yap. 163 a-173 b, Maşyahat (al-şuğra) İbn Sazan8.
Abü 'Alî al-Hasan b. İbrahim b.Ahmad b.al-Hasan b. Muhammad b.Sa zan al-Bazzâz al-Bağdâdi'nin şeyhlerinden bahseden bu eser iki cüzden mütc-8 İbn Şâzân hicrî 339 senesinde Bağdad'da doğmuş, bu sırada Bağdad'da yaşıyan büyük alimlerden ve babasından hadis dinlemiştir. Zamanında hadis sahasında İrak'ın en büyük alimi addolunurdu. İtikadtaki mezhebi ise Abu'l-Hasan al-Aş'arî mezhebidir. Hicrî 426 senesi Muhar-rem'inin ilk Cumartesi gecesi Bağdad'da vefat etmiş ve ertesi günü Bâb al-Dayr Kabristanı'na defnedilmiştir (al-Hatib al-Bağdâdi, Târih Bagdad, Kahire 1931, VII, 279-280; Şazarât al-zahab II, 228-229).
Unvan, yap. 1 a:
Baş, yap. 1 b:
204 RAMAZAN ŞEŞEN
şekkildir. İbn Şâzân'ın küçük Maşyaha'sı olan bu eserde, onun yetmiş şeyhin den naklettiği yetmiş hadis senedleriyle birlikte zikredilmektedir. Şeyhlerin hayatından ve onlardan rivayet edilen eserlerden hiç bahsedilmez. Abü Tâhir Ahmad b.Muhammad al-Silafï'nin rivayeti olan bu nüshanın sonunda yap. 174 a'da müstensihin hattı ile bir sema kaydı bulunmaktadır.
6. Diyarbakır Kütp. A dolabı, nr. 2213 (Süleymaniye, Mikrofilm Ar şivi nr. 1551).
Miklablı, şirazeli, sırtı kahverengi meşin, üzerine ebrulu kâğıt yapıştırıl mış mukavva bir cilt içinde 245 yaprak. 18,5 X 13 (16 ilâ 14 X 11 ilâ 6,5)cm. ebadında, aharlı, bej renkte bir kâğıt. Her sahifede harekesiz ve noktasız siyah bir nesihle 25 satır. Yalnız, yap. 44 b-63 b arası noktalı, yap. 1 b-31 b arası 29, yap. 33 b- 42 a arası 38 satır. Söz ve fasıl başlarının üstüne çizilen çizgiler kırmızı mürekkepledir. Nüsha tashih görmüş, mütalaa edilmiş, hamişe ve satır aralarına metinle alâkalı bazı izahlar kaydedilmiştir. İçindeki matema tik ve hey'ete dair eserlerin şekilleri ve denklemleri verilmemiştir.
Hicrî 726-727 senelerinde Hasan b.al-Murtazâ al-Husaynî al-Simnânî ile 'Abdulvâhid b.Talha b.Şâlih al-Ma'adî al-Asadi tarafından istinsah edil mişti-.
Bir mecmua olan nüsha başlıca şu eserleri ihtiva eder: Unvan, yap. 163 a:
. I. Yap. 1 b-8 a, k. Tartib al-sa'âda.
İslam âleminde yetişen büyük tarihçilerden ve filozoflardan biri olan Abü 'Ali Muhammad b. Ya'küb b.Miskavayh9 tarafından telif edilmiş olan
bu eserde saadetin mâhiyetinden, derecelerinden ve bu dereceler arasındaki farklardan bahsedilir. Yap. 5 b'den sonra ise Aristo'nun bu konudaki fikirleri nakledilir. Başka bir nüshasına rastlıyamadığım bu eserin Dâr al-Kutub Fih
risti 1,256; Fihrist al mahtütât al-muşavvara I,221'de zikredilen k. al-Saâda
olması muhtemeldir. , Baş, yap. 1 b :
Son, yap. 8 a:
I I . Yap. 8 b-31 b, k. A r a ' ahl al-madinat al-fäzila.
Büyük Türk ve İslâm filozofu al-Farâbî (ölm.339 h . = 950 m.)1 0 tarafın
dan, bu eser, hicrî 330 senesinde Bağdad'da telif edilmeye başlanmış, 331 se-9 Aslen Rey şehrinden olan İbn Miskavayh felsefe, kimya, mantık, tarih ve edebiyat gibi muhtelif ilim dalları ile uğraşmış ve bu konularda çeşitli eserler vermiştir. Bunlardan bir kısmı basılmış ve çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Önce, İbn al-'Amîd'in kütüphaneciliğini yapmış, daha sonra ' Azud al-Davla ve Bahâ' al-Davla'nin hizmetlerinde bulunmuş, hicrî 421 (1030 m.) yılında İsfahan'da vefat etmiştir (İbn Şâkir al-Kutubî, 'Uyun al-tavârîh; Yäküt, İrşâd, Kahire tabı, 5-19; al-'Âmili, A'yân al-Şî'a X, 139-204; Lutfi Cum'a, Târîh falsafat al-İslâm, s. 304-320; De Boer, Tarih el-falsafa fi'1-İslâm s. 158-163; El, II, 429; GAL. I, 242-343, S. I, 582-584; Kah-hâla II, 168-169).
10 Abü Naşr Muhammad b.Muhammad b.Uzluğ b.Tarhän al-Fârâbi, hicrî 260 (874 m.) senesinde Buhara yakınındaki Fârâb kasabasında doğmuş, hicrî 339 (950 m.)'de Dimaşk'ta vefat
2 0 6 RAMAZAN ŞEŞEN
nesinde Dimaşk'ta ikmal edilmiştir. Daha sonraları bazı şahıslar, müellife kitabın maksatlarını ve fasıllarını göstermesi için başına bazı fasıllar ilâve et mesini istemişler, al-Fârâbi 337 senesinde Mısır'da, kitabın başına bu husus ile ilgili altı bab ilâve etmiştir. Bu nüshanın baş kısmında bulunan bu altı bab matbu nüshada mevcut değildir (bk. 'Uyun al-anbä I I , 138, 139; GAL. I, 211 nr. 5,S.I, 376 nr. 5; Fârâbî Tetkikleri, İstanbul 1950, Ateş, s. 120). Bu nüshanın metni, matbu nüshaya nisbetle oldukça farklıdır.
Baş, yap. 8 b (ilâve kısım):
Bu kısım yap. 8 b-10 a arasındadır. Yap. 10 a'da eserin aslı başlar,
Son, yap. 31 b
etmiştir. Pek çok dil bilen bu Türk filozofu felsefe, tıp musikî, riyâziyye gibi çeşitli sahalarda birçok eser vermiştir (İbn al-Nadîm, al-Fihrist, nşr. Flügel, Leipzige 1871,1, 263; 'Uyun al-anbâ II, 134-140; Bayhakî, Târih hukamâ, Dimaşk 1946, s. 277-280; İbn Hallikân, Vafayât al-a'yân, Kahire 1948/1367, IV, 239-243; El, II, 57-59; GAL. I, 211-213, S. I, 375-377; Fârâbî Tetkikleri, İstanbul 1950; Kahhâla XI, 194-196).
I I I . Yap. 33b-42a, k. fi İhrâc mâ fî kuvvat al-usturlab ila'l-fi'l. Abü Rayhân Muhammad b.Ahmad al-Bîrünî (ölm. 440 h . = 1048 m.)1 1
tarafından telif edilen bu eserde usturlab vasıtası ile birçok heyet (astronomi) meselelerinin çözümleri yapılmaktadır.Başka bir nüshasını tesbit edemediğimiz bu eser pek çok bablara ayrılır. Eserin muhteviyatını belirtmesine yardımcı olacağından dolayı bu babları, burada zikretmeyi faydalı buluyoruz:
Yap. 33b:
34a: 34b: 35a:35b :
36a :
11 Hicrî 362 yılında Harezm yakınında doğan al-Bîrünı, daha sonraları olgunluk çağında Gazne'ye gitmiş, orada Sultan Mahmüd'un, Mas'üd'un hizmetlerinde bulunmuş, bu arada Hin distan'a giderek birçok şeyleri yerinde tetkik etmek imkanına sahip olmuştur. Gayreti ve elindeki imkanlar sayesinde eski Yunan ve Hind ilimlerinde büyük bir vukuf elde etmiş, muhtelif konu larda sayısız denecek kadar fazla eser yazmış, hicrî 440 (1048 m.) tarihinde kendi memleketinde vefat etmiştir ('Uyun al-anbâ II, 20-21; Yakut, Irşâd XVII, 180-190; Târih hukamâ al-İslâm s. 72-74; El, I, 745; GAL. 475-476, S.l, 870-875; Kahhâla VIII, 241-242).
208
RAMAZAN ŞEŞEN36a 36b
37a:
38a:
38b:
39a:
RAMÀZAN ŞEŞEN
210
40b:
41a:
41b:
42a:Baş, yap. 33 b:
Son, yap. 42 a:
Y a p . 4 3 a - 4 4 a ' d a g e o m e t r i y e d â i r b a z ı şekiller v e i z a h l a r ı b u l u n m a k t a d ı r . I V . Y a p . 4 4 b - 6 3 b , k. al-Yatîma fi 'ilm al-hisâb.
' İ m â d Din ' A b d u l l a h b . M u h a m m a d b . ' A b d u r r a z z â k b . a l - H a v v â m al-H u r b a v ı a l - ' İ r â k î (ölm 724 h . = 1324 m . )1 2 t a r a f ı n d a n k a l e m e a l m a n b u eser
h e s a p i l m i n i n e s a s l a r ı n d a n b a h s e d e r . Müellifin eserleri içinde ş i m d i y e ka d a r sadece al-Favâ'id al-baha'iyya adlı eseri şerhi dolayısiyle t a n ı n m a k t a idi (bk. G A L . S . I I , 215). K a y n a k l a r d a a d ı n d a n v e n ü s h a l a r ı n d a n b a h s e d i l m e y e n b u eser m a t e m a t i ğ e d a i r o l d u k ç a m ü h i m eserlerden olup k e n d i araların da fasıllara a y r ı l a n başlıca beş m a k a l e y e ayrılır:
12 İbn al-Havvâm hicrî 643 (1245 m.) yılında Hurba'de doğmuş, hesap, hendese,tıp felsefe gibi muhtelif ilimlerle uğraşmış, bir aralık Bağdad ser-etıbhası olmuştur. Raşîd al-Davla'nin tefsirine yazdığı bir takriz üzerine kendisim ölümden zor kurtarmış, nihayet, hicrî 724 (1324 m.) tarihinde Bağdad'da vefat etmiştir (Şafadi, al-Vâfi, Ahmed I I I . nr. 2920, XVII, yap. 155a; İbn Hacar al-'Askalânî, al-Durar al-kâmina, Haydarabad 1348-1350, II, 294-295; Ahmad 'İsa, Ma-'cam al-atibbâ, Kahire 1361, s. 243-244; Tokan ,Turâş al-'ilm al-'Arabî, s. 355; GAL. S. II, 215; Kahhâla VI, 126). Al-Favâ'id al-bahâ'iyya'nin H.Hüsnü Paşa Kütp. nr. 1292/8 (73 b-100a)'de bir nüshası bulunmaktadır.
212
RAMAZAN ŞEŞEN1. Yap. 44 b-49 b:
2 . Yap. 49 b-50 b:
3 . Yap. 50 b-56 a:
4. Yap. 56 a-60 a:
5. Yap. 60 a-63 b:
Son, yap. 63 b:
V. Yap. 64b-70a, k. 'llal al-cabr va 'l-mukäbala.
Abü Bakr Muhammad b.al-Hasan al-Karacï (ölm. 408 h . = 1017 m. radde lerinde)1 3 tarafından telif edilen bu eserde cebir ilminin ana hatlarından ve esas
larından bahsedilir. Müellif, bu eserini yazmakla cebir ilmini daha kolay an-laşılır bir hale getirmek istemiştir. Bibliografik eserlerde nüshaları zikredilmi-yen kitap oldukça mühim eserlerden olup başlıca beş baba ayrılır:
1. Yap. 64 b-65 a:
2. Yap. 65 a-68 a:
13 Bazan, al-Karhi şeklinde de okunan müellifin menşei şüphelidir. al-Karacî, bir aralık Bahâ al-Davla al-Buvayhl'nin vezirliğini yapmıştır. Matematık ilimlerine dâir birçok eserler yazan müellifin bahsettiğimiz eserinin Esad Ef. nr. 3157'de, Hüsrev Paşa nr. 257, yap. 23b-32b'-de iki nüshası daha bulunmaktadır. Müellif için bk. El, II, 810; GAL. I, 219, S. 1, 389; Tokan, Turâş al-'ilm al-'arabî, 249-256; Kahhâla XI, 211.
VI. Yap. 70 a-71 b, L u m ' a f i hisäb al-hata'ayn.
Yine al-Karacî tarafından kaleme alınan ve iki hatalı denklemlerden bah seden bu eserin başka bir nüshası kaynaklarda ve bibliyografik eserlerde zikredilmez. Son, yap. 70 a:
Baş, yap. 64 b:
3 . Yap. 68 a-68 b:
4. Yap. 68 b-69 b:
5. Yap. 69b-70 a:
2 1 4 RAMAZAN ŞEŞEN
VII. Yap. 71 b—72 b, r.fi 'l-Fark bayna mavi'ü' al-'ilm al-ilâhî val-kalâm. Sirâc al-Din Abu'1-Şanâ Mahmüd b.Abî Bakr b.Hamid b.Ahmad al-Ur-mavî (ölm. 682 h . = 1283 m.)1 4 tarafından kaleme alınan bu eserde felsefenin
dallarından biri olan al-'ilm al-ilâhî (metafizik) ile kelâm ilmi arasındaki farktan bahsedilir. Kaynaklarda ve bibliyografik eserlerde rastlıyamadığımız bu eserin başka bir nüshası Ragıp Paşa Kütp. nr. 1461 (193 b-196 a, ist. IX. h. asır)'de bulunmaktadır.
Baş, yap. 71 b:
Son, yap. 72 b:
VIII. Yap. 82 a-113 a, k. al-Tazkira fi 'ilm al-hay'a.
Naşir al-Dïn Muhammad b.Muhammad al-Tûsı (ölm. 672h.= 1274 m.) tarafından telif edilmiş olan bu kitap hey'et ilmine dâir bir eser olup pek çok nüshaları bulunmaktadır.2 Elimizdeki nüshada, yap. 73-81 arasındaki varak
lar düşmüş olduğundan eserin baş tarafı eksiktir. Mevcut kısım beşinci babın ortalarından başlamaktadır.
Son, yap. 113 a:
14 Hicrî 594 (1198 m.) yılında doğmuş olan bu alim aslen Azerbaycan'ın Urmiye şehrin-dendir. Tahsilini Musul'da tamamlamış, ö m r ü n ü n b ü y ü k bir kısmını D i m a ş k ' t a geçirmiştir. H a y a t ı n ı n sonlarına doğru K o n y a ' y a yerleşmiş, hicrî 682 (1283 m.) yılında K o n y a ' d a ölmüştür. usul el-fikh, kelâm, felsefe ilimleri ile meşgul olmuş, bu konularda çeşitli eserler yazmıştır (al-Asnavı, T a b a k â t al-Şâfi'iyya, Köprülü 1114, y a p . 20a; Subkî, T a b a k â t al-kubrâ, Kahire t.,V,155; Hvansârî, Ravzât al-cannât, s. 211; GAL. I, 467, S.I, 848-849; K a h h â l a X I I , 155).
I X . Yap. 117 b-157 a, Ta'dil al-mi'yâr fi nakd Tanzîl al-afkär. Yine Naşıruddin al-Tüsî1 5 tarafından telif edilmiş olan bu eser Aşiruddîn
al-Abharî'nin yukarıda bahsedilen Tanzîl al-afkâr adlı eserini tenkit etmek maksadı ile kaleme alınmıştır. Oldukça mühim olan bu eserin Ahmed I I I , K ü t p . nr. 3496 (152 yap., ist. IX veya X. asır)'da ve Meşhed Kütüphanesi'-nde (bk. GAL. S.I, 843) iki nüshası daha bulunmaktadır1 6.
Baş, yap. 117 a:
15 Tüsi, 11 Cemaziyelewel 598h. (1201 m.) tarihinde Tüs'da doğmuş, gençliğinde Alamut İsmailîleri'nin yanında bulunmuş, eserlerinden pek çoğunu burada telif etmiştir. Hülâgû Ala-mut'u aldıktan sonra onun hizmetine girmiş, heyet ve nücum ilimlerini iyi bilmesi dolayısiyle onun yanında da itibarı artmıştır. Hülâgû'nun yardımı sayesinde Marâğa'da bir rasathane ve büyük bir kütüphane tesis etmiştir. Tûsî, burada, etrafındaki büyük alimlerle birlikte eski yunan dan tercüme edilen eserlerin birçoğunu yeniden gözden geçirerek neşretmiştir. İslâmî ilimlerin hemen hemen her sahasında eser vermiş olan bu büyük alim 672h. senesi Zilhicce'sinde (1274 m.) Bağdad'da vefat etmiştir (hayatı ve eserleri için bk. al-Bahrânî, Şabt, Zahiriyya nüshası, vrk. 65-68; Favât al-vafayât, Kahire 1951, I I , 307-316; al-Makrizî, Sulük, Kahire 1936,1/11, 614; Taşköprü-zade, Miftâh al-sa'âda, Haydarabad 1356, 1,261; Ravzât al-cannât 605-611; îbn al-'îbrî, Târih muhtasar al-duval, Beyrut 1890, s. 500-501; 'Abbâs Kummi, al-Favâ'id al-raza-viyya s. 602-615; Tokan, Turâş al-'ilm al-'arabı s. 356-364; El. IV, 1032-1034; GAL. I, 508-512, S. I, 924-933; Kahhâla XI, 207-208).
16 Ayrıca bk. E.Fehmi Karatay, Topkapı Arapça Yazmalar Katalogu, İstanbul 1966, I I I , nr. 6733.
216 RAMAZAN ŞEŞEN
Telifi hicrî 657 senesi Şaban ayının ortalarında tamamlanmıştır. X. Yap. 159 b-245 b, k. Makäsid al-faläsifa.
Abu Hamid Muhammad b.Muhammad al-Ğazzâlî (ölm. 5 0 5 h . = 1111 m.) tarafından telif edilmiş olan bu eserde eski klâsik flozofların muhtelif mesele ler hakkındaki fikirleri hülâsa edilmektedir. Yazma nüshaları oldukça nâdir olan eser üç bölüm halinde tertip edilmiştir1 7.
1. Yap. 159 b-173 b: 2. Yap. 174 b-220 a: 3 . Yap. 220 b-245 b:
Baş, yap. 159 b :
17 Ğazzâlî, hicrî 450 (1058 m.) yılında Tûs'un Tâbarân kasabasında doğdu. Nîsâbur'da Abü Naşr al-İsmâ'îli ve Abu'l-Ma'ali al-Cuvaynî gibi büyük alimlerden ders almıştır. Daha son ra, Nizâm al-Mulk tarafından Bağdad'da yeni kurulmuş olan Nizamiye medresesine müderris tâyin edilmiş, birçok eserlerim bu faal devresinde yazmıştır. Ömrünün sonlarına doğru tasavvufa meyleden al-Gazzâlî müderrisliği bırakarak hacca gitmiş, Hicaz, Suriye ve Mısır'ı dolaştıktan son ra kendi memleketine dönmüş ve hicrî 505 (1111 m.) tarihinde Tâbarân'da vefat etmiştir. Çeşitli konularda eser veren müellif İslam alemine fikri bakımından en büyük etki yapan kelâma sayı labilir (Vafayât al-a'yân III, 353-355; Tabakât al-Şâfi'iyya IV, 101-182; Mir'ât al-canân I I I , 177-192; Miftâh al-sa'âda II, 51, 191-210; El. II, 154-158; Aî. III, 748-760; GAL. I, 419-426, S. I, 744-756; Kahhâla XI, 266-269).
Makâşid al-falâsifa'nin başka bir nüshası Topkapısarayı, Ahmed III, nr. 3274 (Ist. 749h., yap. 90)'da bulunmaktadır. Ayrıca bk. E.Fehmi Karatay, Topkapısarayı Arapça Yazmalar Kat. III, nr. 6683.
7. Diyarbakır Kütp. A dolabı, nr. 1970 (Süleymaniye, Fotokopiler nr. 78, Mikrofilm Arşivi, nr. 576).
Koyu kahverengi meşin bir cilt içinde 108 yaprak. 17 X 13 (8 X 12) cm. ebadında, bej renkte bir kağıt. Her sahifede harekeli, siyah, doğu neshine ka çan mağribî bir hatt ilel7-18 satır. Yap. l'den önceki yaprağın a yüzünde İbranice harfler ve ayların isimleri, b yüzünde kimyaya dâir birçok beyit, 1 a'da çeşitli tarihlere ait kayıtlar vardır. Bunların en ehemmiyetlisi 1 a'daki 681 h. tarihli şirâ kaydıdır:
Yap. 1 a'da, 71 a'da, 34 a'da nüshanın müstensihi Muhammad b. Ahmad al-Muzaffarî'nin temellük kayıtları bulunmaktadır.
İstinsah kaydı bulunmamakla beraber VII. hicrî asrın ilk yarısında istin sah edildiği anlaşılmaktadır.
Abü Naşr al-Fârâbî'nin eserlerinden müteşekkil olan bu mecmuada baş lıca şu eserler bulunmaktadır:
I. Yap. 1 b-23 a, k. al-Cam' bayna ra'yay al-hakimayn Eflâtun ve Aristo. Müellif, bu eserinde Eflâtun ile Aristo'nun felsefî fikirleri arasında bir zıddiyet olmadığını göstermeye çalışır. Defalarca Hindistan'da ve Mısır'da tabedilmiştir. Eser, nüshaları, tabıları için bk. Kiftı 183; GAL. I, 212, S.I, 377; Serkis 1425; Ateş 120.
Baş, yap. 1 b:
I I . Yap. 23 a-25 a, Makula fi'1-cihät al-latî yaşihh 'alayha 'l-kavl fi ahkâm al-mucüm.
Müellif bu eserinde, nücum ilminde hangi meselelerin doğru, hangi mesele lerin hatalı olabileceğinden, yıldızların meteorolojik olaylara tesirinden
bah-2 1 8 RAMAZAN ŞEŞEN
setmektedir. Bu eser, yine aynı müellif tarafından aynı konuda yazılmış olan ve hicrî 1324 (1907 m.) senesinde Kahire'de neşredilen Nukat veya Masä'il adındaki eserden başkadır (bk. Ateş 122, Uyun al-anbä 139). GAL. I, 234'de üç nüshası zikredilen kitabın Emanet Hazinesi nr. 1730, yap. 4a-7a'da bir nüshası daha bulunmaktadır. Ayrıca bk. 'Uyun al-anbä I I , 139; Ateş 120.
Baş, yap. 23 a:
I I I . Yap. 25 a-33 b, r. fi'l-Akl (al-şağir).
İbn Abî 'Uşaybi'a (ölm. 668h.= 1270 m.) ve al-Kiftî (ölm. 646h.= 1248 m.) müellifin bu konuda biri büyük, diğeri küçük olmak üzere iki eser tebf ettiğini zikrederler ('Uyun I I , 139; Kiftî 183; GAL. S.I, 377; Ateş 113). Bu kitap küçüğü olmalıdır. Birkaç defa tabedilen bu eserin Fatih Kütp. nr. 5316 (yap. 70a-78b,ist. 595 h.), Emanet Hazinesi nr. 1730 (yap. 32 b-35a, 1089 h.)'da biraz farklı bir ibare ile iki nüshası, Rağıp Paşa Kütp. 1461 (yap. 186 a-189 a, ist. IX.asır) aynı metni taşıyan başka bir nüshası bulunmaktadır. Diğer nüs haları ve tabıları için bk. GAL aynı yer, Fihrist al-mahtütät al-muşavvara I, 211.
Müellif bu eserinde akıl ve çeşitlerinden, faaliyetlerinden bahseder. Met nin hamişinde izah mahiyetinde bazı notlar bulunmaktadır.
Son, yap. 33 b:
IV. Yap. 34a-68a, k. Tadbir siyâsat al-âlâm.
Fârâbî'nin siyasete dâir eserlerinden olan bu kitap Ara' ahl al-madînat al-fâzila adlı eserden başka bir kitaptır. İbn Abi 'Uşaybi'a ve İbn al-Kifti'nin kayıtlarına göre müellif aynı konu ile ilgili olarak Ära ahi al-madinat al-fâzi-Za'dan başka, k. Mabâdi'i Arâ al-madinat al-fâzila, k. al-Fahş al-madanl, k. al-Siyâsat al- madaniyya (k. fi'l-İçtimâ'ât al-madaniyya) adlı eserlerini kaleme almıştır ('UyûnlI, 139; Kiftî 184; GAL. I, 211-212, S.I, 376; Ateş 123). Bu kayıtlardan, bahsettiğimiz eserin k. al-Siyâsat al-madaniyya olması muhtemel ise de al-Siyâsat al-madaniyya'nin 1345 tarihli tabı ile yapılan karşılaştır madan kitabın başka bir eser olduğu anlaşılmaktadır.Nüshada, yap. 48a-52b arasındaki kısımda matlablar hamişe kaydedilmiştir.
Baş, yap. 34 b :
V . Yap. 71b-106b, k. al-Alfâz al-musta'malafi'l-mantik.
Kaynaklarda adından ve nüshalarından bahsedilmeyen bu eserde mantık İstılahlarından bahsedilir. Müellif bu kitabında Arap sarf ve nahivcilerini tenkit edip eski yunan gramercilerinin metoduna göre kelimeleri ve İstılahları
2 2 0 RAMAZAN ŞEŞEN
tertip eder. Eserin başka bir nüshası Feyzullah Ef. Kütp. nr. 1882 (lllb-128b, ist. 1099 h.)'de bulunmaktadır.
Baş, yap. 71 a:
Fârâbï'nin eserlerinin İstanbul Kütüphanelerinde bulunan ve A. Ateş tarafından verilen listede zikredilmeyen nüshaları1 8:
1. Ahmed I I I , nr. 3439 (yap. 133, istinsah t a r i h i 5 3 8 h.).
Şarh k. al-Bâri Ermaniyas (Peri Hermenias), ay al-'İbära li Aristâtàlïs (bk. Ateş s. 123; 'Uyûn I I , 139; Kiftï 183).
Baş, yap. 1 b:
2 . Feyzullah Ef. nr. 1888 (istinsah tarihi 1099 h.).
Bu nüsha içinde muhtelif müelliflere ait eserler bulunmaktadır. Fârâbî'ye ait olanları şunlardır:
Yap. l l l b - 1 2 8 b , r. fi'l-Alfäz al-musta'mala fi'l-mantik.
Baş, yap. 1ll b:
Yap. 128 b-159 b, k. al-Makülät
Baş, yap. 128 b:
Yap. 159 b-191 a, k. al-Madhal ilä'l-kiyäs.
Baş, yap. 159 b:
Yap. 171a-182a, k. al-Amkinat al-latlfihä yağlitu fi-näzir fi külli mas'ala (bk. Hamidiye nr. 812, yap. 52b-60a).
Baş, yap. 171 a:
222
RAMAZAN ŞEŞENBaş, yap. 182 a:
3 . Emânet Hazinesi nr. 1730 (istinsah tarihi hicrî X I . asır).
Muhtelif müelliflerin eserlerinden müteşekkil olan bu nüsha Fârâbî'ye ait başlıca şu eserleri ihtiva eder (Fihrist al-mahtütât al-muşavvara I, 231).
Yap. 1 b-3 b, 'Uyun al-masä'il (bk. Ateş 126; 'Uyünll, 140).
Yap. 4a, r. fi Şinâ'at al-tibb.
Baş, yap. 1 b:
Baş, yap. 4 a:
Yap. 4 b—7 a, Nukat fi mâ yaşihhu va mâ lâ yaşihhu min ahkâm al-nucüm (bk. Ateş 122).
Baş, yap. 4 b:
Yap. 7b-24b, r. fi'l-Mabâdi al-latl bihä kiväm al-acsäm vai'l-a'räz , diğer adı al-Siyäsat al-madaniyya (bk. Ateş 123; 'Uyun I I , 139; Kiftı 184).
Baş, yap. 7 b:
Yap. 25b-26b, Ağrâz k. Mâ ba'd al-tabi'a ay al-hurüf li Aristâtalïs (bk. Ateş 113; 'Uyun I I , 139).
Baş, yap. 27 a:
Yap. 32b-35a, r . f i Ma'âni 'l-akl (al-şağir) (bk. Ateş 113; 'Uyun I I , 139; Kiftî 183).
Baş, yap. 32 b:
Yap. 35b-36b, r . f i İsbät al-mufärakät (bk. Ateş 118).
Baş, yap. 35 b:
Yap. 37a-46b, al-Cam' bayna ra'yay al-Hakimayn (bk. Ateş 114; Kiftï 184).
Baş, yap. 37 a:
Yap. 47a-51b, k. al-Fuşüş (bk. Ateş 116).
Baş, yap. 47 a:
Yap. 52a-62b, Tahsil al-sa'äda (bk. Ateş 124; Fihrist al-mahtütät al-muşavvara I, 214).
Baş, yap. 52 a:
Yap. 63b-69b, k. al-Tanbih 'ala sabİl al-sa'äda (bk. Ateş 125; 'Uyun I I , 139).
Baş, yap. 63 b:
Yap. 69b—91a, Mabädi ärä ahi al-madinat al-fâêila (tam nüsha) (bk. Ateş 120; 'Uyun I I , 139).
Baş, yap. 69 b:
Yap. 91b-93b, Makula yaştamil 'alâ fuşül mäyaitarr ilâ ma'rifatihi man arada ,l-şurü'afi 'l-mantifc al-mavsüm bi k. al-'İbâra (bk. Ateş .116: Fuşül
yuh-2 yuh-2 4 RAMAZAN ŞEŞEN
täc ilayhâ fi şinâ'at al-mantık;Türker, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi XVI, sayı 3-4, s. 171-172, 195-213).
Baş, yap. 91 b...
Yap. 93b-105b, k. al-Muhtaşar al-aşğar fi'l-kiyâs (bk. Ateş 122; 'Uyun I I , 138; Kifti 183).
Baş, yap. 93 b :
Yap. 106b-108a, Mukaddima fi kutub al-mantik (Türker, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi XVI, sayı 3-4, s. 169-171, 187-194).
Baş, yap. 106 b :
Yap. 1 0 8 b - l l l b , k. al-Madhal fi'l-mantik (bk. Ateş 122; 'Uyun I I , 139).
Baş yap. 108 b :
Yap. 112a-123a, k. al-Makülât (Catagorias).
Baş, yap. 112 a:
Yap. 123a—130b, k. al-'İbâra (Bârı Ermeniyas = Peri Hermenias) (bk. Ateş 113; 'Uyun. I I , 140; Kifti 184).
Bu eser mevzu itibariyle yap. 91b-93b'deki eserle Diyarbakır A dolabı nr. 1970'deki k. al-Alfâz al-musta'mala'ye benzerse de ibareleri farklıdır.
Baş. yap. 123 a:
Yap. 131b-140a,k. . al-Kiyâs (Analitica al-avval) (bk. Ateş 119; Türker XVI, sayı 3-4, s. 172-178, 214-286).
Baş, yap. 131 b :
Yap. 140b-163a, istinsah tarihi 1089 h., k. al-Burhân (bk. Ateş 114).
Baş, yap. 140 b :
Yap. 163b-179b, k. al-Cadal (Topica) (bk. Ateş 114; 'Uyun I I , 138; Kifti 183).
Baş, yap. 163 b :
Emanet Hazinesi nüshası ile karşılaştırma bakımından faydalı olacağı düşüncesiyle, Ateş tarafından zikredildiği halde, burada Hamidiye nr. 812'deki Fârâbi'nin eserlerine âit mecmuayı da göstermeyi faydalı buluyoruz.
4 . Hamidiye nr. 812 (yap. 123, istinsah tarihi 1133 h.). Yap. lb-3a, al-Mukaddima fi kutub al-mantik
Baş, yap. 1 b: Emanet Hazinesi, yap. 106b-108a ile aynı.
Yap. 3a-9a, Fuşûl taştamil 'alä cami'i mâ yaitarru ilâ ma'rifatihl man arada 'l-şurua fi şinâ'al al-mantik. Emanet Hazinesi, yap. 91b—93b'nin aynı.
Baş, yap. 3 a:
Yap. 9a-20b, k. Katagorias ay al-makülât. Başı Emânet Hazinesi, yap. 112a-123a ile aynı.
226
RAMAZAN ŞEŞENYap. 20b-28b, k. Bari Ermanias ay al-'İbära. Başı Emanet Hazinesi, yap. 123a-130b'nin aynı.
Yap. 28b-42b, k. al-Kiyâs. Emânet Hazinesi, yap. 131b-140a ile aynı başı taşır.
Yap. 42b-52b, k. al-Tahlîl (bk. Ateş 124).
Baş, yap. 42 b:
Yap. 52b-61a, k. al-Amkinat al-muğlita (bk. Ateş 121; 'Uyun I I , 138).
Baş, yap. 52 b :
Yap. 61a-84b, k. al-Burhän. Başı Emânet Hazinesi, yap. 140b-163a'nın aynı.
Yap. 84b-112a, k. al-Cadal. Başı, Emânet Hazinesi, yap. 163b-179b'nin aynı.
Yap. 112a-122a, k. al-Hitâba (bk. Ateş 117; 'Uyun. I I , 139; Çifti 184).
Baş, yap. 112 a:
Yap. 122a-123a, k. al-Şîr (bk. Ateş 124).
Baş, yap. 122 a:
5 . Ahmed I I I , nr. 3205 (yap. 179, istinsah tarihi X. hicrî asır).
K. al-Ta'likätfi'l-hikamiyyät. Bu eserde, Fârâbı ile İbn Sina'nın felsefeye dâir bazı fikirleri Bahmanyâr tarafından bir arada toplanmıştır.
Yap. 2b-20b arası kitabın fihristine aittir.
6 . Feyzullah ef. nr. 1213 (yap. 93a-102a, istinsah tarihi hicrî X I . asır). K. al-Tanbîh 'ala sabîl al-sa'âda. Başı, Emânet Hazinesi nüshasının aynı. 7 . Feyzullah Ef. nr. 1265 (yap. lb-16a, istinsah tarihi 1094 h.). K. al-Fuşüş. Başı, Emânet Hazinesi nüshasının aynı.
8 . Ali Emîrî Arabca Yazmalar nr. 4430 (yap. lb-21 a, istinsah tarihi hicrî X I . asır). K. al-Fuşüş. başı aynı.
9. Reşid Ef. nr. 1229 (lb-12a, istinsah tarihi 1028 h.). K.al-Fuşüş, başı aynı.
Yap. 13a-94b, Şarh Fuşüş al-Fârâbî. Şârih: Şanab al-Fârabî, Emir İsmail al-Tabrîzî (ölm. 710h.= 1312 m.).
Baş, yap. 13 a:
10 . Hamidiye nr. 798 (yap. l b - l l a , istinsah tarihi 1164 h.). K.al-Fuşüş başı aynı.
Yap. lla-90a, Şarh Fuşüş al-Fârâbi. Şârihi ve başı aynı.
1 1 . Esad Ef. nr. 3519 (yap. 270 b-273 b, istinsah tarihi 1025 h.). K.al-Fuşüş başı aynı.
12 . Şehid Ali nr. 537/1 (yap. lb-4a, istinsah tarihi hicrî X. asır). Du'âun azim li Abï Naşr al-Fârâbî.
Baş, yap. 1 b:
13 . Şehid Ali nr. 2841 (yap. 46b-64a, istinsah tarihi hicrî VII. asır). Al-Cam' bayna ra'yay al-Haklmayn. Başı aynı.
14. Ragıp Paşa nr. 1461 (istinsah tarihi hicrî X I . asır).
Yap. 178b-179b, Makula fi ağraz mâ ba'd al-tabi'a li Aristo (bk. Ateş 113; 'Uyun I I . 139).
Baş, yap. 178 b :
Yap. 179b-186a, Ta'likät fi mä ba'd al-tabi'a
Baş, yap. 179 b:
Yap. 186a-189a, Makâla fï'l-akl (al-şağîr). Başı Diyarbakır nüshası ile aynı.
