• Sonuç bulunamadı

Türkiye Türkçesi (Zeynep Korkmaz)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Türkiye Türkçesi (Zeynep Korkmaz)"

Copied!
34
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)25 adet yo1 yardlm aracl vardu. Bu araclar, gerekli ekipman, gofor ve teknik elemanlar ile donatllmlgtlr. Adres ve telefon numaralarl turizm rehber kitaplarlnda yaylnlanan bu yardlm merkezlerinden cekici ve yukleyici araclar saglanabilmektedir. Ayrlca tamir - baklm merkezleri kurulmaslna da callgllmaktadlr. Kurum ayrlca trafik diizenlenmesinde, trafik i~aretlerinin temini, trafik polisinin arac tamirleri ve k l ~ l ~ihtiyaclarmm k kargllanmasl gibi yardlmlarl da yapmaktadlr. 6 . Turiznz hizrnetleri: Kurum, bu alanda isteklerin cevapland~rllmas~yanlnda isteyenlere turizm hakklnda brogiirlerin postalanmasl, danlgma biirolarinln kuklinasl ve terciimanlar bulundurulmas~,gumriik ve kambiyo mevzuatl ile trafik hukumlerinin ozetlc bildirilmesi gorevlerini yapar. Bro~urlerinbastlrllarak dailtllmasl gibi ~allgmalardada bu. kunmaktadlr. Kunlm, yabancl turistlere gerektiginde TL. olarak kredi verilmesi ve sonradan bu kredilerin doviz olarak tahsil edilmesi ile yurda doviz kazancl da saglamaktadlr. Geziler ve tur organizasyonlari duzenlemelerini de kurmug oldugu vaklf igletmesi Turk Turing ile duzenlemekte olan kurum, diger kurulu~larile de ig birligi yapmaktadlr. 7. Yayrnlar : Kurum 1930'dan beri kesintisiz olarak eski ad1 ile "Belleten" ve yeni ad1 ile "Turing" dergisini yayinlamaktad~r.Bu derginin diger bir Szelligi de dort dilde yaymlanmasidlr. Kurum, ayrlca muze ve anltlarlmlz ile turistik gehirlerimizin~birkac dilde kaliteli ve renkli bir gekilde rehber kitaplarlnl hazlrlamlg ve yay~nlamlgtlr. 1965'ten beri yapllan bu ~al~gmalar sonucunda klrktan fazla yayln hizmete sunulmugtur. Kurumun diger bir eallgmasl da 6zel programlar ile festivaller diizenlemesidir. 0 m e k olarak Istanbul festivalinin hazlrlanmaslna kurum onciiluk etmig, Emirgln parklnda 15 - 20 ylldlr duzenlenmekte olan lBle ce~itleri sergisine 1980 ylllnda eglendirici ve ogretici unsurlar katmlg ire bu diizenlemenin, gelecek ylllarda bir cicek festivaline doniigtiiriilmesi fikrini olugturmugtur. Boylece T. T. 0. K., cok yonlii hizmetleri ile iilkeye yararll ornek kurulu~lararas~ndayer almlgtlr.. ' T-K~YE T-KCES~, genig anlamlyla, Anadolu ve Rumeli bolgesinde kurulup gelismi? olan ve baglanglctan gunumiize kadar uzanan tarihi donemlerini de icine alan Turk yazl dili; dar anlamlyla, bugiinkii Turkiye Cumhuriyeti slnlrlarl icinde konugma ve yazl dili olarak kullanlkin Tiirkce. T. T., Turk dili slnlflamaslnda Bat1 Tiirkcesinin giiheybat1 lehceleri veya Oguz Tiirkmen lehceleri grupuna ~ i r e r .Tarihi donemleri ve bu diinemleri birbirinden aylran tzellikleri bakrmlndan i i ~ devreye ayrlllr : I. Eski Anadolu Tiirkcesi (Eski Osmanllca, XI11 - XV. yiizylllar arasl); 11. Osmanllca (XVI - XIX. yuzylllar arasl); 111. T. T. (Yeni Turkce, Yeni Turkiye Tiirkcesi, XX. yiizyll).. -. I. Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu Seleuklu devletinin kurulugundan ve Anadolu'nun Tiirklegmesinden sonra, Oguzca temelinde kurulup gelisen ve XIII. yiizylldan XV. yiizyil ortalarlna (devrin uzantisl olarak XVI. yiizylla) ka-. dar siiregelen yazl dilidir. Bu yazl dili Osmanll devletinin kurulu~undan onceki donemleri de icine aldJl i ~ i n ,AImanca Altosmanisch teriminden aktar~larak bir sure kullan~lm~g olan Eski Osmanllca terimi yetersiz bulunarak genellikle Eski Anadolu Turkcesi teriminin Anadolu dlqndaki Osmanll gehirlerinde yazllan eserleri ifine almadrgl gorugii ile, bunun yerine Eski T. T. terimini benimseyenler olmugsa da, ilmi degerlendirmeler aca~ndanbu devri aksettiren en elverigli terim yine de Eski Anadolu Turkfesidir. Eski Anadolu Turkeesini baglatan eserlerin hepsi elimize geemi8 dekildir. Bilinen en eski eserlerde de yazlll~ yer ve tarihleri belli edilmemis oldugundan bugun icin bu donemin b a ~ l a n g ~ve c bitis tarihlerini kesinlikte tayin etmek miimkun degildir. Eski Anadolu Turkcesinin bitig slnlrl olarak gosterilen 1450 tarihi de bu aylrlmda o l ~ uolarak kullanllabilecek belirli bir eserin dil yaplsl ile ilgili degildir. Genellikle, Osmanll devletinde imparatorluga geCis vc klasik Os~nanl~caya baglangl~ olarak kabul edilen itibari bir tarihten ibarettir. B a z ~ eserlerin dil yaplslnda gorulen ve donemlerarasl zaman slnlrlnl agan kaymalar, bu konuda belli bir eserin yazlll~tarihine dayanmay] engellemektedir. Nitekim XV. yuzylhn 2. yarlslna giren eserler araslnda Osmanllcaya baglangl~l~k edenler bulundugu gibi, Eski Anadolu Turkcesini devam ettirenler de vardlr. Anadolu bolgesinin gecirdigi siyasi ve sosyal gelismelere paralel olarak, Eski Anadolu Turkcesini kendi i ~ i n d e iic alt doneme aylrmak mumkundur. Bunlar Seleuklu d8nemi Tiirkcesi, Anadolu beylikleri donemi Turk~esive 0smanllcaya gefig donemi Turkcesidir. Selcukl~cdiinenzi Tiirk~esi: XI. yuzyll soniarlnda, 1071 Malazgirt meydan muharebesi ile Anadolu'nun fethinden sonra, Anadolu'ya biiyiik dalgalar halinde ~egitliTurk boylarl gelip yerlegmigtir. Anadolu'ya yerlegen Turklerin en biiyuk klsml Oguzlara dayandlgl icin, Anadolu'da kurulup gelisen yazl dilinin temeli de genellikle Oguzcaya dayanmlgtlr. XI - XIII. yiizylllar araslndaki surekli ve yogun g%lerle Anadolu'yu Turklegtirnlig olan g o ~ e b eve gehir hayatlna bag11 yerle~ik Oguzlar, Anadolu'ya gelirken Orta Asya'daki sozlii ve yazlll edebi geleneklerini de birlikte getirmiglerdi. Orta Asya ile olan kiilturel ili~kileride devam ediyorda. Ahmed Yesevi ve onu takip edenlerin eserleri ile Anadolu'nun eski edebi iirunleri araslndaki karglla$lrmalar bu iligkiyi ~egitliyonleri ile ortaya koymugtur. Ne var ki 0guz Tiirkcesi, Turklerin Anadolu'ya goclerinden onceki donemde, pani Asya bolgesinde, daha miistakil bir yazl dili haline gelmemig oldugundan, bu lehcenin Anadolu'da yazl dili haline geeigi de kolay olmadl. Buyiik Sel~uklu devletinde resmi dil Farsea idi. Bunun yanlnda Arawanm da aglrllkll bir yeri vardl. Apnl durum, bu devletin Anadolu'daki uzantlsl olan Anadolu Sel~ukludevletinde de gecerli idi. Siyasi varliklarlnl 1077'den ba~layarakXIII. yiizyll sonlarlna kadar devam ettirrnig olan Anadolu Sel~uklularlnda din ve medrese dili, bilim dili, dlg yazl~malar dili olarak Arapp, edebiyat dili ve divan dili olarak da Farsea yerlegmig bulunuyordu. XII. yiizyllda Anadolu'nun buyiik merkezlerinde isllm kiilturuniin giielendifii, medreseler a f l l d ~ g ~hiikumdarlar , adlna Arapca ve Farsea eserlerin yazildlgl, bu iirunlerin XIII. yuzyllda a l t ~ ndevrine ulagt& bilinmektedir. Seleuklu sultanlarlnln Abbasi halifeleri, Eyyubi prensleri ve Men~lCdclerile yaptlklan yazqmalarda Arappyl hiikim klldlklarl kitabeler ve vakfiyeler. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(2) ham alarak yazdlgl Klssn-i Yusuf mesnevisi, miras taksimi ile ilgili bilgileri idne alan Kitabii'l-feraiz; yaz111~donemi kin yapllan tart~~malarl dikkate almak ~artiylaAhmed Fakih'in tasavvufi nitelikteki Carhname'si ve Kitabu evsaf-r mesacidi'j-rerife'si, Hoca Dehhani'nin giirleri, Seyyad Hamza'nm manzumeleri ile Yusuf ve Zeliha mesnevisi, Mevl2na ve Sultan Veled'in T u r k ~ ebeyitleri veya manzumeleri hep Anadolu Selc;uklularl doneminden guniimuze kadar gelebilmi% olan eserlerdir. Ancak, Eski Anadolu Turk~esininbu donemine giren eserler, bundan sonraki eserlere oranla say1 bak~m~ndan o l d u k ~ aazd~r.BLI durum, Anadolu'da Turk yazl dilinin yeni ba~lamlr olmasina baglanabilecegi gibi, XIII. yiizy~l Mogol a k ~ n ~ n lsebep n oldugu ylk~mdolayisiyla, bu donemde y a z l l m ~olan ~ birqok T u r k ~ eeserin kaybolmu~01mas1 ile de a~lklanabilir. Battalname orneginde goriildui u gibi, varllklar~nltarihi kaynaklardan ogrendigimiz bazi eserlerin bugun elde bulunmamas~ve XIII. yuzylldan Snceki donemde y a z ~ l mbir ~ ~ k ~ s ~Turk m dili urunlerinin de elirnizde yalnlz XIII. yuzylldan sonra kopya edilmig nushalar~nlnvar olugu, bu devirde meydana getirilen eserlerin say1 baklmlndan bilinenlerden daha ~ o oldugu, k ancak MOgo1 a k ~ n l n ~bunlardan n bir klsmlnin kayblna yo1 a$tti! ihtimalini kuvvetlendirmektedir. B a ~ l a n g ~ ~ but aturlu eserler~, degigik bolge ve donemlerdeki deki dil k a n ~ ~ k l l gbunlarln kopyalar~dolaytslyla ortaya gkan duzensizlikler olarak kabul edilmigti. Ancak son y~llardaki ara~tlrmalatbu turlu eserlere yeni bir gorug aqslndan bakma gereiini ortaya & &I koymu~tur. TURK~YET ' ~ ~ R K C E:SSeyyad ~ Hamza'nm Bir yazl dilinden bagka nitelikte bir yazl diline gepri'usuf ~i Ziileylza mesnevisi ken, onceki yazl dilinin kal~nt~lari ile yeni yazl dilini olugile belgelenmektedir. Fars~anln A r a p ~ ayan~ndaki a g ~ r l ~ k l ~ turan ozellikler bir sure ic; i ~ eve k~rlslkolarak yer alayeri, edebP eserlerin dilinden ve A r a p ~ a bilmeyen vezir Sahip Fahreddin Ali'nin H. 657'den sonra divan yazlgmalar~nl Arap~adan Farscaya ~evirttigi ~eklindekitarihi kaylttan da anla~llmaktadlr.Bunlara XIV. yiizyllda bile Anndolu'nun b a z ~bolgelerinde menaurlarm, mektuplartn, hesaplarln, defterlerin ve hiikumlerin Farsea yaz~ldiglkonusunda Bezm ii rezm'de yer alan kayltlar~da ekleyebiliriz. B11 tarihi gerrekler de Karamanojjlu Mehmed Bey'in Konya'y~ zapt ettikten sonra, H. 676 (M. 1277)'da divan i~lerindeyal~liz Turkre kullan~lmasiniemretmi~olmas~,eski katiplerden birt a k ~ m ~bertaraf n~ ettigi yolundaki rivayetler ve bunlara eklenebilecek diger bazi hususlar, Turk~eninAnadolu'da bailmslz bir yazl dili durumuna gecebilmek i ~ i nArapca ve FarsGaya kara~buyiik bir mucadele verdiiini ortaya koyar. Oguz leh~esi,bu tarihi ve sosyal gersekler kar~islndakendi var11im1 ortaya koyabilmek i ~ i nbir yandan Arapsa ve Farsc;a ile mucadele ederken Cite yandan da kanu~madilinden y a z ~ diline ge~menindogurdugu tiirlu gu~liikleriyenme mucadelesi veriyordu. Anadolu Sel~uklular~ doneminde, A r a p ~ a ve Fars~anmbilim, edebiyat vc devlet yazi~malarlnda yer alan ustunlugune karg, Turk~eninde bir yeri oldugu muhakkaktlr. Halkln konugn~adili Turkw olduguna gore, devletin halkla olan iligkilcrinde Tdrk~eninkullanllmig olmasi tabiidir. Ayr~ca,halk i ~ i nyazilin~~ dini ve bir klslm destani eserler Turkqe olarak kaleme almlyordu. Boyiece XIII. yiizy~ldanbaglayarak artlk Anadolu bolgesinde Oguz TurkCesi temelinde yeni bir yazi dilinin kuruluguna tanlk oluyoruz. iDini, ahlkk? ogut ve bilgiler veren ve ogretici nitelikte , 1 J genig rap11 bir eser olan Behcetii'l-hndiiik fi ntev'izetf'l-haT ~ ~ TY~ KE C E :SHoca ~ DehhanE'nin nmiresi I&ik ile Ali'nin, Kzlr'iin-I Kerinz'deki Yusuf klssas~ndan ilTürk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(3) cahndan, Oguzcanln, XI1 - XIII. yuzylllar aras~ndaki donemde, hem Orta Asya'nin Oguzlarla meskOn bolgelerinde hem de Anadolu'da boyle k a n ~ l kbir dil yapwna burunmiis olmas~normaldir. Esasen eldeki eser azllgl dolaylslyla Oiuzcan~neski Turk yazl dilinden Eski Anadolu Tiirksesine ve Orta Asya Turkmencesine gesig donemleri yeterince aydinlanamad~g~icin daha sisli bir doncm durumundadlr. Kitabii'l-feraiz gibi eserlerdeki eski yazl dilinden gesme ozellikleri Oguzcanln XI1 - XIII. yiizylllardaki gencl yaplsl ile ilgili normatif ozellikler olarak gormeyip, Orta Asya'dan Anadolu'ya go$ etrnig olan bazl yazarlarln, Anadolu'daki yazl diline tam bir uyum saglayamalnlq olmalar~ndan doBan miinferit ozellikler olarak goren bazi a r a ~ t ~ r ~ c l da lar vardlr. Ancak hangi sebebe baglanm~g olursa olsun, yazl118 tarihleri bak~mlndan Sel~ukluTiirksesinin XIII. yiizy~l ortalar~ndandaha onceki donemlerine giren eserlerin "kan s ~ kdil" vasf~nltagld~klarl $iphesizdir. Bu nitelikteki eserlerde yer alan eski Turk yazl dilinden kalma b a ~ l ~ cdil a ozellikleri yunlardlr : 1. b - >m - degi~imi: brlnga>mungn (= bunca), beqiz >meviz (= beniz), beqgii>n~eogii (= ebedi); 2. Kelime b a ~ ~ n d a kbi - 'lerin oldugu gibi devam ettirilmesi : bar (= var), bar - (= varmak), bir - (= vermek); 3. 01 fiili yan~ndabol- fiilinin de devam ettirilmesi; 4. Anadolu bolgesi Oguzcaslnda a r t ~ k eriyip kaybolmug bulunan ek ve hece bag1 i - / g iinsuzleri ile, birden fazla heceli kelimelerin sonlar~ndaki g / - g unsiizlerinin devam ettirilmesi: yalgan (=yalan), borilr (=boru), b u l j m u k (=bulan~k),a ! g a (=aya), uluk (=ulu), ds@ (=ass], fayda) v.b. 5. Gelecek zaman, genig zaman, gereklilik ve dilek kiplerinde -gay/-gey, -ka/ ge eklerinin kullanllmasl: birgey (=verecek), bolgay (= olur, olacak), & r r + t c +(= i ~ kurtarmaIldlr); 6. -nr/-ni yiikleme hali, -rzlq/-niq ilgi hali eklerinin devaml : diliiqrzi (= senin dilini), eliimiizni (= elimizi), Y5sufnuq (= Yusuf'un); 7. Yer yer -dm/-& ayrllma hali ekinin gorulii~ii: dasclrn (=dlsaridan), yazukdzn (=gunahtan); 8. Cekimli fiillerde zamir kokenli ~ a h l seklerinin yer all^^: a~izirgsmen (= art~racag~m), dii~esen(= diigersin), dileyesiz (= dileyesiniz) gibi. Bevlikler d6nemi Tiirkpsi: Anadolu Selsuklu devletinin y~klllp parsalanmaslndan o l u ~ a nbeylikler donemini te~nsil eden Turksedir. Zaman balilmlndan XIII. yuzyil sonlarlndan XV. yuzy~lbaslar~na,yani Oslnanll beyliginin oteki beyliklerin varllglna son veren gu~liibir devlet halinc gesi~ine kadar urnnir. Selsuklu Tiirkcesinin bitiai ile beylikler donemi Turk~esinin b a ~ l a n g l c ~birbirinden n~ kesin slnlrlarla aylrmak mumkun degildir. XIII. yiizyll eserlerinde her iki donemi ttmsil eden ozelliklere rastlanabilir. XIII. yiizyll sonu bu iki alt donemi birbirine kayna~t~ran bir halka durumundad~r. XIII. yuzyll Mogol aklnl Anadolu'ya y e n i d e ~ bfiyuk sapta Oguz-Tiirkmen boylar~n~n go~iineyo1 actlglndan, XIV. yuzy~ldanba~layarakEski Anadolu Tiirksesi ses n yer Dogu Turkcesi ile orve sekil bilgileri b a k ~ m ~ n d ayer tak olan dil kal~nt~lar~ndan arlnmlgt~r.Yerli a g ~ zozeliiklerinin yazi diline daha ~ o girip k yerlegmesi ile bu donemde OBuzca artlk milli bir yazl dili durumuna ge~ebilmigtir. Eski Anadolu Turkfesi, eski Tiirk yazl ~iilinden apr~larak. -. ba>llbag~nabir yazi dili olarak Lurulu~unubeylikler donemi Tiirksesine borqludur. Sel~ukluAnadolu'sundaki, yaln~z halka yararll olacak eserleri Tiirkce olarak yazma egilimine kargl bu donemde Tiirhceyi biitiinii ile ve guurlu olarak bir pazl dili durumuna getirnle hedefi aglr basm~gtlr. Gersi Oguzca daha konugma dilinden yazl diline gesme miicadelesinin baglangic~nda oldugundan ortak 1 ~ 1 % medeniyeti~ nin gerektirdigi yuksek seviyedeki ihtilaslar~butiin yonleri ile karglayabilecek durumda degildi, Bu yuzden ta Mevl%xla ve Sultan Veled'den baglayarak Sinan P a ~ a ,Sarlca Kemal ve Fuzali'ye kadar uzanail ve yer yer Tiirksenin yetersizliginden siiz eden yaklnmalar Aglk Paga, Hoca Mes'ud ve Devletoklu Yusuf gibi beylikler donemi $air ve ediplerinde de goze sarplyordu. Ancak, bu durumlar arlzi birer yakmma olmaktan ileriye ge~ememigtir. Bir allqkanl~gmifadesi olarak Turkgenin jietersizlikinden soz eden $air ve edipler bile biiyiik sapta, dolgun Tiirkse eserler verebilmillerdir. Aglk Pa~a'nlnGarip~ame'si,Hoca Mesu'd'un Siikeyl ii Nevbnltrir'i, Giilgehri'nin Muntlku't-tayr'l, Seyhoglu Mustafa'n~n Hw~idname'si ve K a d ~Burhaneddin'in Divan'l bu durumu ortaya koyan can11 orneklerdir. Ibn Battuta, Seyahatnamb' sinde Tiirkmen beylerinin saraylar~ndaTiirksenin kazand~g! deger ve Turk ~airlerinindurumu hakklnda dikkate deier bilgiler vern~iatir.Bu donemde Anadolu'nun en bat1 kesimlerinden ba~layarak ta Erzurum'a kadar uzanan bolgelerde ve Mente~eogullar~,inanqogullarl, Aydlnofjullarl, Saruhanogullari, Osrnano~ullari, Germiyanogullar~, Karamanogullari, Hamitogullar~,Isfendiyaro~ullar~'~~a ait bolgelerde ilmt, edebi ve kiilturel faaliyetler yogunlagm~gtlr.Ayd~n,Kiitahya, Konya, Nigde, Ladik, Kastamonu, Sinop, Sivas, Klrgehir, Bursa, 1znik gibi merkezlerde telif ve tercume yolu ile guniimiize kadar uzanabilmig dint, tarihi, edebi, destani, felsefi, tlbbi, ilmi nitelikte manzum ve mensur yiizlerce eserin meydana getirilmi~o!masl, Tdrkcenin bu miicadeleden bagar1 ile ~ ~ k t l g l nortaya l koyan delillerdir. Bu durumla ilgili olarak elimizde b a a tarihi kay~tlarda vard~r.Yaz~c~zade Ali, fbn Bibi'den sevirdigi Tarifi-i 61-i Selguk'unda Karamanoglu Mehmed Bey'in Konya'yi zapt~ndanve Cimri'yi saltanat tahtlna gesirdikten sonra Tdrk dili i ~ i nverdig: "~imdengirii hi^ kimesrze kapuda ve divrirzda ve ~neccilisve seyrrirzda Tiirki dilinden gayri dil siiylerneye" geklindeki buyrugunu nakletmektedir. Her ne kadar bu buyrugun niteligi ve kapnag~hakk~nda b a z ~tart~gmalaryap~lagelmig ise de, Karamanoglu Mehmed B e y k d i ~ ~ n d Aydlnoglu a, Mehmed, Umur ve isa beyler ile Saruhanoglu ishak Bey'in Gemiyano~luSuleyman Sah'ln, Candaroglu ~sfendiyarBey'in ve daha baskalarinln tutumlar~da Turk~eyih%kim k ~ l m agayretine terciiman olan guurlu tutumlardlr. Anadolu beylikleri doneminde Turkpnin F a r s ~ a ve Arapca ile olan miicadelesinde h%kim duruma ge~ebilmesi, bu dilin tarihi geligme ve kendini benimsetme sartlarl yantnda, biiyuk sapta beyliklerin baglnda bulunan ve o yuzyll Anadolu'sunun siyasi ve sosyal temsilciliklerini yapan Oguz ve Turkmen beylerinin rolleri ile ger~eklegebilmigtir.Zamanlarinm eogunu memleket elde etmek i ~ i nyapt~klartsavaqlar ve siyasi miicadelelerle ge~irenAnadolu beylerinin, bu siyasi gurultiiler araslnda bile bilim ve edebiyat hareketlerini tegvik etmeleri, Arap ve Acem kiiltiirune fazla itibar e t m d meleri, mill: geleneklerine ve kendi bolge ag~zlarmaverdikleri deger, bilim adamlarlni, $air ve edipleri korumak baklmlndan gosterdikleri duyarl~k, Turk dili ve edebiyatl ifin hlzla verinili bir donemin ba~lamaslna yo1 aGmlgtlr. Hele. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(4) -. T ~ ~ R K ~TY~EK C E S ~Hoca : Mes'ud'un Siiheyl ii Nevbahar'i bazl hiikumdar ve beylerin A r a p ~ ave Fars~ayliyi bildikleri halde, fsllmi bilimler gelenegine ayklrl olarak, Tiirkce yazmay1 tercih etrneleri, iizerinde ozenle durulmaya deger. Kadl Burhaneddin bunlardan biridir. igte Anadolu beylerinin milli ruha bag11 bu sosyal ve kiiltiirel onciiliikleri sayesinde, bu devirde Oguzca mustakil bir yazl dili halinde kurulabilmig ve Sel~uklulardoneminin slnlrll eserlerine k a r ~ lpek ~ o eser k meydana getirilebilmiatir. Dil yapllarl bak~mlndanEski Anadolu Tiirkcesini temsil eden bagllca eserler gunlardir : Muhammed Nesefi'nin (olm. H. 537), al-Manzumah fi'l-hildfiyat ad11 eserinin H. 732 (M. 1331) tarihinde Turkfeye yapllmlg gerhli ~evirisi durumunda olan Manzunte-i Nesefi; Klraehirli Ahmed Giilgehri'nin Seyh Attar'dan yeni illvelerle genigleterek ve serbest olarak Turkceye aktardigl manzum Marltrku't-tayr'l; telif Ahi Evrurz nzesnevisi; soti gair Klrgehirli Aglk Paga'nln pek hacimli manzum bir eser olan Garipnarne'si, Fakrname ve Vasf-z ha1 mesnevileri ile Hikdye ve Kimya risaleleri; Ahmedi'nin iskendername'si; Hoca Mes'ud'un manzum agk hikbyesi olan Siilzeyl ii Nevbahar'l ile Ferlzenknarrte-i Sa'di terciimesi; Fahri'nin Husrev ii Sirin mesnevisi; Kul Mes'ud'un Aydlnoglu Umur Bey'in emri ile Farscadan dilimize aktardlki hayvan hikPyelerinden olu~anKelile Dinlne terciimesi, Sadrii'd-din Mus-. tafa Seyhoglu'nun, Germiyan beyi Sdle)rman $ah adlna X. yiizyllda Marzuban b. Riistem tarafmdan Taberistan yerli leh~esiile yazllinlg ve XIII. yiizyllda Fars~ayaaktanlml~ olan metinden yararlanarak cevirdigi yine hayvan hiklyelerinden olugan Marzubarzname terciimesi ile Unsurii'l-rnahli, Keykhus b. fskender b. Kabus'un oglu GElangah i ~ i n yazmlg oldujju ahllki, siyasi nitelikteki Kabusrrame terciimesi; aynl eserin kime ait oldugu bilinemeyen anonim bir bagka ~evirisi,Seyhoglu'nun yine Siileyman Sah ifin kaleme allp onun olumii iizerine damadl ve Osmanll gehzadesi Y l l d ~ r ~Bayezid'e m takdim ettigi H u r ~ i d n a ~ nveya e Hurrid ii Ferahxad adli mesnevisi ile Seyh Necmuddin Daye'nin F a r s ~ abir eserinden pek ~ o yeni k eklemelerle genigletilerek yazilan siyasetname niteligindeki Kenzii'l-kiibera ve Mihekkii'l-ulenza'sl; Tursun Fakih'in Mesnevi'si ile Sula Fakih'in Yus~ifve Ziileyha'sl; Sivas hiikiiindari K a d ~Burhaneddin'io 1 5 0 0 kadar siiri i ~ i n ealan biiyiik Divan']; Anadolu'da HUrufiligin yayllmas~ndabiiyiik rolii olan Nesimi'nin sofiyane giirleri; Anadolu Tiirkcesi ile Memliik Tiirkfesinin Suriye Oguzcasl araslnda baglantl kuran Erzurumlu Darlr'in Krssa-i Yusuf mesnevisi, Yiiz hadis ve Fiitcihii'r-ram tercumeleri ile Siyer-i Nebi'si ilk sirada sayllabilecek eserlerdir. Bunlara miifessirleri bilinmeyen Fatiha ve fhlris suresi tefsirleri; Sure-i rniilk tefsiri, Tebareke tefsiri, Yasin tefsiri ile Ankarall Mustafa b. Mahmud'a ait Suretii'l-miilk tefsiri gibi tefsirlerle Ladikli Muarrif'e ait manzum Hasan Hiiseyin hikdyesi'ni, Seyyad ad11 bir gairin Kastamonu beylerinden Kotiiriim Bayezid'e takdim ettigi manzum Dastan-r maktel-i Hiiseyin ile, Ali'nin Hazret-i 01ner destanr'nl, Maazoglu Hasan'ln, Hazreti Ali'nin gazalarlndan bahseden mesnevisini, Tursun Fakih'in Gazavathanze'sini; DBsitdn-z Mihr ii Vefd ve Mulzamrned HanefP gibi Miisliiman ulularln~nve yigitlerinin din ugruna yaptlklari sava~larldile getiren ~egitligazavatnameleri de ekleyebiliriz. Aydinoglu Mehmed Bey idn Arap~adan aktarilan Sa'lebi'nin Krsasii'l-enbiyd tercumesi ile miitercim veya yazarlarl bilinmeyen bazl Tezkiretii'l-evliya terciimeleri de dini grupa sokulabilecek eserlerdendir. Bu yiizllllda Arap~adanyapllan Taberi terciirnesi gibi tarihi bazl eserlerle MiinteltabiiJ~-gifagibi b a n tlbbP eserler de vardlr. Eski Anadolu Tiirk~esi'nin XV. yiizyil kesiinine giren ba~llcaeserleri, Oguzlarin Yakln Doguya gelmeden onceki hayatlarma ait hbtiralarinin Dogu Anadolu'daki yeni olaylarla beslenn~esi ile zenginlegtirilen, destani nitelikteki Dede Korkclt hikbyeleri; halk hikbyeleri durumundaki Sehzade Ahmed Misri'nin Klrk vezir hikdyesi ile Dastan-1 Ahrned Hararni; Dastan-r Varka ve Giilrah; Cevahirii'l-esdaf ad11 bir Knr'hn terciimesi ile Muhammed b. Yahya'ya ait bir Kur'hrz tercumesi, ~evirenleri bilinmeyen dijSer bazl Kur'rin terciimeleri; Ebii'l-leys Semerkandi'den Tezkiretii'levliya terciimesi, 1znikli Hacl Hiiseyin b. 1sh'nm Enfesii'lcevahir ad11 bir tefsir terciimesi; Diisturname-i Enveri, Oruf tarihi, AS1k Pagazade tarihi, Mehmed Ne~ri'nin Kithb-r Cihan-itiimd ( N e ~ r ltarihi), Yazrclzade Ali'nin Sel~ukname'si gibi tarihi eserler; Seyhi'nin Divan'l, Husrev ii Sirin'i, Harrzanze'si ve diger eserleri ile, Ahmed-i Dai'nin ~iirleri,Mehmed'in lsknarne adli mesnevisi, 1bn Hatib'in Ferah-name'si; Mehmed b. Suleyman'in Hayatii'l-hayvart, Bahkesirli Devletoglu Yusuf'un Vikaye terciimesi, Seyh Elvan Sirazi'nin (iiil~rrl-iRnz terciimesi; Manyasll Mahmud'un 11. Murad adma yazdlLj1 Acebii'l-rrcab ad11 mesnevisi; 11. Murad'm. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(5) timeras~ndanUmur Bey adlna yazllan Miifredat-z ibn Bnytar terciimesi, Zksirii's-saadet terciimesi, Siileyman Celebi'nin Vesiletii'n-necat (Mevlid) ad11 siyer kitab~,Serefeddin Sabuncuoglu'nun t ~ b b aait Cerrahiye-i Zlhaniye (veya Cerrahiyetii'l-haniye)'si; Tutmaci'nln Giil ii Hiisrev mesnevisi ile Fatih'in ~iirleriniekleyebiliriz. Manzum ve mensur, terciime ve telif olmak uzere cegitli konulardaki biitiin bu eserler, Turk dilinin XV. yiizyilin 2. yarlslnda nasil bir bilim ve sanat dili seviyesine yukseldigini, Tiirkmen beylerinin, aydln hiikumdarlarln ve umeranln himayeleri ile kiiltiir faaliyetinin nas~lbuyiik bir gel i ~ m egosterdigini ortaya koyan delillerdir. Eski Anadolu Tiirkfesi, kendine has dil yaplsi ile az fok XV. yuzy~lin 2. yarls~na da uzanmlgtir. Ancak, yuzyilln 2. yarlsl gene1 yapisl itibariyla artik yazi dilinin klasik Osmanl~cayadogru yo1 aldlg~bir gefig donemi durumundadlr. Osmanlrcaya gegis donemi :XV. yiizyllln 2. yarisl, Anadolu Turkfesinin geligme tarihinde bir geeis donemi durumundadlr. fstanbul'un fethinden sonra imparatorlugun buyiime ve geligmeye baglamaslyla birlikte, Turk dilinin yo1 al~glndada gimdiye kadarkinden farkl~bir degisme ve geligme b a ~gostermigtir. XIV. yuzy~lda A r a x a ve Farscaya karsi verdigi mucadelede hayli bagari kazanm~golan Turkce, bu yeni geligme karglslnda bilim ve edebiyat dili olarak tam bir olgunlufia dogru yo1 allrken yeniden gerilemeye yuz tutmugtur. Bu gerileme, o doneme kadar Tiirkseye girmig olan Arapfa, F a r s ~ akelime ve tamlamalar daha ~ o kdint terim ve deyimlerden ibaret iken, bu yuzyildan baslayarak her alanda yabanc~kelime ve gramer kurallarlnln yogunlagmas1 ~eklindekendini gostermigtir. ~stanbul'unfethinden sonra Fitih'in giriatigi lnedeni hamle sayesinde yeni kuruIan medreseler ile bilim ve kultur hayat~daha ~ o canlank mlstlr. Devlet merkezi aynl zamanda bir kiiltiir ve medeniyet merkezi olarak geligmekte, bilim adamlarlna ve ~airlere gosterilen ilgi dolayis~yla Anadolu dlginda Orta Asya ve 1ran gibi bapllca iilkelerden bile bu yeni kiiltiir merkezine dogru bir go^ hareketi ba~gostermekteidi. Ne jraz~k ki bu yeni hamle Tiirkfenin aleyhine bir geligmeyi h~zlandlrd~. Bilim dili olarak zaten aglrlikll durinnunu devam ettirmekte olan A r a ~ a n l nyanl sira Fars~aninda on safa gefmesine yo1 agt~.Boylece yiizyllin yarlslnda, onceki yiizyllin tersine bir egilim hkkim olmaya bag lad^. A r t ~ k sarayda sultanln katlldigl meclislerde bile F a r s ~ akar~llikligiirler soyleniyor, fran'ln unlu gairlerine nazireler yazllarak hiiner ve maharet yarlgmalari duzenleniyordu. Farsfa yazmak bir ovunc vesilesi oluyor; Tiirkfe yeniden horlaniyor, bir avam dili olarak kabul ediliyor ve yetersizliginden pakinll~yordu. Bu tutumun bir sonucu olarak Arapfa ve F a r s ~ akelimeler ile tamlamalar, gramer gekilleri giderek artan bir ol~iidedile girmeye, halkln dilinden uzaklagma yolu tutmug bir giir ve nesir dili olu~magabaglamlgtl. 0nceki yiizyilln eserlerinde goriilen a q k sefik ve anla~llirifade tarzl yaln~zbir kls~m eserlerde ve ozellikle tarih kitaplarlnda kalmlgtir. Bunun dlgmda a r t ~ kyavag yavag yerini karlglk bir dile, cetrefil bir ifade tarzlna terk ediyordu. Bu yiizyilin eserlerinds bir geis doneminin butiin ozelliklerini bulmak miimkundiir. Bir~ o Turkfe k kelime Arapfa ve Farssa anlamda~lar~yla yan yana kullan~lmakta, edatlar ile birbirine baglanm~g uzun i~ i ~ eyabanc~ cumleler yantnda kisa, a g k ve Turk~enin sentakslna uygun tabii cumleler de yer alabilmektedir. Turkeni in sevimli ve can11 deyimleri yine yer yer varligln~koru-. maktadlr. Ne var ki bir onceki yiizyila oranla a r t ~ kdenge Turkcenin aleyhine donmeye baglamrgt~r. Dil yap~lari bakimindan boyle bir gefig donemini temsil eden eserlerin basl~calar~ gunlardlr : Tursun Bey'in TGrih-i Ebii'l-feth'i, Beyati'nin Cam-r Cem-ayin'i, Necati'nin, Hayali ve Ivaz Pagazade Atai'nin giirleri, Cemali'nin 11. Murad adlna y a z d ~ gGiilfen-i ~ ugak, Fatih adina yazdlg~Huma ve Humayun mesnevileri, Miftcchii'l-ferec ad11 bagka mesnevisi ile, divan'^, Mesihi'nin kendisine buyiik iin saglayan Sehrengiz'i ve Giil-i Sadberk'i, Sinan Pa~a'nin sanatli nesirde kendine parlak bir yer haurlayan Tazarru'-name'si ile Risale-i ahlcik, Tezkiretii'l-evliy.1 ve A4aarifncime gibi eserleri, Ahi'nin Ni~aburluFettahi'den Tiirk~eyeadapte ettigi Hiisn ii Dil'i, Cafer Celebi'nin istanbul fetihnamesi, Sar~caKemal'in a& ve sanatla bir dille Turkfeye a k t a r d ~ gTarih-i ~ Mu'cem'i ile 11. Bayezid adlna y a z d ~ gSelcitinriame ~ ad11 manzum kronigi v.b. dir.. Dil yaplsr : imki : Unlii ve iinsuzlerin yazilq~baklmlndan Eski Anadolu Turk~esinde bir yandan eski Turk yazl dili gelenegini devam ettiren Szellikler, bir yandan da Arap - Fars imlk geleneginden aktarilmig olan ozellikler yan yana ve karlglk olarak yer almlgtlr. Onlulerin yazlllglnda Kur'an imlkslnln etkisi ile yaygin olarak hareke kullanlldl21 halde, bir klslm kelimelerin yaz~llgindaaynl zamanda ozel iinlu i~aretlerine(harekelere) de yer verilmi~olmas~ bundandlr. Eski Anadolu Tiirkfesi, yukar~da belirtilen tarihi ve ~ konugma dilinden yazl disosyal geligme ~ a r t l a rdolayls~yla line gefme miicadelesi ile kuruldugu ve bu donemde d a h . ~ Arap yazisi temelinde kligelegmig itibari bir imlb gelenejji de yerle~ememiy oldugu icin, konugn~adili ile yazl dili arasindaki paralellik imlbnln musaadesi oranlnda yazlya aksettirilmigtir. fmlbda "nlu igaretlerinin belli edilmesi icin hareke dlpnda "hurhf-I imlk" denilen elif ( I ), vav ( ,) ve ye(&) harfleri de kullanilm~gtir. Bunlarin kullanlliglnda belirli b a z ~ esaslar dlgnda tam bir kural soz konusu degildir. Metinlerde getiiriiv ( 93 ) (= getirin) geklinde unluler ile yazlIan ornekler bulundugu gibi, y (i) g (i) rnz (i) (= yirmi) ~ e k linde yalniz hareke ile yazilan ornekler de vardlr. Hareke sistemi a, I, o, u gibi kalln siradan unluler ile e, i, 6 , ii gibi ince s~radanunluler araslnda bir igaret aylnmi papmadlgi i ~ i nbu iinliilere kargll~kolan hareke i~aretlerinin ince mi kalin ml okunacag~yer yer ince ve kalln straya gore aparlanan t ( b 2 ), k ( 3 , $ ) gibi farkli yazllistaki unsiizlerin yardim~ ile belli edilmigtir : saktnmak gibi. fnce veya kalln s~radanunsuzlerin desteginden yoksun olan yerlerde kelimenin ses yaplsl ancak anlamln yard~mi ile tayin edilebilmektedir: su/sii (=asker) ( 9 - ), daparlar (= bulurlar)/deperler (= teperler), oldz/oldi gibi. Metinlexde bazen a/e f a r k ~i$in "ustun" igareti di~indaelif I m de kullanllmas~,incelik-kalinlik ayrlmlnda bir dereceye kadar yard~mciolabilmigtir : saTa (Vj- ), sacasrn gibi.. .. Elif, vav ve ye (6, ) harfleri, iinliileri b e l i m e g6revi dlglnda, Arapfa ve F a r s ~ akelimelerde oldugu gibi, T u r k ~ ekelin~elerde de ayni zamanda uzunluk gostermek Uzere kullan~lm~gtir:dapii (=himet), odjle (-atesi ile), viig (=var) gibi.. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(6) Daha Gok b a ~ l a n g ldevri ~ eserlerinde gorulmek iizere, Arap i m l l s ~ n ~etkisi n ile okunuhta bir ses deieri olmayan eiif ( I ) ve vav ( I )'lar~nyazlllgl yer allr.. yazlll>lar esre ile deiil, iistijn igareti ile belli edilebilirdi, Metinlerde b6),le bir aylrlm giizetilmediginden, bu yazlhglarln ses deteri bak~lnlndan birer i'yi kar~llad~klari goriigii hiikimdir. Yaln~z,devre sonu metinlerinde i'li ~ekilleryanmd z .?! (=memleket), jel, - h , his, j.?g (= iyi, daha iyi) gibi 2 1 1 orneklere de rastlanmaktadlr.. "Tenvin" denilen ve a/e, z/i iinliilerini birer n iinsiizii ilhesi ile okutan yaz~ll~lari vardlr : andarz; olmedin (=oImeden), kendiizinden (=kendishden) gibi. ~nsiizlerinyazlll~lndabir yandan Arap-Fars imliislnln, bir yandan da eski Uygur iml$s~nlnetkisi kendini gosterir. Uygur imlblnln etkisi altinda q damak iinsiizii ng ( ) isareti ile kargllandlgl halde, Arap-Fars iml&slnln hbkim 01-. 3. Bazi kelimelerde e iinliisii, Eski Turk~ede oldugu gibi devam etmektedir: eyu (<edgii) (=iyi), gey- (< ked-) (=giymek) gibi. Buna k a r ~ l l ~bka z ~ kelimelerde bir e>i deiigimi vardlr: aY > eY i y (=ell!), amtz e~nfi > i m d i (=aimdi), e ~ i t - > irit-, nege nice, e ~ g e k > iyek (= egek) gibi. Aynl durum A r a x a +e Fars~adangep me bazl pabancl kelimelerde de goze Carpar: bedter biter (=beter), clev div (=dev), yernirl yimin (=yemin) gibi. 4. Arap yazlslnln o / n , o/ii farklnl belli etmemesi yuziinden uira-, uran-, uyan-, yiirii-, yuknrz-, giizel gibi kelimelerin ilk hece unliilerinin genig mi, dar ml olduiunu anlamak giiGlesiyor. Bunlarl, bu donem iGin Eski Tiirk~eyeparale1 olarak gozel, osnn-, oyan-, ogra-, yorr-/yori- ~ekillerindeokumak taiihi geli~megartlarlna daha upgun diiamektedir. 5. ~ n l i i~ ~ y u m uKelirnelerdeki : iinlii diizenini incelikkallnllk b & ~ m ~ n d a naqarlayan dil benze~mesi ~ o kuvvetk lidir. 0 kadar ki bugun uyuma aykw olan -ki aidiyet eki ile imliida biti~ikyazllan ile ve igiin edatlarl, i- yardlmcl fiilinin ge~migzaman isim-fiili, hikiiye ve rivayet gekilleri kaIln slradan kelimelerde de uyuma girmektedir: ~ a r r n k l ,barn r t l d ~ ~ztrmakdaki, t, nt'akzla, anuplila,-k.zraz:(ur, vZzdf, 0811 yrmlr, azrdtrirz (=az oldugunu) gibi. Eklerle genialetilmi~ bazl A r a p ~ ave Farsca kelimelerin de uyunla girdiii goriilii),or: tnLI~j(:W (=taksir, kusur), mu'abb~rltk(= muabbirlik, riiya )iorumculugu) gibi. i k e n zarf-fiil eki biituniiyle, -Yorur ~imdrkizaman eki de bir klslrn lnetinlerde uyumdan k a ~ a n hirer ek durumundadlr: rtanzazdayiken, otururken, geceyo,. gideyorur gibi. Dudak benze~nlesi: Ufak tefek benzegnle lg~lt~larl g6rulmekle birlikte genellilcle dudak. benzegmesi yoktur. U Y U ~ ayk~rlllglhok kelimelerde ve eklerde olmak uzere iki ~ekilde kendini gosterir :. >. dugu yerlerde bu iinsiiz q ( 9 ) isareti ile kargllanmigtlr : bengzer, Tnngri, yaqak gibi. Arap alfabesinde p , c iinsiizlerini kargilayacak ozel birer harfin bulunmamasl dolaplslyla metinlerde p, g iinsuzlerinin b, c yazll~~lariile kar~llandlgl yerler coktur: Calah ( = Calap, Tanrl), ynbrak ( = yaprak), acllk ( = a~llk),kac ( = k a ~ ? ) gibi. Bununla birlikte alfabeye sonradan eklenen r ve harfleri dolaylslyla p ve F yazlll~llornekler de vardlr: ctkdi, toprak gibi. Uygur yazlslnin ince ve kalln slradan t ve s iinsuzleri araqlnda bir aylr~myapmamlg olmaslna kargl, Arap yazlslnda ince slradan t / s ( H , 2 ) ile kalln slradan t / s ( 2 ,b, iinsiizleri birbirinden ayrl harflerle yazlImlg oldugundan, metinlerde her iki etkiyi tapyan yazlliglara yer verilmiatir: tozrna, ravugzla (=tavukla); tavfan, tavar (zdavar), turd~lar (=kalkt~lar), sayru (=basta), sak~nnlak, soquc ca so nu^), sacrldi, sanasin, s o y d ~ l r ~gibi. r k / g unsuzlerinin Arap yazlslnda tek bir k e f ( if') harfi ile kargllanml~olmaslnln dogurdugu giiclugii gidermek i ~ i nmetinlerde yer yer g i ~ i ni i ~noktall k e f iyareti kullanllm~$nr: girii (- sonra), degijre, virrnegi (= vermeyi) gibi.. >. Uygur iml%s~ndaoldugu gibi, bazl ekler kelimeye bitiatirilmeden ayrl yazllmigtlr: Icuf-dur, gerek-dlir, dii~inig-sin, biitiin-liginde~z, aymrs-lnrdur, eltsilk-~uz gibi. Buna karglllk edat, bagla5 ve ek-fiil nitcliiindehi bazl kelimelerin de kendinden onceki kelimeye biti~tlrllerekyazlldlgl yerler ~ o k t u r : anuvzla (=onunla), sadakoyzla, bunulgibi, anuqctirz, bizdenyaqa, bendahz, varildlkinz gibi.. Ses bilgisi : ~ n l k l e :r 1. Eski Anadolu Turk~esi'nin iinliilerinde bugunkii yazl dilimi7de billunn~ayanbazi uzunluklar vardlr. Bunlar ya ~ e ~ i tses l i diigmelerinden, hece ve ses kayna~malar~ndan dogan uzunluklard~r: t 7P.g ? d.rpu (=hizmet), d l L g > n?!r (-atll). net,>g 6:?r ? i l t 7k . 7 , ~ (=nitekim) gibi; yahut Tiirk~enin~ o eski k donemlerinden siiregelen ve o l u ~ m asebepleri dahl kesi311kle ~oziilemediiiisin "asli uz~inluklar" diye ad1;tndlrllan turden uzunluklardir : Zy ( = a d , rd (=ad, isill, 22) (=av), 9 ; ~(=var), ii (=in, magara), or? (=on), y.~ (=lCiO), )Zb (=yok) gibi. 2. Metinlerde bugiinkii yazl dilimizde yer alan a, I , o, '1; e, i, 0, ii iinluleri d y n d a bir de e (=kapali e) iinliisiiniin varlig~soz konusudur. Ancak, ilk hecedelii n n durumu baklmlndan devre sonuna kadar olan metinlerde yazlll~hemen hemen hep i yanmdad~r.Cdnkii diinek, yirizek, bif, gice, girii, irte, virmek gibi kelimelerin ilk hece unluleri hep esre veya esreli y ile yazllmlgtlr. Eier bu yazlh~lar ses degeri bakunlndan birer k'y? kar~llallll~ olsalardl, daha ltliaele~rni~ bir imlii olugmadliindan bunu gostermek k i n y'li. >. >. >. >. Bazl kelimeleiin Eski Turk~edeoldugu gibi aynen veya kiictik its degigmelcri ile devam ettirilmi~olmas~,uyum bozuklug~rdojjurmu~tur: gendii (= kendi), eyii (= iyi), dilkii (- tilki), bul;d (= bulut), esriik (= sarhog), yanku (= yank ~ ) ,yrlduz (= ylldlz) gibi.. >. Metinlerde ayrlca, eski ve yeni yazl dillerinden farkll olarak birsok kelimede bir yuvarlakla~ma baqgostermigtir. BLlnun sebebi ya bile,-iik, t,rtnuk, ,yemiit, kirpuk, civLin- tirncklerinde goriilduiG iizere h, p, gibi dudak iillsilllerinin yuvarlakla~tlrmaetkisidir yahut da Eski Tiirk~ e d ebirden fazla heceli lielimelerin - g / - g iinsiizlerinin Giineybat~ Turk dilinde eriyip kaybolurken geride kalan iinluyii yl~varlakla~t~rmaslndan dojjmuatur: ayrLi (< rdr (=ay;l), r1rz.L (Etemiz), bilii ( =bilgi), klczi (=slklntl, eziyet), sacu (=sag), ynpr~(- yap^) gibi.. I. Eklerde u y u ~ n~ O Z U X I L LDuzluk-)1u+arlakl1k ~LL: bak~mlndan dudak bellzeSmesine ayklrl elan epey ek vardlr. Bunlar ya dudak iinsuzlerinin yalllarlndaki ek iinliisiinii ).uvarlakla~tlnnalarlndan o l u ~ m u uyum ~ bomkluklarld~r yahut da bir kislm eklerin ilk pap~larlnlkorumakta devam etmelerin-. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(7) den ileri gelmigtir. Ekleri bu baklmdan yuvarlak iinlii tagiyan ekler ve diiz iinlii tagyan ekler olmak iizere ikiye aylrmak gerekir. Eski Anadolu Tiirk~esinde diiz iinlii taglyan kelime koklerine yuvarlak olarak gelen ek tiirlerinin saylsl oldukca kabarlktlr. -uq/iiq, -nuq/-niiT ilgi hali, -am/-erii yon gosterme eki, -urn/-iim, -umz~z/-iimiiz 1. gahis, - u l l / i i ~ ,-uvtlz/ -iiqiiz 2. gahls iyelik ekleri ile, -lu/-lii, -suz/-siiz,-cuk/-ciifc isimden sifat ve isim yapma; -gu/-gii, -du/dii, -u/-ii, -trk/-iik fiilden isim, -ur-/-iir-, -dur-/-diir- fiilden fiil, -ur/-ur, -duk/ -diik isim-fiil, -LI/-ii, -vp/-iip zarf-fiil ekleri ile -us/-iiq, -uquz/-iiqiiz 2. gahls cokluk, -sun/-sun, -sunlar/-siinler 3. gahls teklik ve sokluk emir kipi ekleri, bazl ~ekimlifiillerdeki -v~tnz/-viint, -uz/-iiz, - v u ~ / - v i i z , -alunt/-eliim gahls, -durur/-diiriir, -dur/-diir cevher fiili ekleri bunlarln baglicalarldlr: 11an-uv, kardagz-nuq, aq-arurak (ona dogru), aybuquz, baglu, dip-siiz, karal-dm (=karartl), uyan-ulc, geg-iir , it-siinler, gire-viiz, gei)ez-durur (=kolaydir), lruk-drrr gibi. -r/-i, -m/-in yiikleme hali, -I/-i, -n/-si iyelik, -din/-din zarf, jr/-gi, -Irk/-lik, -~ncr/-inciisimden him tiiretme, -lcr/ -ici fiilden isim, -dl/-&, -mrj/-ntis gecmig zaman, -uar/-iser gelecek zaman ekleri ile, -"I-, -On-, - O g - fiil tiiretme eklerindeki baglantl iinliileri, -mr/-mi soru eki, ~ekimlifiillerdeki -rn/-in 1. gahls teklik, -srz/-siz 2. gahis teklik ve ~okluk, -rcak/-icek, -~nca/-incezarf-fiil ekleri, yuvarlak iinlii taglyan kelimelerde de hep diiz olarak yer alan eklerdir: kug-1 (=kugu), gendii-yi (=kendisini), geldiig-in (=geldighi), boyn-ln (=boynunu), oq-din (=once), derniir-ci, ulu-Ilk, bul-ln-ma-dl, aiydur-ml?, nol-lsar (=ne olacak?), 81-iserii~ (-olecegiz), alur-slrz, ur-lnca gibi. 6 . ~ n l i idiigmesi, iinlii tiiremesi: Kelime baglnda iinlii dii~mesiseyrektir: sltlna (< ~sztr~za), srtmalu (=sltmall), yu~ L (< L uyukrt) ( = uyku) gibi bir iki ornegi gqmez. Ancak, orta hece diigmesi ~artlarinltaglyan yerlerde dugme olayl yayglndlr: ayrr-/ayruk (=ayrl), boyln/boyrtr, bogiir/bogrin (=bogriinii), bogiir-/bogrug-, yakrg- > yahp, emiziir-> e m zir-, yilet-/yiltesin (=iletesin) gibi. Ekleme slraslnda, kelime icinde iinlii karylagmaslndan dojjan degigmeler de vardlr. Bunlarln g e ~ i c olanlari i aruz vezni gereiidir. Siirekli olanlari kaliplagmi~ sozleri olugturur: seniqqiin, nideliinx?, nollsar?, nicoldt? s u ~ a d u ~ s asiiqiydi , (-siingii idi) gibi.. Tiirk~esindcartlk tamamen v'ye doniigmiig durumdadir: bar var, barvar-, bir- vir-, yablak yavlak (= fena), tabzgkan tavgan, ynvag, davar, av, ev, sev- gibi. Bu durumla ilgili olarak, ~ekimlifiillerde ~ a h l seki durumundaki ben, biz zamirleri de birer 6- > v- degi~imiile eklegerek -van/ -ven, -vrrz/-viiz ~ekillerini almiatlr : aru-van (= temizim), aga-vuz (= asallm), gide-viiz (=gidelim) gibi.. Tiirkce kelimelerdc iinlu tiiremesi seyrektir: azacuk, yigirek orneklerinde goriildiigii gibi kelime i~indedir.Yalnlz, 'ayb, 'ilm, fikr, kavl ( = d z ) gibi Tiirkcenin hece yaplsina ayk~ri~ i f tiinsiiz taslyan Arapqa kelimelerde de bugiin oldugu gibi bir ses tiiremesi baglan~~gtlr : 'aylb, 'ilinz, fikir, knvil, sablr gibi. Unsiizler: Eski Anadolu Tiirk~esinin,iinsiiz tiirleri baklmlndan bugiinkii yazl dilimizden ayrllan en onemli yam, Eski Tiirk~edekiq damak Gnsiiziiniin aynen devam ettirilmesi ve slzlc~bir glrtlali iinsiizii olan h'nln varllgldlr: bu71 (= slklntl), deViz (= deniz), d a h ~(= dahi), yohsul (= yoksul) gibi. ~ n s i i zdeiijrneleri: 1. b-: Bazi kelimelerde b-'ler bugiin oldugu gibi p-'ye donmeden kendini korumustur. Bunlarin bir kisml Eski Tiirk~edeki ~ekillerindevamlndan ibnrettir: barmak (= parmak), bagmak (= ayakkabl), berk, biqar p~nar),buszi (= PUSU),big- (pigmek), biire (-- pire) v.b. 2. b v : Eski Tiirk~eninGok Turk kolundaki ve belirli kelimelerindeki on, ic ve son ses b'leri, Eski Anadolu. 6. g / g, g > v : Eski Tiirk~edekibirden fazla heceli kelimelerin son seslerindeki -g / -g iinsuzleri ile ek ve hece bag1 g/glleri, Anadolu Tiirk~esinde eriyip kapbolmugtur. Diiaen kelime sonu -g/-g'lerinin bir klsml kendinden onceki iinliiyii yuvarlakla~tlrlrken, bir !asmlnda da herhangi bir degigiklik olrnam~gtlr:Icaprg kapu, yadag yaya, y a ~ l l g ya,vlu, kulgak > kulak, suvgarsuvar- (=sulamak) gibi. Trk heceli kelirnelerin son sesleri ile, birden fazIa heceli kelimelerin i~ seslerindeki g/g iinsiizleri yazlda korunmuqtur. Bunlarln telAffuzda ylimu~aylp2 ve y'ye donasup doniiynedikleri kestirilemiyor: ag-, agrl, sagdr, beg, begerz-, egin, egri, iigil- gibi. Bunlardan yuvarlak iinlii yanlnda bulunanlarda, bazan bir g > v degigmesi goriilmektedir: kirlngzlz > k ~ i l a v n z (=kllavuz), sogzk sovlk, tiigrlov-, takrg~i tavulc v.b. koga (=kova), sogan (=sovan), ~ l g a -( -=slvamak) gibi ornekler de degigmeden kalmlgtlr.. (-2. >. >. >. >. >. >. 3. t->d-: Eski Turksede kelime basindaki sabit t- iinsiizii, Eski Anadolu Tiirk~esinde, t-'yi devam ettirme veya d-'ye donusme baktmlndan karlyk bir durum gosterir. t> d- degigimi yiizylldan yiizylla ve eserden esere birtaklm farkllllklar gostermekle birlikte, daha cok ince slradan kelimelerde gergekleamigtir. Kalln s~radan kelimelerde t-'nin korunma oranl daha fazladlr. t-'li ornekler: tag (=dag), tagll- (= dajjllmak), tal, tanz- (= damlamak), tamak, tamar, taq (=tan, hayret), taqla- ( = h a y e t etmek), tanrg- (=danlp mak), tanuk (= ~ahit),tart- (= cekmek), tag (= dig), tavar (-mal), togran-, tolun- (=dului~mak), tol-, t o n (=elbise), t o ~ r ~(=domuz), z tii ( ~ t u y gibi. ) d-'ye donii~miigornekler: dad (=tat), datlu (=tatll), d m (zdinnlek), drnq (=din?), dolcrn-, dut-, degiil (=degil), delirn (=cok), ditre-, dut-, diiken- deg~iir-(=degigtirmek), dirlik (-hayat), diikeli (=hepsi), diirig- (=ugragmak) degm e (-her) v.b. 4. I<->g-: Eski Tiirk~ek-'ler Eski Anadolu Tiirkcesinde, bugiinkii yazl dilinde oldugu gibi g-'ye doniigmiigtiir : gel-, getiir-, geyik, geqez (=kolay), go/, goqiil gibi. Arap alfabesi k ile g araslnda bir aylrlm yapmadlgl icin, ,q-'$e, doniigmemiy olan ornekleri, daha cok bugiine klyasla tayin edebilmekteyiz: kendii, kendiizi (=kendisi), key (=iyi), kigi (Pkii~iik),kim?, kimesne, kiji, korpe gibi. Bununla birlikte, metinlerde, bu kelimelerin i i ~noktall kef'le yazllarak g-'ye doniis&"-' ~ugdnii gosteren ornekler de yer alml~tlr:gigiye, bir gez, gendii, gemiik (= keinik), geqez, g i ~ i(= kiiciik) gibi.. 5. k > h : o n se;te h- iinsiizii yalnlz A r a p ~ ave Farscadan geGme hulk, hayal, hog, hlyanet gibi yabancl kelimelerde yer allr. Tiirkge kelimelerde metinden metne fark etmek i i z ~ r ebazl kelimelerin i$ ve son seslerinde k h degigimi goriilmektedir: nrkn, bah- (=bakmak), ugmah (==tennet). h~rdah,yahjr yohsul gibi.. >. >. >. >. >. >. >. >. 7 . q > g, g : yalglz (=)ralnlz), igen (=pek), egirtte (=-kugatmak) gibi birkac arnek verebilen bir degigim tiiriinden ibarettir.. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(8) 8. 15 seste fonlula~nta:Ekleme durumunda, yan yana bulunan iinsuzler araslnda tonlu olup olmama baklmlndan bir uyum soz konusu degildir. Kok iinsiizii ister tonlu ister tonsuz olsun -da/-de, -&/-den, -durn/-diim, -&/-dl, -duk/ -diik v.b. ekler hep (1- iledir. -ca/-ce, -cuk/-ciik, -a/-cr, -dukcn/ -diikce ekleri de hep c- iledir: bag-da, budak-dun, bat-dl, apdur-, it-diikleri, yok-durur, adet-ce, gok-cek, damp k - ci, oldrrk-cn gibi. -t->-&, -1i->-g-, -k-g- degigimi ile iki iinsiiz araslnda bulunan tonsuz iinsiizler de tonlulasmlat~r: bulut / bulrd~na,ogiit/ogiidi, ycrt-/yuda (yutsun), it- / ideviiz (=edelim), brrak- / brragur~n,yoklrk /yokhgrn, sii?iik/~iigiigi(= kemigi) gibi. 9. i;'nsiiz ikizlenmesi: Bazl ses dii~meve degi~melerisonunda birkaf kelimede -ss- ~eklindebir ikizlenme goruliir: asrg ass1 (sfayda), idisi issi rssr (=sahip), rsrg rssr (= slcakllk, hararet), us (= akll) ussrrgr gibi. 10. Eski Anadolu Tiirk~esindeseyrek olarak iinsiiz ve hece diigmesi olaylarl ile iinsiiz tiiremesi ve hece aktarlml (mktathkse) gibi olaylara da rastlanlr. bol->ol-, berklebekle-, geltiirgetiir-, oltur- otur-, suw SLL ~ e k lindeki degi~melerdeb-, -r-, -I-, -1v iinsiizlerinin eriyip kaybolmasi soz konusudur. Metinlerde ur-, igid, rlan, llduz, urak, in, irij- gibi vve y-'siz ornekler goriilebildigi gibi, bunlar~nbirer v- ve yili~mesi(proth&se)'ne ugramlg vur-, yigid, yrlan, yalnlz, ytrak, yin, yirig-, yit-, yigrerz- gibi gekilleri de yer almlgtlr. karva- (=kavramak), tobra (-torba) ve horyad (=hograt, Rumca asllna uygun olarak) kelimelerinde de bugiinkii ~ekillerineoranla birer hece aktarlml goriilmektedir.. >. >. >. >. >. >. >. >. >. >. Sekil bilgisi : Eski Anadolu Tiirk~esinin bugiinkii Turk~edenayrllan bagllca gekil bilgisi ozellikleri punlardlr : h i m : fyelik ekleri kelimeye 1 ve 2. gahls teklik ve fokluk ~ekillerindehep yuvarlak, 3. pahls teklik ve ~ o k l u kSekillerinde hep diiz olarak eklenir: bag+uin, i p t i i m i i z , nt+ uq, L L S S U + ~ Ldost+ I Z ; 1, goz+i, e v f l e r i gibi. Hal eklerinin ~ o g ubugiinkiinden fark11 degildir. Yalnlz ilgi hali (genitivus) eki hep + u v / + iig, +nug/+niil, geklinde yuvarlak iinlii ile, bulunnia (locativus) ve ayrllma (ablativus) hali ekleri de hep +do/ 4-de, +dun/+ den pekillerinde d- iledir: ilan -kug, siz iiv, ayrfnurg; kulhk da, at +don, sovrk dun gibi. 3. pahls iyelik eklerinden sonra +On yiikleme (accusativus) hali eki kullanllm~~tlr:ayag+r+n (--ayaglnl), nrka+ sr + n (=arkasin]), diis+i 4-n (=ruyasml), uc I +n (=ucunu) gibi. Hal eklerinin kullanll~~inda bazl ayrlllklar goze Garpar. 0rnek olarak yalin ha1 (nominativus) yiikleme halinin yerini tutabilir: yavuz h1rlu k i ~ i(=ki~iyi) evde Icomanzak gerek gibi. fyeljk eki alrnl~isjmlerden sonra ilgi gorevi ~ o kdefa ilgi hali eki almadan kar~llanrnlgtlr(eksiz belirtili isim tamIamas~):beniirn atam knrdap kuzr (=babamin karde~ininklzi), goksiim penceresi, g o ~ l i i ggozi (-gonliiniin gozii), ziilfiiq kemendi (=ziilfiiniin kemendi), dii~iirniiz ta'birin gibi. k metinlerde olmak iizere, 1 veya 2. pahls Daha ~ o manzum iyelik ekli kelimelerden sonra, belirtme gorevi yukleme hali eki kullanllmadan da kargllanmlgtlr (eksiz yiiklen~e hali): goqliirn aldr, goksiim sovrdanz, kanuguz doltiib, karda~cugnrnciz vir gibi.. +. +. +. +. Bazan fiiller ySnelme hali yerine yiikleme hali eki aimlgtlr : togrr yolr (--- yola) vnrmadl; salaydz Y u s u f ardunnr (- ardlna) iizin; taparidum ben seni (= sana) gibi. Yonelme hali ekinin yiikleme ve bulunma hali i ~ i nkullanlldl~iyerler de vardrr: dirler aluban gitmege (zgitmeyi); hayrete (= hayrette) brrakd~gibi. -mak/-mek mastarlndan sonra gelen yonelme hali ekIerinde bazan herhangi bir gorev yok gibidir: bunuq gibi dosta i'timad krlinaga (= kllmak) yaramaz. Yonelme hali bazan ;le edatinln yerini tutar: bu tamagaya mexglil olup; 01 iimrnide (= iimit ile) k i m a f v ide padjah. Olumlu ve olumsuz genip zaman isim-fiiline gelerek ur- fiili ile kullanllan yonelme hali eki, bir i ~ "yapar i gibi olmak", "yapar gibi goriinmek" anlamin] verir: bu isi gorrneze urdi v.b. Bulunma hali eki +da/+de bazan yonelme hali gorevi ile kullanlllr: 01 terazrl kefesirzde (=kefesine) Yusufr kodllor; biz daht bu ayet altrnda (zaltlna) dahil olavuz gibi. Eski Tiirkfe devrinden bir kallntl olarak +da/+de ekinin ayrllma hali gorevini devam ettirdigi yerler vardu: nlnunda (- alnlndan) opdi; Beair elinde (= elinden) gomlegi Ya'krib alur; yig andarz k i agda ( = a ~ d a n )yuyasrn v.b. Eski -tdrn/+din ayrllma hali eki ancak o q f d i l l (=once), bcr yaqa + d m ; iki y a g a f d l n (=iki taraftan); sag+dzn yaqa gibi kaliplagmlg zarflarda yer almlgtlr. E~itlikhali (aquativus) gosteren ga/+~e, ca/ ce eki, "gibi, kadar, gore" anlamlar~ile olduk~ag e n i ~bir k ~ l lanlll~asahiptir: ton+ca (= top gibi), Kazaiz+~a (= Kazan gibi) olmayasln; tag+ca (= dag kadar); saman ca (=saman kadar), krzrlclk degizegiintjce (= degnegim biiyiikliigiinde); ag~rrn+cn (=aglrllglnca) Daha, dileginfce, hiikmitz ce; znlnaizca (= zamana gore) ollmaduk v.b. Bu ekin "zamanda" ve "yerde" slnlrlama (limitativus) gorevi ile kullanlllpl yalnlz kari~lk dilli eserlerde goze Garpar: bu demge+ce, b i j ydga t q a gibi. Ekin 07irzce (= onu slra, oniinden), akabince (= arkaslndan), sonuizca (= sonunda), yolrnzca (= yolundan), yirlii yirince (- yerli yerinde), soylnca (== soyunun iktizasr olarak) gibi zarf olarak kullanilan kallpla$mlg ornekleri de boldur. Aynl durum bunca, buncasl, nice, rzicesi (= nasll?), nice bir (- ne vakte kadar) gibi zamir kallplagmalarl ~eklindede goriiliir. fle edatl ile bunun eklegmig pekli olan 4-la/+le, +Ian /+len eklerinin vas~tahali (instrumentalis) i ~ i nkullan~l~g~nda bugiinkiinden ayrllan bir durum yoktur: oditn ile, gogiildejlerle, otclz tokuz yigitlen gibi. Eski Tiirkceden devam edegelen +On vaslta hali eki, yer yer iplekligini devam ettirmekle birlikte, daha ~ o kkallplagrnlg yer ve zaman zadlarl durumundadlr: goz+i+ir (=gozii ile) gordi; giic + iin (=gii~liikle), diin+in giin+in (=gece giindiiz), giindiiz + i n (=gundiizleyin), yay +in (=yazln), suswz +In (=susuz olarak), yalquz -k111 (= yalnu olarak), 01 vaktluz (-- o vakit), sag+ln sol+ln (-- sag11 sollu), yir yir+in (= yer yer), art+ln (= o sebeple) gibi.. +. + +. +. +. Benzetme edatl gibi'nin yerini tutan f layln/+leyin (< +la-y-zn) de bir isim fekimi eki dununundadlr: korniir+. leyin, yagmur+layrn, benci+leyin, ancrflayrn gibi. +la/-kre yon gosterme (directivus) eki canlldlr ve pek giizel kullan~llglarlvardlr: in? t r n (=dlganya) saldr, d a ~ + r a (-- dlpanya) gitdi, yo11 ra (- yoluna), depe +re (= tepesine), giiksl+re (--gaksiine); ol begi o f deqlii yilzifre giizi+ re ve bogazz+m ve kartll i-ra diirterdi k f m aldiirdi gibi.. +. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(9) 4- aru/+erii ve bundan klsalmlg + ru/+rii yon goster,. me ekinin kallanlllgl daha slnlrlldlr: arka + ru (= arkaya),. up +aru (=oraya dogru, oraya), yav +am (===o yana), karrca ru (enereye?) v.b. Iciirt edatl, orta hece du~mesineugrayarak ve eklendigi kelimeye yanagarak, +eun/+ciin gekliyle bir "sebep g6sterme" eki dun~munageqmiatir: anus +Gun, gendiizi ciin gibi. Szfatlar: Belirtme slfatl olarak kullanllan say1 adlarl bugunkii gibidir. Yalnlz, bazllarlnda ses deii~ikligigoriilur: big, yidi, tokuz, yigirmf gibi. +lncz/ + inci eki ile yapllan slra-say1 slfatlarlnda ek hep duzdur: dord + inci, onfzncz, tokuz + zncz gibi. Nadir olarak i k i f n c gibi klsalrnl~~ekillerde vardir. Niteleme sifarlarl boldur: biliisiiz ddem, ince bil, yavuz goz, karasu (=karanhk) gice gibi. Slfatlarda karylagtlrma (comparativ) ve iistunliik (superlativ) dereceleri +rak/+rek eki ile kargllanlr: yig-trek (= daha iyi), katr+rak (=daha katl), uiu+rak+dcrr, Tasrz bilici rek + diir (=en iyi bilendir). Bu, gu, 01 i ~ a r e tslfatlarl yanlnda, bunlarln sol, ogbu, u ~ b u igbu , gibi birlegik olanlarl da vardlr: 01 sozi, $01 pfri, ogbu sozleri gibi. Zamirler: Sahls zamirlerinde, 3. gahls, 01 ve olar ~ekilleri ile bugiinden farklldlr. Bu gahsln ~ekiminde anu, anz, an",,, anda, anlar, anlaruq, anlarz gibi bir ayrillk da goze farpar. fgaret zamiri bu, gzz, ol'dur. Cokluk ~ekilleribular, gutar ve olar'dlr. Sahls ve igaret zamirlerinin ~ o k l u k~ekilleri, ile ve iqiirz edatlarl ahrken araya bir ilgi hali eki girer: bunlarusla, b ~ n l a r u ~ c i gibi. in Donugliiliik zamirleri kendii, gendii, oz ve kendiiz (< kendii oz)'diir. Ayni zamanda soru zamiri olan k i m 'ye ne'den bagka ayruk (=bagkasl), kamu, karrtusu (=hepsi), biregii (=birisi), kankzs~(=hangisi?), niceler (=pek foklarl), ozgeler (ba~kalarl),diikeli, diikelisi (=hepsi), degmesi (her birisi) gibi fe~itlibelirsiz zamir turleri vardlr: yiizin ayrug? dondi; biregii gorse; knmu fan: vii baki; kamuszndan yigrek; kankzszyla e y k y e cenk; diikelisin bagladr; degmepiiz (=her biriniz) v.b. Baglama zamiri k l m ve Farsfadan gefme ki'dir: nice begler kirn dilerlerdi anz; mesel kinz didiler; ol k i saf baglar; ne efsane k i var v.b. Zarflar: Zaman zarfi olarak indi, inzdi, diirzle, yarzndarz C-yam), girii (=sonra), kaqan (=ne zaman ki, vaktaki), hemige (=daima), ~ i i ciin , (=vaktaki), nice bir (=ne zamana kadar) gibi dogrudan dogruya zarf olan kelimelerle, isin1 ve stfat durumunda Turkfe ve yabanci a s ~ l pek l ~ fok kelime kullanllml~tlr.Bunlarln bagllcalarl: dun giin, dun ii gun, bugur (> bu ogur), go1 dem, go1 oht (= o vakit), 01 ohtun, golok dem, geh, gehi (=bazan), nci-geh (=anslzln), subhdern (=sabahleyin), her subh, bir rzefes, pes (=sonra), arzdaiz (-ondan sonra), ilkirz, opdin (=once), miidrim (=daima), dem-be-dem (=zaman zaman), 01 vakt, hemdn v.b. -a dek, -a degin, -don girii gibi edat grupu halinde olanlar da vard~r. Yer zarflarl olarak opince, ardlnca, ilerii, Icar~u, a m , kanda, her kandcc, girii, berii, icerii, kancaru, aqaru (= ote, &eye), tapa, dapa (=tarafa, yone) gibi kelimeler yer almistlr. Miktar zarflan, bugiin kullanllmayan katz, top, key, gey (=pek), ipen, igen (-pek), telirn, delirn ( z ~ o k ) , o k i i ~. +. +. I. +. I. I. (--~ok), yigirz, yegin gibi kelimelerle slfatlardan yapllmig bir zerre, bir gemme (=pek az), nice (=bol), yavlak (=pek) gibi kelimelerdir. Miktar zarflarl kelime tekrari ile de yapllabilir: az az, bip bip, biiliik boliik, deste deste, katre katre gibi. Bugiin kullanllmayan bagllca tarz zarflari ~unlardlr: eyle (=oyle), eyle kirn, bu deplii (-boyle), bu resme, su resnze, bunczlay~n,anczlayzn, niceme (= nice, pek ~ o k ) oqat , (=iyice), b a y ~ k (=giiphesiz), yaluquz (=ancak), ayruk (=baskam), anqa (-0 kadar), aBsuzda (=anslzln), aqul (=yavag, yavaa), tiz (=gabucak), ser-d-ser, dest-be-dest (= elden ele, pegin), 116-geltan (= anslzmn), ynvuz (= kotu), yavlak (=pek), geqez (=kolayllkla), gessiizin (=isterneyerek), arkun ark~in(= yavas yavag, aglr aglr), ldcerem (= elbette), pare pare (= parfa parfa) v.b. ne?, nice bir? (=ne zamana kadar?), nige? (-nasll?), nite? (=nasrl?), kanr?, kandnn? (=nereden?) gibi zamir kokenli olup da soru zarfl olarak kullanllan kelimeler vardlr: nice bir qalzna b i ~tabl-z Izeves; n i ~ ediir doker? anus gigegin rzite bilem? n u v e t nice irrnalum? kandan saralum? gibi. Edatlar : Eklendikleri isimlerle oteki kelime siniflari arasinda ge~icibaglar kurma gorevi yiiklenmi~olan ba~llca edatlar ~unlardlr: bigi, gibi, teg, deg, ile, birle, bile, igiin, F a r s ~ abd (=ile). Bu edatlar isimlerin yahn, zamirlerin ilgi halleri ile kullanlhr: yil bigi, a m r l bigi, kalem teg, gun deg, azmug~ln,evi birle, rijveti~iin,ddsitcirt-I divdne bd Husrev gibi. agaga, aguru, otiirii, berii, gerii, osden, ozge, yana gibi edatlar ayrilma h.xli isteyen edatlardlr: agacdan agaga, di-. vdrdarz asuru, qolzdarz berii, andan otiirii, senden Bzge gibi. Yonelme hali isteyen dek, degin, Farsc;a td edatlarl sinirlandlrma gosterir: subha delc, jimdiye degin, td kzydmet gibi. Tagra, apnru, iizre, iistine gibi baaka kelime smlflarindan alin~pedat olarak kullanllan "yalanc~ edatlar" da vardlr: anus buyrugzrzdarz tajra olmazlar; 01 devizden aqaru (=titeye); ~ e h riistine gibi. Bugla~lar: Kelimeleri, kelime gruplarlnl ve cumleleri birbirine baglayan Tiirkfe ve yabancl as1111 pek fok bagla^ kullanilln~gt~r. Bunlardan ger, qi-ger, eger, egerci, veger, veger-rzi (zyoksa), bciri $art bildiren baglaflardlr: ger dii cihdn olursa ...; qi-ger Bzddelerdiir; egerci kdfLir yagdurur; egerci sen RLim miiezziniyiseq; veger kimse tufa nd-mahrenze goz; veger-ni cem' idiip sacug coziigin v.b. A ~ n m d ,ill6 (=ancak, ne var ki), eyle olsa, lik, likin, veli, velikirt bagla~larl slnlrlama gosterir: ammd pddi8dh iigiitdin iigenmelc olnzaz; eyle olsa pddigdhbk bagarzlmaya; Ifk dilber bi-veftidur; velikin diirri yogzdz sadefde v.b. Zird, qiin (= mademki), ciinki, ciinkim, sebep, meger, illci, istisng; yn, ydhud, dahz, dagi ve ir/ii, vu/vii atlf gosteren baglaflardlr : giin bu ize kadeln ~rrdukkomak yaramaz; nemiiz giizede didi ill; korkdr; giiher dahz bulunmaya; nwkr ii hile birle; yil ii su od u toprak v.b. N e ... rze, nite ki, nite kim, pes (=bunun iizerine, daha sonra) gibi slra sozleri ve cumleleri olumsuzluk, pekigtirme ve sonrallk gorevi ile birbirine baglayan baglaflar da vardir: ~ L bir L agacdur rze goresi gozi var ne igidesi kulagz; nite ki zehr ii tirydk ikisf bir r?zaJdindengeliir; pes kuglar gogercin ogiidin kabiil kzldzlar gibi. Metinlerde, yardlmci cumleleri temel ciimleye baglayan ki ve k i m bailan da yaygtndu. 0 1 kuvvetiip yoltd~lrki llanrla pence uraszn; m'ce yrldur k i fol. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(10) $opanuq ardrna diigmi~sin; igitdiim kim bir arslan varidi kirn... v.b. ~ n l e m l e r: Eski Anadolu Tiirkcesinde seslenme iinlemleri iy, i (< iy), hey, -i, eyd, d, yd'dir: iy karrndag, i cdn, hey ne korkarsin! eyd vasl ehli, ydrd (=ey yar); yd Rub gibi. igaret unlemleri ug, ugda'd~r: L ~ Syok nihdyet; ugda tigill ugda ba~urn;ugda benem gibi. Ogbu, uzbrc, igbu gekilleri daha cok i ~ a r e tslfati olarak kullanilml~tlr. Fiil ~ e k i m i :Sahrs ekleri: Cekimli fiiller bir olug ve kl11g1bir gahsa ve zamana bag11 olarak bildiren kelime tiirleridir. Cekimli fiillere gelen gahls ekleri, zamir kokenli ekler ve iyelik eki kokenli ekler olmak uzere baqllca iki grupa ayrlllr. Bildirme (edat-I haber, cevher 1iili)'nin gimd Il-I' zamaninda kullanilan 1 ve 2. gahis ekleri zamirlerden, 3. ~ a h l seki dur- fiilinden geligmigtir. Bugiine gore fark11 olan ekler goyledir: 1. ~ a h ~teklik s ve coklttk ekleri -van/-ven, -am/-ern, -vrcz/-viiz, -uz/-iiz'diir. kuluq-van, yazuklu-van (zgunahklrlm), ddst-ven, gogercin degiil-ven, ben-em, mest-em, grifil degiil-ern; bicnre-viiz; ne-viiz? degiil-iiz gibi. 1. gahis teklik ekinin -vanz/-vem, -rrz/-in ~ekilleride goriiliir: sayruvam; ben ne-vem? kul-in; nokeri-y-in gibi. Genigletilmi~-vanrn/-venin gekli seyrektir: ben-verzim gibi. 2. gahis eki -sin/-sin, -scz/-siz'dir. Bugun oldugu gibi yuvarlak gekilleri yoktur: eyii-sin, korzuk-srn, kor-sit gibi. 3. gahls eki -d~lri{r/-diiriir,-dur/-diir'dur: gerlez-durur; var-durur; yoh-durur; seniiq-diir; 01 giineg-diir gibi. Bildirmenin olumsuzu degiil kelimesi veya bunun -d~ir/-diireki ile geni~letilmigi ile yapillr: aceb degiil; a w k degiildiir gibi. Cekimli fiillerin goriilen g e f m i ~zaman ve Bart kipi diginda kalan kiplerinde gahis ekleri zamir kokenlidir: geliir-ern, a~a-szz,ire-viiz, viriib-siz (==vermigsiniz) gibi. Goriilen gecmi~zaman ve gart kipi cekiminde kullanllan ve iyelik kokenli eklerden geli~en~ a h l sekleri bugiinkiinden pek farkli degildir: 1. gahis -nl, -k/-k; 2. gahls -q, -quz/-qiiz; 3. gahis -lay/-ler'dir. Fiil kipleri: Cekimli fiillerin haber ve dilek kipleri grupuna ayrilabilen ba~licatiirleri ~unlardir: Haber kipleri : -dl/-di gecmig zaman eki ile kurulan bu kip 1 ve 2. gahls teklik ve ~ o k l u k~ekimlerindehep yuvarlak, 3. $ahis ~ekimindehep diizdiir: sev-diim, srgrn-duk, ayrrl-duq, kzl-duTuz, dug-di, ko-drlar v.b. Yapllan igi kesin bir parglya baglayarak bildiren belirli gecmig zaman -rpdur/-ipdiir, -rpdurur/-ipdiiriir ekleri ile kurulur. Bu ekler bugiinku -nzrgtrr ekinin yerini tutarlar : arupsln (-temizlenmigsin); boyrn vir-iipdiir; bir rlan sarrnag-rpdurur gibi. Anlat~langecmig zaman eki -mzg/-mig, dudak benzegmesinden kagnan cekimi ile bugiinden ayr~lir:dug-rnigem, getiir-migiiz, dinzipsin, gem-inigsiz, tutug-mrglar gibi. Genig zaman kipinin olumlusu -rir/-iir, -ar/-er ve -r ekleri, olumsuzu -maz/-mez eki ile karailanir. Aldlg~~ a h l sekleri cegitlidir : kal-ur-an, sor-ar-van, oldiir-iir-in, dur-ur-van?, bagar-ur-vanrn, id-er-iik, biz-iir-sin, gel-iir-siz, iigen-iir-siz, geyiir-iir, ynt-ur-lar; kayrr-maz-van, rrihat 01-imaz-uz, bil-meziiz gibi. Eski Anadolu Tiirkcesinde -a/-e (<-pa/-ge) de bir genis zaman ekidir. Ancak, bu ek tarihi geligme sartlarlna uygun olarak kesin genig zamandan ~ o ksimdiki zamana ve. gelecek zamana kayan bir genig zaman eki durumundadlr: bcragub otura (= oturur); san-a-scn wrl-ma-y-a (= aglmaz .. sanirsin); ir-e-viiz; 01-ma-y-a-vuz gibl. G e n i ~zamanln hiklye ve rivayet gekilleri bugiin olduiju gibi i- fiilinin eklegmig -dl/-di ve -mzg/-mi$ gekilleri iledir : gel-iir-di; di-ye-di; id-er-rnig gibi. Simdiki zaman i ~ i nozel bir ek yoktur. Genellikle yukarlda belirtilen genig zaman ve -a/-e istek ekleri ile kargllanlr: ve biz-iir-em ki (=biliyorum ki) bu zaifuq sebebi a k lzkdztr; anrll mekrinden emin 01-rrnaz-am (=olamtyorum) ve gaddrirlzgrn gider-imez-em (=gideremiyorum); diikeli dietden emin 01-a-vuz (=olmaktaylz) gibi. Simdiki zamanda sureklilik saglamak i ~ i nbir tasvir fiili kuruluaundaki -a/-e durur ve -a/-e yorur ~ekillerikullanlllr: gor-e turur-am (=goriiyorum); knpa turur (-kagyor); giinriirden-i durur (=homurdanlyor); oyna-yu dururlardr (=oynuyorlardl); seyrdn ed-i yorur; gepe yorurken (I.&yorken) gibi, Eski Anadolu Tiirkcesinin karakteristik gelecek zaman uc-rsnr, 01-rsar-dur, eki -tsar/-iser'dir: 01-iser-em, bzil~~sar-sen, gorme-yiser-iiz, eyle-yiser-ler, krl-isar-lar-dur gibi. Bazan Sahls ekleri alarak -an/-esi gelecek zaman isim-fiil elchiin de bir ~ekimlifiil gibi kullanlldlgl goriiliir: ecel geldiikde I& biid gid-esi; eyle 01-asr-srn; bunlaru pddigdhr 01-asi degiilsin; okiig katilrk gor-esi-diir v.b. Gelecek zaman kipi bazan geni~ zaman, ~ o defa k -a/-e istek ekleri ile de karg~lanmlgtu: bu zahmetiiq rdhatrn sen gor-e-sin (=goreceksin); ne di-ye-ler (=diyecekler) gibi. Gelecek zamanln +a/-se gerek ~ekli ile karg~landig~ yerler de vardlr: et-se-rn gerek; 01-sa gerek gibi. Tek tiik rastlanan bir gelecek zaman eki de -acak/-ecek' tir. Bu ek, Eski Anadolu Turk~esindepartisiplikten wkimli fiillige yeni gecmege baglamlg bir ek turu oldukundan, yalnlz 3. ahi is teklik ve cokluk cekimleri ile yer almlgtir: kandn var-acnk-dnr; alnuq tagla-y-acak-lar-dur v.b. Dilek kipleri: Bu grupta yer alan kipler gart, istek, gereklilik ve emir kipleridir. Temel cumledeki bir o1u.j ve kiligl Barta bag11 olarak gosteren $art kipi, -sa/-se eki ile kurulur. Bu ek ya dogrudan dogruya fiil kok ve tabanlarlna eklenir: yaz-sa-in, bin-se-m, dut-sa, apar-sa-vuz, sohbet it-se-viiz, bul-sa-quz gibi. Yahut bugun olduiju gibi olumlu ve olumsuz genig zaman eklerinden sonra getirilir: kal-ur-sa-m, dutar-sa-7, inan-maz-sa-q, a,@-r-sa-vuz gibi. Sart kipinin yer yer -a/-e istek eki ile kargllandlgl da goruliir: her kimiill bir emir1 yirde yurdi 01-a (=olursa), anda dirlik bwl-a; her kirn gendii kavmin agrrla-y-a (= akirlarsa) geizdiizin agzrlamr,r olrcr gibi. fstek kipi -a/-e eki ile kurulur. Gkiminde bugline gare epey farkl~llkvardlr: crkrg-a-m, don-e-m, vir-e-y-in, crkar-ay-in, aq-a-srn, gor-e-sin, diqlen-e-viiz, isid-elii-in, um-alu-na, koy-a-slz, ilt-e-siz, di-ye-ler v.b. Bu ekin genig zaman, ~ i m diki zaman, gelecek zaman ve gart kipi yerini tutan kullanlll~landa gaze carpar. Gereklilik kipi icin ozei bir ek yoktur. Genellikle -a/-e istek ve +a/-se gart eklerine gerek ve gerekdiir kelimeleri eklenerek yaplllr: g e ~ e koldiir-e-m (=oldiimeliyim); gerekdiir kiln korkma-y-a-srn; bil-se-m gerek; yirine git-se gerek gibi. Metinlerde -a/-e istek ekinin yalnlz baglna "gereklilik" bildirdiiji yerler de vard~r: vdcibdur k i aybrn sakta-y-a-lar gibi. Bazan gerek ve gerekdiir kelimelerinin fiillerin mastar gekilleri iizerine getirilmesi ile de karplam: soylemek ve igitmek gerek, sakrnmtrk gerekdilr pibi.. +. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(11) I. j. I1 1 1. 1. Emir kipinde her ~ a h i~~ si nayri aslldan gelen ekler kullanllm~qtlr.Cekimi buguue gore farkl~dlr.1. gahls ~ e k i m iistek kipi ile birlegir: var-ayrn, vir-eyin, lill-alum, giil-eliim v.b. 2. gahls teklik gekli eksiz veya -gzl/-gil eklidir: al, don, yoldaj 01, bil-gil, al-grl, vir-gil gibi. Cokluk ~ e k l i-7, -uq/-iiv ekleri ile kurulur: a?la-?7, dqg11-u7, krglr-ut], oyna-?uz, gizle@z, krl-uvuz gibi. 3. sahis teklik ve cokluk ~ekilleri.sun; -sunlar ekleri ile kumlur: art-sun, eyle-sun, di-siinler gibi. Fiillerin birlegik ~ekillerindebugune gore farkl~bir durum yoktur. Hik%ye, rivayet ve gartln tarzlari i- fiili ile yapilir. Yalnlz, bazan genig zamanln rivayetinden sonra $art eki gelince -rnlssa/-misse, -mrsa/-mise (<-m~x-sa <-mrs ise) gekli ortaya qkmakta ve "qartln rivayeti" veya "farazi $art" anlaml vermektedir: hoj menzil idi dehr degiil-misse (=olrnasaydi, olmamlg olsaydi) fencisr; dokeydiir) eliiqde-misse (=elin& olmuq olsa, o l m u ~olsayd~)Ab-I hayat; Turk dili~zi biliir-miseydiim (=bilmia olsaydlm); eliimde-misse (=elimde olmug olsaydl) ... didi boyundurztk/ ne yiik tartadunz ne o h durn aruk v k . Soru eki -m~/-mi'dir.Ekteki iinlii daima diizdur. Fiil qekiminde ekin yeri bakimlndan bugiinkiinden farkli bir durpm yoktur. Birle~ikfiil yapan y a r d ~ m cfiillerin ~ en yayginl it-, eyle-, k C , 01-, bicl-, dut-, gel-, g6r-, var-, vir-, tur- ve ur-'t~r. Bugunkii Tiirkcede et- ve baqka yardlmcl fiillerle kar~llananbir klslm birleqik fiillerde krl- ve eyle- yardimci fiilleri kullanilmlatlr: ihmdl krl-, harcib kll-, eser k ~ l -(-tesir etmek), kasd krl-; nazar eyle-, nisbet eyle-, cem' eyle- gibi. karar dut(=karar kllmak), ma'zur dut- (=mazur gormek), ziynna var- (=ziyan olmak), hcizzr gel- (=hazlr olmak), mucivin gor(=yard~m etmek), kadem ur- (=ayak vurrnak, ba~lamak) gibi birlegik fiiller de bugune oranla farkl~dir. Tasvir fiilleri: Bu grupa giren yeterlik (iktidar) fiilinin olumlusu bil-, olumsuzu u- fiili ile yapilir. Bugunkiinden farkll durumu olurnlu ve olumsuzda -a/+ yerine daha ~ o k -r/-i ve seyrek olarak -u/-ii zarf-fiilinin kullanllmasldir: bagar-I biliir-se?, sakla-yrt bile mi? bapr-r-rnayn, bul-r-mazan, alda-yr-maz $ibi. Giir- tasvir fiili, esas fiilin anlamlna "siirekli bir gayret" inceliki katar: igle-yii g6r-, 6gi;tle-yii giir-, gekin-i gorgibi. KO-, bir iyin yaplllp bitirilmig olinasinl giisterir: ~iinzlegi ort-e kodr v.b. Yat-, yoru- tasvir fiilleri siireklilik gosterirler: diiril-iib yatur, boyan-rlb yatur; yi-r yorur; get-e yorur gibi. Uzaklaqma gosteren I - tasvir fiili vir- fiili ile birletmigfir: viribidi (=gonderdi), viribiyeliirn v.b. -r, -ur/-ur 01-, bir o l u ~'i7ekllrgin aligkanlik haline geldigini gosterir: taqla-r olur, bisle-mez oldl, dut-ar olursa, aVla-r olicak gibi. -asl/-esi 01-, niyet, karar, ihtimal ve te~ebbiis gosterir: koyup lzopnsl olursavuz; knsd id-esi olursa; suyn ciik-esi olursar?z;nLigr711 cerzgciline giriftLir 01-as1 olursavuz v.b. -acuk/-eceL 01-, bugb,nhu gibi niyet, istek gosterir : depecek olur~saqgibi. him-fiil (participi~trn)'ler:Fiillerin zarnana bag11 s ~ f a ve t isim gekiHeri olan isim-fiiller yalm, iyelik veya ha1 ekleri alm~golarak ciilnle icinde bir isirn, bir slfat gibi kullanilmlglardir. Bunlar yard~mclciimlelere fiillik ettiklerinde, yine ana ciimlenin oznesini, nesnesini veya predikatinl niteleyen birer slfat durumuddadlrlar. Kullanrll~laribugiinkiinden pek. f a r k l ~deiildir. iclerinde fekimli fiil olanlarl da vardlr. Tiir olarak ge~migzaman icin -duk/-diik, -rnl~/-mig;g e n i ~zaman ifin -ar/-er, -ur/-iir, -maz/-mez; gefmis ve ~imdikizarnan i ~ i n-an/-en; zamanda allgkanllk ve siireklilik iqin -w/-ici; gelecek zaman i ~ i n-acak/-ecek ekleri kullanilmlgtn. -duk/-diik: olma-duk nesne, di-diig+iir) nesneler, togdug I gun, bin-dug+ i at, rtgur-dug umuz vakt, it-duk f l e r i izzet v.b. Bu isim-fiil ag-dug+um, 01-dng+m (=oldugunu), crkdug+ r n ~ saz-duk , +larr, di-diik + leri omeklerinde yalnlz baSlna birer isim durumundad~r.Iyelik ekleri ve ayr~lrnahali ~ eki alm~golan -duk/-diik sebep,+ca/+ce eki a l r n ~olan -duk/-diik zaman zarf~ durumundadir: gici-diig+in+den (katjindi& i ~ i n ) ,iv-diig{-inf den (=acelesinden dolayi), getiir-i bil-diikfce, var-duk+ca (= gittik~e)gibi. -nz~j/-rnis:giiger-nzig ekin; cihcin gor-mi$ ve i ~ l e rsrnami? kigi; 01 deliir-mij+e; go$ tutrg-rnz~+u~-durv.b. -nr/-er, -zlr/-iir, -ma/-rnez: es-er yil; tog-ar giin; fehm ogred-iir kiji; bil-ur (=Blinl) dahl bil-mez (-cahil) kigi, sever 1- leriirniiz + den; uyl-r t- dan (=uyuyan kimseden); gBrInez be wr-; clyr-r+a ur- gibi. -on/-en: Bugiinden ayrilan farkll bir kullanlliq~yoktur. -ICI/-ici:Bir o l u ~ve k~liyta siireklilik veya aligkanl~k gosterir. ~ r n e k l e r iboldur: konrlk agrrln-y-lcr, eyd-ici, ylrt-rcrlar yerri, fitne kopar-ICIv.b. -an/-esi: Oguz ve K l p ~ a kleh~elerindeyer alan bu ek, ilk defa Eski Anadolu Tiirk~esindeortaya flkmakla bu devir icin bir yenilik sayll~r.Kesin gelecek zaman gosterir: giir-esi gBz; yi-yesi vakt; isid-esi kulagl; dahr kapumuz yok srgrn-asl; tarzkdz bilemedi nid-esifn (= ne yapacagml); yiyesi (=yiyecek, yemek) bigiirdi; 01 ele gir-esi ma'liim degiil v.b. 01- yardimc~ fiili ile: suya cok-esi olurrsam; kac-as1 olursavxz; bu a g a c u ~)iimi~ine iris-esi olurlsaq v.b. -acak/ecek: him-fiil olarak daha yeni kullan~lmaya bagladlglndan vakt, yir gibi belirli isimler onunde s ~ f a goret vi ile yer almr~tlr:dog-acak vakt; gir-ecek ve grk-acak yirlerin; korrn-acak nesne v.b. Bu isim-fiil iyelik ekleri ile isim yerini tutar: vir-eceg+ii? vir; elk-acag+~n bilmezler gibi. -drtr/ddr bildirille eki ve 01- yardlmc~fiili alarak predikat olabilir: vnrcrcak yiri si+e 01-acak-dur; bilmeziiz ki her bir Ki~ine id-ecek-dcir; deg-ecek olur ise7 gibi. 1 ve 2. gahls telclik ve ~ o k l u kekleri alarak Cekimli fiil olrnaz. Zarf-fiil (ger~tndium)'ler:Eski Anadolu Tiirkqesinde, zarf gorevindeki fiil sckilleri demek olan zarf-fiillerin bir k~sini,ozellikle terciime eserlerde, k i ve kim nispet zamirleri ils baglayan yardimci ciimlelerle karqilanrnlqlar. Bununla birlikte zarf-fiiller de boldur. Baqllca turleri qunlard~r: Tarz gosterert zarf-fiiller: -u/-ii, -I/-i, -a/-e, -urak/-iirek, -ikerI, -ken. Bunlar, esas fiilin tarzlnl veya dayandlki gayeyi ~osterenzarf-fiillerdir. -a/-e, -r/-i tiirii seyrektir: agla-yu (-anlayarak) ijleyesiz; bclirlle-yii (=korkarak) turu geldi; sci istc-yii (=istemek ifin) 01 baga ugradr; utan-I krzar-r vardl; gbziimiiz gor-e heldk ol~snruz;dilkiiyi sor-a (=sormak isin) geldi; dog-e dog-e; aglaj-LLaglq-u; otla-y-urak, act-yurak; kuc-arak (=kucaklayarak); olrnii~i-ken, fikr olur-ken gibi. Zainarz gosteren zarf-fiiller: Baal~calar~ -~nca/-inge,-Inca/-ince, -zncak/-incek, -leak/-icek, -~cagaz/-icegez, -1cagln /-icegin, -madln/-medin, -i?zazdrrz 07, -all/-eli ve -drik/-diik isim-fiilinden geni~letilmig-drtlcca/-diikge, -dugmca/-diigince, -drrkda/-diikde, -drigrnda/-diiginde ekleri ile kurulanlard~r.. +. +. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983.

(12) +. +. +. +. Bunlardan -znga/-inge, -rnca/-ince (<-grnga/-ginge), hem 6. gzrk/+giik, cnk/+ciik, gugaz/ ciigez, crcgaz/ bugiin oldugu gibi cumledeki esas fiilin zamanlni b a ~ k abir +cugez: Kii~iiltmeve sevgi gasteren jsimler tiiretir: depe+ fiilin zamanlna gore ayarlayan "-dl& zaman" anlamlni hem guk, d e r e f g i i k , oglnn+crrgrnz, kuyu+cuklar; klz+gugazum, de "bir zamandan Snce" ve "-~ncaya kadar" anlamlannx g o t +gcgezii?, i.j + ciigezinden v.b. verir: ton1 eski-y-ince; ag-ub eyd-ince; birkac ur-rnca; girii 7. +rak/ rek: S~fatlarda kar~lla~tlrmave iistiinliik varub ton gey-ince (=giyinceye kadar) eglendiim; hen gelderecesi gosterir: katl+rak, ulzr+rak, y,-g+rek (-daha iyi), ince (=gelinceye kadar) sen kapuvl yap otur; b u mihnetden begenilrlliS+ rek gibi. dagz k ~ r t a r u r s a01-ince ~ saqa dudcz olain v.b. Bu ekin olma8. +st/ i-si (<+slg/ sigl: Benzetme gosterir. dmeky-zncak, geg-incek, eri~dincegez,01-rngagaz gibi geni~letilmi~ leri seyrektir: ayruk sr (xbaska), gergek +st, g o k f s i i (=e& turleri 3e vardlr. rice, biikiilinu~),kurcrmfsz (isli kiil), siici (<&+.rig) (=$aEski Anadolu Turk~esinehas bir ek tiiru olan -leak/ rap), Olu+si (=olii gibi) v.b. -iceklte zaman gorevi d ~ ~ l n dtezlik a gorevi de vardir. Bu go9. +lrk/+lik: Isim ve s~fatlardansoyut anlamlt isimrev, -az/-ez ekinin ilgvesi ile daha da gii~lendirilmi$ir: ler turetir. Dudak benzeSmesine uyduBu yerler seyrektir: ant gor-icek govliiin iirker; tavar i ~ d e nkal-lcak yimin kesensak +ilk (= alCak ganiilliiliik, tevaz,l), g f i n +lik, tok + b k , ler; aizl bulma-yi~cak gOyle perisan olatr; esen 01-icagrz; kttogr~/+lIk, lldzfik+liik gibi. ydmet kop-zcagaz gelebek bigi dagila b u insdn; kapagi a p 10. lci/+lii lzg/+ lig): isimden s ~ f a t tiiretir. rcagaz deye ki; 01-zcagln; gBr-icegin v.b. Ekin iinlijsii hep yuvarlakt~r: at+lu, agcc+lu, bag+lu, gussa+lu, tcrrliguk+lu ( = = = d a n ~ ~gibi. ~kl~) -madrn/-medin: -u/ii ve -p'li zarf-fiillerin olumsuzudur. Bugiinku -ntadarz/-nzede~z'in yerini tutar. "-madan once vz 11. +suz/ siiz: lu/+ lii s ~ f a tekinin zrt aniarnlls~dlr. Yokluk gosterir ve uyuma girmez: an+suz (=onsuz), bilii+ -maks1zlnH anlamlarini verir: and ig-medin el dutrgalum; suz (=bilgisiz), z l a n f s u z , tapun+suz, yazuk+suz gibi. bil-medin nite diye; ravaSa basla-inndrrz gOqiillere liorkusz 12. Metinlerde seyrek olarak + a ~ / + e ~ ,+ak/+ek, diigdi v.b. +az/+ez, + c r l / i cil, +sul/+siil gibi eklerle tiiretilmi~ - a l ~ / - ~ (<-galr/-geli): li Bugfill oldugu gibi "bir zamanisim ve slfatlara da rastlanlr: boz+ag (=boza bakan renk), dan beri" anlamlyla kullanillr. Berii edati, ayrilma ve e~itlik yol+ak (=patika), yol+akgz (-- ~olcu),gag+ e z ( = y e p ekleri iie genigletilebilir. Her e;erde rastlanmaz: krl-alr, irmi$), t a v ~ a n f c z l , ba1rkfc:l; y o h f s u l gibi. eli; id-el+den; ayrrr d i p e l f d e n , g6r-elf den berii; 51-el[+ Fiilden isirn tiireten ekler: 1. -mak/-mek, -ma/-me, -m, nge (=oldiigunden beri) v.b. -ak/-ek, - a m f l ~ / - e m e -n, ~ , -g, -ag/-ec, -zcl/-ici, -gag/-geg ek-duk/-diik ve -an/-ert isim-fiillerinin egitlik ve bulunma le'i b~lgunkiindenfarkslzdlr. ekleri ile geniSletilmig ~ekilleride birer zaman zarf-fiilidir: 2. -8, - z ~ / - i ~Hareket : ve o l u ~bildiren veya bundan kabdyii-y-en+de, diig-en+de; a k - d u k f d a ; bil-diik -tde; aqrl l i p l a ~ m iisimler ~ turetir. Ekin unliisii hep diizdiir: bil-is (=tad u k f c a ; yil es-diig+ince gibi. nldlk), @I-18 (=muharebe), gel-is, gor-ig (=gorugme, miiaaAtrj bildiren znrf-fiiller: - p , -up/-iip ve bunun genigvere), in-is, krr-IS ( - k ~ m a , sava~),sag-zg (=sayl, hesap), letilmiS turleri olan -aLbnn/-iiberz, -zibanl/-iibelzi, -ubnnln/ ur-'S (=kavga, sava~),yok-lg (=yoku5) gibi. -cbeninJdir. Kullanll~~lari eserden esere degiaen durulnlar gas3. -gu/-gii: Alet adlar~ile somut ve soyut isimler tiireterir. Cok defa bugiinkii -nmk/-erek zarf-fiilinin yerini tutar. tir. Ek hep yuvarlaktlr: cal-gu, kay-gu, sev-gut yan-gu (=yan-up/-iip dignda kalanlar bugiin kuIlanill$tan dii$mu~tiir. k ~ ) ,yiy-gii (=yiyecek), olte-gii (=inatGI), uy-ku (<udr-ku) ac-ltban, del-iibeiz, baglan-arban, ~ e k - i i b e n i ,kalk-ubanz v.b. gibi. Tiiretine ekleri: Yukarlda ~ e k i bilgisi l dolayis~ylabelirti4. -u/-u (<-rg/-ig): Ce~itlianlamda isimler tiireten bir len ekler diglnda kalan ba~llcaturetme ekleri ~unlardlr: ektir: bil-ii (=bilgi), sev-ii (=sevgi), tap-u (=himet), ayr-u, isimdelt isim, srfnt ve zarj tiireten ekler ,. 1. +an/+en: urn-u (-urnit), yap-u gibi. B i r k a ~kelimede yer a l ~ r .Giirevi kesinlik kazanmamlgtlr: 5. -I<, -uk/-iik: Pasif anlam11 somut ve soyut sifat ve er f en, ogl+an, kzz nn gibi. tiiretmi~tir: ag-trk, art-ark, beze-k, del-iik, otla-k, konisimler 2. + g l / i ci, +cI/+ci: ~ ~ adlarl~ veyal bir iSi ~ k " k . A'dyn-iik (=~anlk), tflnlf-rlk (--mii$avere), sar-uk gibi. kanllk haline getiren isimler yapar. Dudak benzesmesine 6 . -t, -ut/-iit: Yer ve vasrta bildiren isimler tiiretmigtir: aykirillgl ile bugiinden ayrlllr: nv +el, goz ~ i yo[+ , cr, ayr-rt (=kav~ak),bin-it (-binek hay van^), q - u t (-a~ilacak zlan + cz, d a n ~ s ~ k + v.b. n ye'), ic-it (-kilecek Sey), yiikle-t (=yiik ha~vanl),6g-iit 3. +dag/+cleg: Ortakllk ve beraberlik bildirir: karln+ gibi. dug, giiviil+de~. 7 . -gun/-giin: Daha ~ o ktek heceli fiillerden pasif an4. ga/+ce, ca/+ce: E~itlikhali ekidir. Ka11pla~olarak isimler turetir: ar-gun (=yoma yolu ile bazl isimler tGretmiatir: B ~ ~ ~~ tK ~ ~- ~ ~lam11 ~~ slfatlar , + . 1.e seyrek ~ ~ 'ulmu?), F O P - ~ kac-glm L ~ ~ , ( ~ f i r a r )sl?1-gUn , (=kir~lml~), tzltra+ca Coban; Klsrr+ga Yirlge Oguz iTnrengesi v.b, ilgili fizln (=esir), Zlr-gUn (mvurgun, yagma), tq-kun v.b. yerlerde gosterildiki iizere ard+lncn, Bg.+ince, knn+ga, 8. -gzrg/-giic: ijrnekleri seyrektir: alda-gug (-aldatict), yol+~nca gibi ~ekillerartik zarflagrnl$ir. gatla-gu~ (-~atal, at all^), yiiz-giig (=yiizge$) v.b. 5. +gak/+gek, +cak/+cek ( < + f a ok). lsimlerden 9. -dl/-di: Donu~liiliiktabanlarlndan b~igiin-tr/-ti eki ile kii~iiltmeisimleri tiiretir: topz+gak (=topuk~uk),yalznfcak tiiretiken isimlere denk isimler turetir: akzn-dl (=aklntl), (-~lplak), k u z r f c a g l , deli+cek (-kii~iik delik), tavu+cukf ~ ~ l n - d yun-dl, z, szn-dr (omakas), kmr-dz (=gicirt~) gibi. larl gibi. Kal~pla~ma yolu ile s ~ f a tve zarflar da yapmlgtlr: gok+cek (===giizel),y i y n i t c e k l i k (zhafiflik), tiz+cek isirnden fiil tiireten ekler: 1. a-/+e-, +la-/+le-, (=$abucak) gibi. +at-/+el-, -+I-. -tzk-/ik-, t a r - / er-, +rga-/+rge-, +a-/. +. +. +. +. (<+. +. +. +. +. +. +. .. +. +. Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983. 1.

Referanslar

Benzer Belgeler

Eserin bu bölümünde, yukarıda anlatılan 26 Oğuzname’de bulunan metinler uygun bir şekilde ve kronolojik olarak bir araya getirilmiş, âdeta bütün Oğuz- nâme metni

Hüsameddin veya eglu Sultan Veled tarafından not edilmiş ancak özüne.. dokunulmamak kaydı ile eklentiler yapılmıştır. Eserin

Ormanlan yakarak, keserek veya sokerek apllan tarlalara verilen birtakim adlar daha vardir : Antalya ve lpel pevrelerinde kullanilan utuk kelimesi gibi : 'ormandan yakilarak apilan

Öncelikle İran sahasında ortaya çıktığı kabul edilen ve aynı zamanda tasavvufî bir anlam da yüklenen nûr-ı siyâh, güzelin alnına düşen siyah kaküldür.. Güzelin

taşıyan Kara Nazlı (Hilali ile Seaer Han), hikliyelerinin birbölümüne kadar erkek kılığında karşımıza çıkan ArapÜzengi (Şah ısmail) ve-yakın

son derece açık ve pervasız bir şekilde tasvir edilmiştir. Bu türün en büyük temsilcisi İmru'u ' l-Kays olmuştur. Gazel konularından bir diğeri de

Bunun yanı sıra, Tablo 5’ten de görüleceği gibi, Gökmen (2003)’in çocuk dili ve Gökmen (2004)’in yetişkin dilindeki veri tabanından ulaşılan sonuçlardan farklı olarak,

(34. i) Histeriyle ilgili veya histeriyle vastfh olan Servet Beye gelince, o bir histerik kadm gibi huysuzdur.. Sertlik, kabalik, kincihk. s.) Ofkeli, hiddetli, siddetli, titiz..