JOSHAS Journal (e-ISSN:2630-6417)
2020 / Vol:6, Issue:33 / pp.1729-1737 Arrival Date : 19.10.2020
Published Date : 07.12.2020
Doi Number : http://dx.doi.org/10.31589/JOSHAS.411
Reference : Adobaşeva, Z. (2020). “Kırgızistan’daki Karaçay Türklerinin Eğitim, Spor, Sağlık Ve İş Hayatında Yürüttükleri Sosyal Faaliyetleri”, Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, 6(33):1729-1737.
KIRGIZİSTAN’DAKİ
KARAÇAY
TÜRKLERİNİN
EĞİTİM, SPOR, SAĞLIK VE İŞ HAYATINDA
YÜRÜTTÜKLERİ SOSYAL FAALİYETLERİ
1Social Activities Of Karacay Turks In Kyrgyzstan In Education,
Sports, Health And Work-Life
Dr. Zalina ADOBAŞEVA
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, Bişkek/Kırgızistan
ÖZET
Kuzey Kafkasya’dan Karaçay Türklerinin sürülmesi dünya tarihinin trajik olaylarından biridir. 1943 yılında Orta Asya’ya makalenin asıl konusunu oluşturan Kırgızistan topraklarına sürgün edilen Karaçay Türkleri Kırgızistan’ın farklı yerlerine sürülmüşlerdir. Kırgızistan çeşitli bölgelerine sürülen Karaçay Türkleri NKVD’nin sıkı kontrolü altında yaşamaya başlamışlardır. Ancak bu zor şartlar altında Kırgız halkı tarafından Karaçay Türklerine yapılan birçok yardım ve desteğin esirgenmediği de söz konusudur. Kırgızistan halkı zaruret ve açlık içinde olmasına rağmen Karaçaylılara ve diğer sürgün edilen halklara yardım eli uzatmış, onlara gıda, eşya yardımında bulunmuştur. Kırgız halkının Kırgızistan’a sürgün edilen Karaçay Türklerine misafirperverlik ve yardımseverlikle davranması Karaçaylıların ülkeye çabuk uyum sağlamalarına neden olmuştur. Karaçay ile Kırgız halkı ister din açısından ister dil açısından olsun birbirlerine yakın olduklarından anlaşmakta güçlük çekmemişlerdir. Karaçaylılar yerli halkın destek ve yardımıyla hayatta kalmış, çocuklarının geleceğini kurtarmak ve daha güzel bir hayat ümidiyle çalışmış, ülkeye daha çabuk katkıda bulunmayı başarabilmişlerdir. Sürgün edilenler karşılaştıkları zor koşullarına rağmen, Kırgızistan’a entegrasyon sağlamanın yanı sıra eğitim, spor, sağlık ve iş hayatı gibi alanlarda yürüttükleri faaliyetleriyle ülke ekonomisinin gelişimine de önemli katkılar sağlamışlardır. Karaçaylıların yürüttükleri bu tür sosyal faaliyetleri bireylerinin gelişim sürecini etkilemekle birlikte, toplum yaşamına adapte olmalarını sağlamıştır.
Makalede Kırgızistan’daki Karaçaylıların eğitim, sağlık, spor, iş hayatı gibi alanlarda yürüttükleri sosyal faaliyetleri ele alınmıştır. Karaçaylıların yürüttükleri bu faaliyetlerle ülke ekonomisinin, kültürünün gelişimine ne gibi katkıların olduğu incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Karaçaylılar, eğitim, spor, sağlık, iş hayatı
ABSTRACT
The deportation of Karachay Turks from the North Caucasus is one of the tragic events in world history. The Karachay Turks who were deported from North Caucasus to different parts of Kyrgyzstan in 1943 are the main subject of the article. Karachays, who were exiled to various regions of Kyrgyzstan, started to live under the strict control of NKVD. However, under these difficult conditions, it is also stated that many aids and support provided by the Kyrgyz people to the Karachay Turks were not denied. The people of Kyrgyzstan, despite the necessity and hunger, have extended a helping hand to the people of Karachay and other exiled peoples, helping them with food and goods. The fact that the Kyrgyz people treated the Karachay Turks who were exiled to Kyrgyzstan with hospitality and benevolence caused the Karachay people to adapt quickly to the country. Karachay and the Kyrgyz people had no difficulty in understanding, as they were close to each other, whether in terms of religion or language. Karachay people survived with the support and help of the indigenous people, worked to save their children's future and hope for a better life and they were able to contribute to the country more quickly. Despite the difficult conditions they faced, the deported people made a significant contribution to the development of the country's economy through their activities in areas such as education, sports, health and work-life, as well as ensuring integration into Kyrgyzstan. Such social activities carried out by Karachay people affected the development process of their individuals and has enabled them to adapt to social life.
The article covers the social activities of Karachay people in Kyrgyzstan in areas such as education, health, sports, and business life. Through these activities carried out by the Karachay people, it was examined what contribution they made to the development of the country's economy and culture.
Keywords: Karachays, education, sports, health, work-life.
1. EĞİTİM
Karaçaylılar son yıllarda eğitime büyük önem vermektedirler. Sürgüne uğramalarına rağmen halk Sovyet döneminde üniversitelerde eğitim almayı başarmıştır. Bunlara örnek olarak Moskova Devlet Üniversitesi, Felsefe Bölümü’nü yüksek dereceyle bitiren, iktisat bilimleri adayı, Kırgızistan’daki Karaçaylıların Uluslararası Ata Curt Derneği’nin ikinci başkanı (2007-2009) Koçkarov İsmail Muratoviç; iktisat bilimleri doktoru Kırgızistan’daki ИСИТО2 Enstitüsü’nün Rektörü, Profesör, iktisat biliminin ve yüksek eğitimin gelişimine tüm çalışma hayatını adamış Boris Kubayev; Kırgızistan Bilimler Akademisi muhabir üyesi, matematik ve uygulamalı matematiğin organizatörlerinden ve liderlerinden Azret Botaşev; Doğu Dilleri (Çin Dili) Bölümü Başkanı, Çin ve Kırgızistan arasındaki kardeşlik ve dostluk ilişkilerin yürütülmesi için mühim katkılarını sunmuş Sofya Apayeva; ИСИТО Enstitüsü’nün öğretim üyesi, iktisat bilimleri adayı Canibekov Ruslan;, Birçok bina ve tesislerin mimarı Profesör Uzdenov Bismark; Eğitim alanında 40 yıldan fazla emek veren, Kırgızistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı onur belgesi ile ödüllendirilmiş öğretmen Bayramkulova Fatima; birçok onur belgesi ile ödüllendirilmiş, Belovodskiy köyündeki okulda 30 yıldan fazla öğretmenlik yapan Tambiyeva Rima; Budönovka köyündeki okulda Fizik ve Matematik öğretmeni, okul müdürüUrusova Fatima Magometovna; Kimya Fakültesi mezunu, kimya mühendisi Urusova Nazifat; Tarihçi Tambiyeva Bela Adeyevna; Sokuluk ilçesindeki ilkokul öğretmeni Abayhanova Şaripa İdrisovna gibi kişiler. (Şidakova, 2013: 84-87). Ayrıca eğitim alanında katkılar sağlamış ve 50 yıla yakın öğretmenlik yapmış Kayitova Lubov Kaziyevna’nın ismi söylenebilir. Karaçay halkı arasında eğitime mühim katkılar sağlamış birçok eğitim temsilcisi bulunmaktadır. Kırgızistan Cumhuriyeti Coğorku Keneşi’nin3 eski milletvekili, Kırgızistan Devleti Hukuk Akademisi Profesörü Koçkarova Eristina, Malovodnoye köyündeki ortaokulda biyoloji öğretmeni Marşankulova Radmila Rasulovna, Petrovskiy ortaokulunda Rus dili öğretmeni Kayitova Alina Sultanovna ve diğer birçok şahsın isimleri söylenebilir.
Kırgızistan’daki Karaçaylıların eğitimi hakkında bilgi edinmek amacıyla mülakat yöntemine başvurulmuştur. Bunun için birkaç eğitim temsilcisi ile mülakat yapılıp, kendilerine bu konuda sorular sorulmuştur.
Eğitim temsilcileri olarak Petrovka köyündeki İvan Daniloviç Çernyahovskiy adındaki okulda Rus dili ve edebiyatı öğretmeni Kayitova Lubov Kaziyevna4 ve Malovodnoye köyündeki ortaokul biyoloji öğretmeni Marşankulova Radmila Rasulovna5 ile mülakat yapılmıştır. Aşağıda mülakat sonuçları aktarılmıştır.
Kayitova Lubov Kaziyevna 1952 yılında doğdu. 1970 Petrovskiy ortaokulunu bitirip, Kırgızistan Milli Devlet Üniversitesi’nde Tarih Bölümü’nü kazandı. Daha sonra Mayakovskiy adındaki Kadın Pedagoji Enstitüsü’nü bitirdi. Petrovka köyündeki İvan Daniloviç Çernyahovskiy adındaki okulda öğretmen olarak çalıştı. Lubov Kaziyevna en yüksek kategori öğretmenidir, 50 yıl boyunca öğretmenlik yapmıştır. Lubov Kaziyevna “Karaçaylılar çocuklarının eğitimine nasıl bakıyorlar, ne kadar önem veriyorlar” sorusuna Karaçaylıların günümüzde eğitime büyük önem verdiklerini belirterek, konuşmasına şöyle devam etti:
“Karaçay halkı günümüzde çocuklarının eğitim almalarını önemsemektedir. Çocukları eğitim almayan bir aile yok. Hemen hemen tüm aileler kendi çocuklarının eğitim almalarını amaçlamaktadır. Herkes çocuklarını üniversitelere yüksek eğitim almaları için göndermeye çalışmaktadır. Karaçaylıların çoğu eğitimli insandır. Karaçaylıların bazıları Kırgızistan’da çocuklarının yüksek eğitim almalarını isterken, bazıları Karaçay-Çerkesya’da çocuklarının eğitim almalarını tercih ediyor.”
2 İnstitut sovremennıh informatsionnıh tehnologiy v obrazovanii. Türkçe: Eğitimde Modern Bilgi Teknolojileri Enstitüsü. 3 Kırgız Cumhuriyeti’nin yasama organı.
4 Lubov Kayitova, Petrovka köyü, kişisel görüşme: 08.11.2019.
“Günümüzde Kırgızistan’da ne kadar Karaçay Türkü öğrenci üniversite kazanıp, üniversitelerde okumaktadır. Bu konuda bilgileriniz var mı?” sorusuna Lubov Kaziyevna şöyle cevap vermiştir: “Karaçaylıların her ikinci ailesinin çocukları üniversite kazanıp, üniversitelerde okumaktadır diyebiliriz.”
“Karaçay öğrencileri arasında eğitimde elde ettikleri başarıları (kötü, iyi, çok iyi) değerlendiriniz. Bunlar arasında kırmızı diploma ile bitirenler var mı?” soruların cevapları şöyle idi:
“Karaçay öğrencileri genelde iyi ve çok iyi okumaktadır. Bunlar arasında Issık-Atinskiy ilçesi Dmitrievka köyündeki ortaokulu kırmızı diploma ile bitiren ve Tıp Akemisini iyi bitiren Bostanova Laura Anuarovna’yı söyleyebilirim.”
“Karaçaylılar genelde hangi üniversiteleri seçmektedir” sorusunu Lubov Kaziyevna şöyle cevaplamıştır: “Karaçaylılar genelde Kırgızistan-Rusya Slavyan Üniversitesi’ni, Orta Asya’daki Amerikan Üniversitesi’ni, Tıp Akademesini seçmektedirler. Bölüm olarak da Matematik Bölümü, Hukuk Bölümü seçmektedirler.”
Diğer mülakat yukarıda da daha önce belirtildiği gibi Malovodnoye köyünde yaşayan Malovodnoye ortaokulu biyoloji öğretmeni Marşankulova Radmila Rasulovna ile yapılmıştır. Radmila Rasulovna 1977 yılında Moskovskiy ilçesinde Petrovka köyünde doğmuştur.
Radmila Rasulovna “Karaçaylılar çocuklarının eğitimine nasıl bakıyorlar, ne kadar önem veriyorlar” sorusuna Karaçaylıların günümüzde eski zamanlara göre eğitime büyük önem verdiklerini belirterek, Karaçaylıların okul yıllarından itibaren eğitim almayı hedef edindiğini söyledi. Radmila Rasulovna “Eğitim elbette zorunludur. Eğitimsiz olamaz. Diyebiliriz ki Karaçaylıların her iki ailesinden biri çocuklarının eğitim almalarını amaçlamakta ve eğitim almaları için üniversitelere göndermektedir. İmkânlarına göre kimi çocuklarının yurt dışında, kimi ise yurt içinde eğitim almalarını tercih ediyor” diye konuşmasına devam etti.
“Karaçay öğrencileri arasında eğitimde elde ettikleri başarıları (kötü, iyi, çok iyi) değerlendiriniz. Bunlar arasında kırmızı diploma ile bitirenler var mı?” sorusuna Radmila Rasulovna Teknik Okulunun Muhasebe Bölümü’nü kırmızı diploma ile bitiren Bidjiyeva Anjela Ramazanovna’yı örnek getirerek cevap vermiştir.
Radmila Rasulovna “Karaçaylılar genelde hangi üniversiteleri ve fakülteleri seçmektedir?” sorusunu şöyle cevaplamıştır: “Karaçaylılar genelde Tıp Akademisi’ni, Kırgızistan-Rusya Slavyan Üniversitesi’ni, Kırgızistan Devlet Milli Üniversitesi’ni seçip, fakülte olarak da Hukuk, Muhasebe, İktisat, Tıp Fakültelerini tercih etmekteler.” “Üniversite öğrencileri üniversiteden mezun olduktan sonra mesleğine göre iş bulup, çalışma imkânları elde edebilmekte mi” sorusuna ise Radmila Rasulovna şöyle cevap verdi: “Herkes değil. Kimi mesleğine göre bulabiliyor, kimi yok. Örneğin, yukarıda daha önce bahsettiğim gibi eşimin iki diploması var ama yine de mesleğine göre iş bulamadan, firmada ekspeditör olarak çalışıyor.”
Karaçay öğrencileri mülakat cevaplarından göründüğü gibi genelde Slavyan, Politehniçeskiy, Cusup Balasagun Kırgız Millî Üniversitesi ve MUK'ta6 eğitim almaktadır ve genelde Hukuk, Muhasebe, İktisat, Tıp gibi alanları seçmektedir. Karaçay öğrencileri genelde iyi okumaktadırlar. Bunların arasında kırmızı diploma ile (birincilikle) bitiren öğrencileri vardır. Bunlara örnek olarak üstün başarıyla okuyan, çocuk doktoru, Kant’taki Es. Tentişev adındaki Aziyatskiy Tıp Enstitüsü’nün Bölüm Başkanı, Şahanova Tamila Ahmatovna, Issık-Atinskiy ilçesi Dmitrievka köyündeki ortaokulunu kırmızı diploma ile bitiren Bostanova Laura Anuarovna ve diğer birçok şahsın isimleri verilebilir.
2. SAĞLIK
Karaçaylılar sağlık alanında da başarılı bir şekilde birtakım sosyal faaliyetler yürütmektedir. Karaçay halkı arasında birçok doktorun ismi söylenebilir. Bunlar tıp doktoru, akademisyen, Uluslararası Fito Akademi Başkan Yardımcısı, tıbbi personel eğitimine, dağ biyolojisinin gelişimine ve Kırgızistan'ın tıp gelişimine önemli katkılarda bulunan ve 100’den fazla bilimsel çalışması olan Yusuf Şidakov; fiziksel tıp (fiziyatri) 7 uzmanı Urusov Macit;8 damar cerrahı Tekeyeva Fatima; tıp uzmanı, doktor kardiyolog Bayramukova Asiyat; (Şidakova, 2013: 84-87). Kırgızistan Cumhuriyeti’nin onur doktoru, birçok onur belge ve diploma ile ödüllendirilmiş cerrah Şahanov Ahmat;9 Cumhuriyetin onur doktoru, anestezi uzmanı, romatolog Şahanov Radim; çocuk doktoru, Kant’taki Es. Tentişev adındaki Aziyatskiy Tıp Enstitüsü’nün Bölüm Başkanı Şahanova Tamila; cerrah Marşankulov Rezuan İdrisoviç ve diğerleri.
Yukarıda adı geçen şahıslar ve diğer birçok Karaçaylı doktor Kırgızistan’a sağlık alanında hizmet etmiş ve etmektedir.
3. SPOR
Karaçay halkı spor alanında da kendi faaliyetlerini aktif olarak yürütmektedir. Örneğin, Balayev Meker, SSCB, Avrupa ve dünya paraşüt sporu çoklu şampiyonu, 27 dünya rekoru sahibi. Guinness Rekorlar Kitabı'na girdi.(Novikova, 2007: 8) Kırgız SSC’nin tekrarlanan boks şampiyonları Muradin Semenov ve Osman Caubayev, spor ustaları Şamil Barhozov, Osman Cazayev, Nazir Bayramukov, Ahmat Urusov Kirgiziya tekrarlananklasik güreş şampiyonları ve Murat Kubanov Kirgiziya ve Orta Asya şampionu. Karaçay halkının yukarıda adları geçen spor dallarındaki ünlü temsilcileri Boris Gogayev’in “Slovo Kırgızstana” gazetesinin “У беды срока давности нет” başlıklı makalesinde de geçmektedir. (Gogayev, 2004: 12).
Kırgızistan’daki Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği liderliğinde birçok spor yarışması, turnuva düzenlenmiştir. 2009 yılında Rusya ve Karaçay’ın birleşmesinin 185. yıl dönümüne, Kırgızistan’daki Karaçaylıların 65.yıl dönümüne ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin yeniden kurulmasının 55. yıl dönümüne adanmış “Карачаевцы вчера, сегодня, завтра”10 bilimsel pratik konferans adına Eylül 2009 yılında ilk ikinci ve üçüncü sıraların ve Ata Curt kupanın oynandığı dört spor dalında spor yarışması dünlenmiştir. (Şepelenko, 2009: 16).
02.06.2012-03.06.2012 tarihleri arasında Kırgızistan halkları arasında düzenlenen futbol turnuvasına Karaçay takımı da katılmıştır.
28.08.2012 tarihinde Zuhra Şidakova’nın liderliğinde Çeçen Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Ramzan Kadırov kupasının oynandığı Uluslararası Futbol Turnuvası’nın düzenlenmesine aktif katılım sağlanmıştır.
2012 yılında Ata Curt Derneği Bişkek-Batır’ın 310.yıl dönümüne adanmış televizyon maratonuna katılıp, 3000 som para yatırımı yaptı.
4. İŞ HAYATI
1 Ağustos 1944 yılına geldiğinde Kırgız SSC’de 23300 Karaçaylı (5790 aile) bulunmaktaydı. Bunlar zor ve insanlık dışı şartlara rağmen yerleştirildikleri yerlerde ülkenin ekonomisine önemli katkı sağlamışlardır. Kırgız SSC Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin talebi sonucu kurulan ve Karaçaylılardan oluşan ekip ve birlikler büyük katkı sağlamışlardır. Frunze bölgesindeki Petrovka ilçesinde kurulmuş bu tür 8 ekip üretim ölçü normlarını sistematik olarak aşıyordu. Novo-Troitskiy sveklosovhozda11 Hosuyeva’nın liderliğindeki pancar yetiştiren ekip her gün üretim ölçü normları
7 Rusça: ftiziatriya. Tüberküloz gelişiminin nedenlerini, yayılma kalıplarını ve mekanizmalarını inceleyen Klinik Tıp Bölümü, 8 Yukarıda daha önce kendisinden bahsedilmiştir. Kişisel görüşme: 07.11.2019.
9 Yukarıda daha önce kendisinden bahsedilmiştir. Kişisel görüşme: 07.11.2019. 10 Türkçe: Karaçaylılar dün, bugün ve yarın.
aşarak sosyalist yarışmada birinci oldu. 1946 yılında Frunze bölgesindeki Voroşilov ilçesinde 50 Karaçaylı stahanovets12 ve 70 yüksek verimlilik ölçümü gösteren Karaçaylı işçiler13 ödüllendirilmişti. 9 Haziran 1952 yılında Kırgız SSC tohum ıslah istasyonunun14 27 çalışanı buğday ve şeker pancarı yüksek üretimi için SSCB Yüksek Prezidyumu tarafından ödüllendirildi. Bunların arasında 12 Karaçaylı vardı. 6,9 hektar araziden her bir hektarından 783,3 centner (78330 kilo) şekerpancarı üreten işçi ekibi lideri15 Mariyam Hapayeva Lenin Nişanı, işçi ekibi liderleri Canım-han Gadjiyeva ve Suyünçeva ise Kızıl Bayrak İşçi Nişanı ile ödüllendirildi.
Kırgız SSC Panfilov ilçesindeki Kalinin adındaki kolhozların genç işçi ekibi liderleri Marziyat Temirezova ve Bedrayeva yıllık yüksek ölçüde şekerpancarı üretimi elde edebilmekteydiler. 16-17 yaşlarındaki Karaçaylı kızlardan oluşan bu ekipler stahanov emeğinin örneklerini teşkil etmekteydiler.
Karaçaylılar arasında tütün tarlalarında çalışanlar da vardı. 1949 yılında Kirovskiy ilçesinin Kalinin adındaki kolhoz çalışanları nişan ve madalyalarla ödüllendirilmişti. Lenin Nişanı ile ödüllendirilenler arasında hektardan 17 centner (17000 kilo) tütün çıkarmış işçi ekibi lideri Patiyat Aybazova da vardı. İşçi ekibi lideri Mariyam Uzdenova ve kolhoz çalışanı Nazifat Bayramukova Kızıl Bayrak İşçi Nişanı ile ödüllendirilmişti. Aynı ödül ile Pokrovka ilçesinin Kirov adındaki kolhozun işçi ekibi lideri Hadjat Maşallayeva ödüllendirilmişti.
Karaçaylılar eskiden de çobanlık ile uğraşıp, bu alanda da kendi başarılarını göstermişlerdi. Frunze bölgesinin Stalin ilçesindeki “Put k kommunizmu”16 kolhozunun çobanı Tinibek Semenov, Frunze bölgesinin Kant ilçesinden yaşlı çoban Ahmat Kubekov da Lenin Nişanı ile ödüllendirilmişti. 1956 yılında iş hayatındaki başarıları için onlarca Karaçaylı nişan ve madalyalarla ödüllendirilmişti. İşçi ekibi lideri Asiyat Laypanova Lenin Nişanı, işçi ekibi liderleri Ayşat Bayramkulova, Zagimat Laypanova, Ayşat Lepşokova, sağımcı Hauat Salpagarova Kızıl Bayrak İşçi Nişanı ile ödüllendirilmişlerdi. (Gogayev, 1998: 116-118).
Karaçaylılar arasında tarım alanında çalışmalarını yürüten ve birçok madalyaya sahip olan önder çobanlar Salpagarov Aznaur, Hubiyev Hodcoy, Semenov Muhutdin, Emek Nişanı ve altın, gümüş madalyalarının sahibi Karakotova Yelizaveta, Tümgeneral Gogayev Boris Hamitoviç gibi Karaçaylı da örnek olarak verilebilir. Ayrıca iki yüzden fazla Karaçaylı ülkeye yaptıkları katkılardan dolayı devletin yüksek nişan ve madalyalarla ödüllendirildi. Bunların içinde üç Sosyalist Emek Kahramanı bulunmaktadır. (Aliyeva, 2013: 9).
Birçok Karaçaylı stahanovets Çaldovar’daki dikiş ayakkabı fabrikasında, Çüy bölgesindeki pancar fabrikasında, Frunze, Talas ve diğer şehirlerdeki fabrikalarda çalışmaktaydı. (Gogayev, 1998: 118). Günümüzde Kırgızistan ekonomisine büyük katkılar sağlamış birçok başarılı Karaçaylı iş adamı bulunmaktadır. Örneğin, Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği ilk başkanı (1993-2007 yılları), Cogorku Keneş’in milletvekili, general, büyük bir kamu figürü, siyasetçi Gogayev Boris Hamitoviç Kırgızistan’ın ekonomik gelişmesine mühim katkı sağlamıştır.
Kırgızistan’ın kırsal, şehir, endüstriyel, idari, konut inşaatının gelişimine önemli katkı sağlayan onurlu inşaatçı Nazar Bostanov tarafından Devlet Tarım Komitesi17 binası, Düğün Sarayı binası ve diğer yapılar kurulmuştur.
12 Stahanovizm (Rusça: стахановец) veya Stahanov hareketi, adını Sovyet madencisi Aleksey Stahanov'dan alan, “önceden saptanan üretim ölçüsünü
aşma” anlamında kullanılan ifade. Bkz. Hançerlioğlu, Orhan (1972). Ekonomi Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. https://tr.wikipedia.org/wiki/Stahanovizm.
13 Rusça: udarniki truda.
14 Rusça: Kırgızskaya opıtno-selektsionnaya stantsiya. 15 Rusça: zvenevaya, rukovoditel zvena.
16 Türkçe: Komünizme Giden Yol.
Kırgızistan’ın gıda, tarım, geri dönüşüm endüstrisine önemli iz ve katkı Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği üyesi olan Karaçaylı Soltan Baykulov sağlamıştır. Baykulov’un Belovodskiy bira fabrikasının başkanlığı sırasında fabrikada verimli çalışmalar yürütülmüştür.
Ahmat Çomayev Kırgızistan devletinin koruma sistemi üzerinde iyi bir hizmet örneği teşkil etmektedir. Ahmat Çomayev’in savcılığı ile onlarca ve yüzlerce adaletli kararlar alınmıştır.
Yelvashan Saloy-Ahunov, Kırgızistan’ın başarılı iş adamlarından biri, “Рубин”18 mücevher merkezinin müdürü Kırgızistan ekonomisine mühim katkı sağlamıştır.
Hacimurat Korkmazov, Kırgızistan Cumhuriyeti’nin Coğorku Keneşi eski milletvekili, parlamentonun aldığı kanun ve projelerin yazarı.
Karakotov Kazim, Kırgızistan arıcılar federasyonu başkanı, arı ürünleri sergi organizatörü, Kırgız balının ihracatı hedefini benimseyen Karaçaylı iş adamı. Kazim Karakotov da yaptığı faaliyetleri ile Kırgızistan ekonomisine büyük katkı sağlamıştır. 2018 yılında Kırgızistan arıcılar federasyonuna on yıl oldu. Sovyet döneminde yılına dokuz bin ton bal çıkarabilen bu federasyon, günümüzde 12 bin ton bal çıkarabilmektedir. (Anikin, 2018: 12).
Mudalif Karakotov, seyis. Karakotov’un sloganı, “Atsız Karaçaylı, Karaçaylı değildir.”
Kazbek Bayramkulov, sanayici, “KİP”19 fabrikası çalışanı. Ev aletleri üretiminde mühim katkılarını sunmuştur.
Hasanova Tamara, Cayıl ilçesi milletvekili, çiftçi. (Şidakova, 2013: 84-87).
Tarımsal üretim yöneticisi Hubiyev Hacibek Nanakoviç de Kirigiziya’ya sürgün edilmiştir. Hubiyev Hacibek Kırgız Devlet Üniversitesi’ni bitirmiştir. Hubiyev Hacibek’in Moskva ilçesindeki “Rossiya” kolhozunun on yıllık başkanlığı sırasında tarımsal üretim konusunda etkin sonuçlar (kolektif çiftçilerin çalışma ve yaşam koşullarının oluşturulması) elde edilmiştir. Tarımsal üretim alanında mühim katkı ve başarılarından dolayı Hacibek Hubiyev birçok nişanla ödüllendirilmiştir. Birçok kez Hacibek Nanakoviç Halk Milletvekili Bölge Konseyi milletvekili20, SSCB halk milletvekili olarak görevlendirilmiştir.
1943 yılında diğer Karaçaylılar gibi Kirgiziya’ya ailesiyle birlikte Hubiyev Vladimir İslamoviç de sürgün edilmiştir. Ailesini ve kendini açlıktan kurtarmak için iş hayatına daha 11 yaşındayken başlamıştır. Aynı zamanda okuluna da devam etmekteydi. 1954 yaşında Frunze’deki Hidromelyoratif Teknik Okulu’nu bitirdi. 1954 yılında Hubiyev vatanına geri dönmüştür. Karaçay-Çerkes Bölge Komitesi parti eğitmeni21, Bölge Komitesi Halk Kontrolü başkanı22 olarak ve diğer sorumlu işlerde görevlendirilmiştir. 1995 yılının Nisan ayında Rusya Federasyonu Cumhurbaşkanı’nın kararı ile Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı olarak görevlendirilmiştir. Hubiyev Kızıl Bayrak İşçi Nişanı, Halklar Arası Dostluk Nişanı gibi ve diğer birçok devlet nişanı ile ödüllendirilmiştir. (Gogayev, 1998: 118).
Günümüzde Kırgızistan ekonomisine kendi mühim katkılarını Kırgızistan’daki Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği Başkanı Zuhra Şidakova da sağlamaktadır. Zuhra Haci-Mahmutovna Güney-Kazakistan bölgesinin Pahta-Aral ilçesinin Voenvet köyünde 1954 yılında Şidakov Haci-Mahmut Geriyeviç ve Şidakova (Canibekova) Fatima Şamailovna’nın ailesinde sekizinci çocuğu olarak doğmuştur. 1955 yılında Şidakov ailesi Kırgız SSC’nin Alamedin ilçesinin Vinogradnoe köyüne taşındılar. 1971 yılında Zuhra Şidakova Frunze Sovyet ticaret teknik okulunu bitirip, daha sonra (1975-1980 yy.) Moskova Sovyet Ticaret Enstitüsü’nü bitirdi. Branşı gıda ürünleri ticaret uzmanı ve ekonomisttir. 1972-1988 yıllar arası “Zagottorgplodoovoş” Frunze kentsel hasat meyve
18 Türkçe: yakut, değerli bir taş.
19 Kontrolno-izmeritelnıye priborı. Türkçesi: Enstrümantasyon fabrikası. 20 Rusça: Narodnıy deputat rayonnogo Soveta narodnıh deputatov. 21 Rusça: İnstruktor Karaçayevo-Çerkesskogo obkoma partii. 22 Rusça: Predsedatel oblastnogo komiteta narodnogo kontrolya.
satışı birliğinde satıcı öğrencisinden “Zagottorgplodoovoş” birliğinin başkanına kadar görevlerde çalışmıştır. Kırgızistan’da “Gosagroprom”un23 kurulmasıyla adı geçen kurumunun meyve ve sebze ürünlerinin depolanması ve satışı bölüm başkanlığını yaptı. 1992 yılında Şidakova devlet hizmetinden özel girişimciliğe geçti. Zuhra Şidakova “Тянь-Шань” ve “Нур” turistik organizasyonların kurucularından biri oluyor. İş hayatında yüksek üretim göstergeleri, vicdani tutumu ve aktiv sosyal faaliyetleri için Zuhra Şidakova birçok nişan (“Sosyalist Yarışmanın Galibi”, Kırgız SSC Ticaret Bakanlığı nişanları ve birçok onur belge ile ödüllendirilmiştir. Zuhra Şidakova’nın 2009 yılından beri Kırgızistan’daki Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği başkanlığı sırasında Karaçay halkı ve Kırgızistan’daki halklar ile Karaçaylılar arasında dostluk ilişkilerin kurulması için önemli katkılarını sunmuş ve günümüzde de sunmaktadır. 2011 yılında Zuhra Şidakova Kırgızistan Halklar Asamblesi Konseyi’nin başkan yardımcısı olarak seçilmiştir. Zuhra Şidakova’nın yaptığı çalışmaları sayesinde Kırgızistan’daki Karaçaylılar Derneği 2009 yılında “Luçşaya assotsiatsiya goda”24 ve 2010 yılında ise Kırgızistan’ın gelişmesine mühim katkılarından dolayı “Cıl mıktıları”25 yarışmasının galibi olarak (Namanov, 2010:8) yılın en iyisi anlamında adaylıklar kazandı. 2009, 2011, 2013 yılları Zuhra Şidakova’ya Kırgızistan Halklar Asamblesi tarafından uluslararası ilişkilerin güçlendirilmesi, kültürlerarası diyaloğu güçlendirmede yüksek aktivizm, kişisel inisiyatif, Kırgızistan Halklar Asamblesi’nin hedef ve amaçlarının gerçekleştirmesinde etkin katılım, etnik gruplar arası birlik ve beraberlik sağlaması için onur belgeleri ile ödüllendirildi. Zuhra Şidakova’nın önderliğinde Karaçaylıların “Uçkulan” vokal koreografi dans topluluğu kuruldu (Mayıs 2009), Moskovskiy ilçesindeki Sadovoye köyünde spor salonu açıldı (Şepelenko, 2011: 13), kütüphane açıldı ve diğer birçok iş yapıldı. (Şidakova, 2013: 3-4). Ayrıca, isteyen kız ve erkek öğrencilere Rusya Federasyonu’nun bazı üniversitelerinde örneğin, Kazan üniversitesinde 20 kota verilmek üzere ücretsiz eğitim almaları için fırsatlar oluştu. 2009 yılında yoksul ailelere 9200 somluk, 18000 somluk ve gıda (şeker, pirinç, un vd.) yardımları yapıldı. Zuhra Şidakova’nın başkanlığında Kırgızistan’daki Karaçaylıların Ata Curt Uluslararası Derneği maddi yardım destek program ve eylemlere aktif katılım sağlamaktadır. Örneğin, dernek Zita ve Gita’ya, mescidin kuruluşuna, Kırgızistan Halklar Asamblesi’nin yardım amaçlı eylemlere yardım ve desteklerini sağlamıştır. (Şidakova, 2013: 31-33). 2009 yılında ilk olarak Rusya ve Karaçay’ın birleşmesinin 185. yıl dönümüne, Kırgızistan’daki Karaçaylıların 65. yıl dönümüne ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin yeniden kurulmasının 55. yıl dönümüne adanmış “Karaçayevtsı vçera, segodnya, zavtra”26 adlı bilimsel ve pratik konferans organize edildi. Sürgün sırasında çoğu Karaçaylı merhumlar gömülmeden öylece vagonlardan atılıyordu. Bu merhumları rahmetle anmak için Moskovskiy ilçesinin Belovodskoye köyündeki Limon restoranında Karaçaylıların Ata Curt Derneği Maulut (Kur’an okutma) düzenlenmiştir. (Türkel Gazetesi Redaksiyonu, 2010: 21). Dernek Kırgızistan Halklar Asamblesi’nin, Rusya’nın Kırgızistan Büyükelçiliği’nin düzenlediği tüm faaliyetlerinde aktif rol almaktadır. Zuhra Şidakova’nın önderliğinde birçok sosyal faaliyet organize edilmiştir. 2010 yılında Ata Curt Derneği Kırgızistan halklarının VI. kurultayının çalışmalarında aktif katılım sağladı.
2010 yılında Uluslararası Çocuklar Günü kutlama programı düzenlenmiştir. Programa Rusya Büyükelçiliği Birinci Sekreteri, devlet işleri temsilcisi Dyaçenko Lidiya Nikolayevna, Kırgızistan Cumhuriyeti Eğitim Bakanı Yardımcısı Profesör Boris Kubayev, Kırgızistan Halklar Asamblesi kültür temsilcisi Zaharçenko İrina Yuryevna katıldılar. Program esnasında konser düzenlendi. Çocuklara hediyeler verilerek, programa katılanlara ise sertifikalar teslim edilmiştir. (Sofiyeva, 2010: 16; Hueimin bo Gazetesi Redaksiyonu, 2010: 1; Türkel Gazetesi Redaksiyonu, 2010: 21).
23 Türkçe: Cumhuriyet Devlet Tarım Sanayi. 24 Türkçe: Yılın En İyi Derneği.
25 Kırgızcadan: Yılın en iyileri.
2010 yılında kaliteli eğitim fikirleri yürütme amacıyla Karaçay ve Balkar gençleri ile “Obrazovaniye v 21 veke”27 adlı seminer düzenlendi. Seminerde Kırgızistan Cumhuriyeti Eğitim Bakanı Yardımcısı Profesör Boris Kubayev konuşma yaptı. (Slovo Kırgızstana Gazetesi Redaksiyonu, 2010: 8). 2010 yılında Ata Curt Derneği “Uluttuk Küröş”28 adlı uluslararası turnuvanın düzenlenmesine destekleyici yardım sağladı.
7 Nisan 2010 yılında Kırgızistan’da gerçekleşen olaylar Kırgızistan halkını çok sarsmıştı. Karaçay Derneği kazazedelere 170000 somluk, birinci şehir hastanesine 35000 somluk gıda yardımı sağlamıştır. 30 Karaçaylı kazada yaralananlara kan vermiştir. (Şidakova, 2013: 34-35).
Karaçay Derneği ülkenin sosyal hayatına etkin katılım sağlamaktadır. Böylece 27.06.2010 tarihinde Kırgızistan’da gerçekleşen referanduma Karaçaylılar aktif bir şekilde katılarak, 12 Karaçay temsilcisi ise referanduma bağımsız gözetmen olarak katılmıştır. (Şidakova, 2013: 36). Referandum günü Kırgızistan’a resmî ziyaretle Rusya Federasyonu’nun Devlet Duması milletvekili, teknik bilimler doktoru, Profesör Erkenov da gelmiştir. Ziyaret esnasında Kırgızistan’da yaşayan halklar arasında dostluk konuları, kültür, gelenek ve göreneklerin korunması önlemlerinden bahsedilmiştir. (Şepelenko, 2010: 28).
2010 yılında Güney Kırgızistan'daki ayaklanmalar (Kırgız ve Özbekler arasındaki etnik çatışmalar) sırasında Karaçaylılar mağdurlara 54029 somluk gıda, temizlik malzemeleri yardımı ve kan teslimi sağlamışlardır. Ayrıca ihtiyarlar gününe 120 yaşlı kişiye 15100 somluk hediyeler verilmiştir.
Zuhra Şidakova’nın dernek önderliğinde Kurmancan Datka ve Kırgızistan’ın bağımsızlığının 20. yıl dönümüne adanmış faaliyetlere aktif katılım sağlanmıştır.
Kırgızistan Merkez Devlet Arşivi’nin arşiv işlerinin 85. yıl dönümüne dernek tarafından 1500 somluk maddi destek verilmiştir.
Çocuklar Günü’nün şerefine Bişkek Belediye binasında çocuk rehabilitasyon merkezine 19000 somluk maddi yardım sağlanmıştır.
26 Nisan 2012 yılında Zuhra Şidakova’nın başkanlığında Bişkek’teki tarih müzesinde “Aile, Barış ve Karşılıklı Affetme” yılına adanmış halkların kültür, tarih, gelenek ve görenekleri sergisi düzenlenmiştir.
27 Mayıs 2012 yılında Moskovskiy ilçesinin Sadovoye köyünde “dvorets Kolhoznika”29 salonunda Anneler Günü kutlamalarında çok çocuklu annelere 33 bin som değerinde hediyeler verilerek, Karaçaylıların “Uçkulan” dans topluluğu katılımıyla konser düzenlendi. Ayrıca, 1.06.2012 tarihinde Çaldovar, Sadovoye köylerindeki yoksul çocuklara ve huzurevine 50000 somluk30 maddi yardım sağlanmıştır.
5. SONUÇ
Çalışmada ortaya çıkan sonuçlarından anlaşıldığı gibi Kırgızistan’a sürgün edilen Karaçaylılar karşılaştıkları zor koşullarına rağmen, Kırgızistan’a uyum sağlamanın yanı sıra eğitim, spor, sağlık ve iş hayatı gibi alanlarda yürüttükleri faaliyetleriyle ülke ekonomisinin gelişimine de önemli katkılar sağlamışlardır.
Karaçay Türkleri yürüttükleri faaliyetleri ile çalışkan bir millet olduğunu daha da ispatlayabilmiştir. Karaçay halkı yaptıkları çalışmalarla Kırgızistan’ın kültürel, sosyo-ekonomik gelişimine mühim bir katkıda bulunmakla yanı sıra, sürüldükleri yerlerde kendi varlıklarını, kimliklerini koruyabilmiş dünyaya sesini duyurmayı başarabilmiştir. Yukarıda detaylı bir şekilde anlatıldığı gibi Karaçay halkı
27 Türkçe: XXI. Yüzyılda Eğitim. 28 Türkçe: Milli Güreş.
29 Türkçe: Kolhozcunun Sarayı.
arasında birçok profesör ve akademisyen, milletvekili, iş insanı, doktor, sporcu Kırgızistan’ın sosyo-ekonomik açıdan gelişimine katkı vermektedir.
Kırgızistan’daki Karaçaylılar bir azınlık grubu olduklarından onların temel hak ve kültürlerinin korunması, barış ve hoşgörü içinde yaşaması, ülkenin sosyal yaşamına serbestçe katılabilmesi ülkede yerleştirilmeye çalışılan demokratik değerler ve demokrasi gelişimi bakımından çok mühimdir. Azınlık haklarını tanıyan güçlü devletler topraklarında yaşayan tüm vatandaşlarıyla kurdukları ilişkiler üstünde ayakta durmakta ve güçlenmektedir.
KAYNAKÇA
Aliyeva, A. (2013). “Kanım-karaçay, karegimde-Kırgızstan, kagılayın ‘Аta Curt’”, Kırgız Tuusu, 6, 9.
Аnikin, V. (2018). “О çem jujjat pçelı medalistki”, Veçerniy Bişkek, 21 (11348), 12. Gogayev, B. (1998). Mı-karaçayevtsı. Rossiyane v Kırgızstane. Bişkek.
Gogayev, B. (2004). “U bedı sroka davnosti net”, Slovo Kırgızstana, 117, 12.
Namanov, A. (2010). “Pobeditel konkursa ‘Cıl mıktıları’ assotsiatsiya karaçayevtsev ‘Ata Curt’”, İttipak, 1(178), 8.
Novikova, G. (2007). “Tyan-Şan i Kazbek srodnilis navek”, Veçerniy Bişkek, 60, 8. Press tsentr. (2010). “Karaçayevtsı detyam”, Türkel, 6(55), 21.
Redaktsiya gazetı. (2010). “1 iyunya Mejdunarodnıy den zaşitı detey. Prazdnik drujbı”, Hueimin bo, 11(3780), 1.
Redaktsiya gazetı. (2010). “Vo blago naroda. Türkel, (52), 21.
Redaktsiya gazetı. (2010). “xxi veku-Obrazovannogo çeloveka”, Slovo Kırgızstana,12 (22461),8. Sofiyeva, M. (2010). “Obşestvo karaçayevtsev detyam”, İttipak, 6(183),16.
Şepelenko, A. (2011). “Selo sportzalom rastsvelo”, Slovo Kırgızstana, 60 (22628), 13.
Şepelenko, A. (2009). “Pod sportivnım flagom assamblei”, Slovo Kırgızstana, 116 (22425), 16 Şepelenko, A. (2010). “Na rabotu i v gosti”, Slovo Kırgızstana, 46 (22495), 28.
