108 MERKEZ#YETÇ# YÖNET#M YAPISININ KAMU OKULLARI ÜZER#NDE BIRAKTI-I OLUMSUZ
ETK#LER
H. Hüseyin TA/AR* Özet
Türk kamu yönetiminin sahip oldu u merkeziyetçi yakla m, karar alma ve uygulama noktas nda yetkileri merkezde, sorumlulu u ise ta ra birimlerinde toplam t r. Bu da yetki ve sorumlulu un birimler aras nda da t m nda bir dengesizlik olu turmu tur. E itim yönetiminde idari ve mali konularda, karar ve tasarruf yetkisinin merkezde toplanmas , okullardaki yöneticilerinin bireysel veya kurumsal eylemlerde inisiyatif almamalar sonucunu do urmu tur.
Okul uygulamalar na dönük idari ve mali konularda karar verme inisiyatifinin, merkez birimlerde toplanmas , “kamu okullar n ” özel okullar kar s nda rekabet edemez, mü teri beklentilerine cevap veremez konuma getirmi tir. Kamu okullar nda meydana gelen statü kayb , kurs ve etüt merkezlerinden olu an ikinci bir e itim sektörünü do urmu tur.
Ülkemiz e itim sisteminde gerekli de i im ve dönü üm sa lanarak, mü teri taleplerini dünya standartlar nda kar layan bir okul yap s n olu turmak durumunday z. Bu olu um, merkezi yönetim yakla m n n güdümünden uzak, kendi vizyonu, misyonu ve de erlerini olu turmu ; gücünü merkezi yönetim organlar ndan ziyade, yerinden yönetim birimlerinden, kendi iç ve d dinamiklerinden alan bir yakla ma dayal olmak durumundad r.
Anahtar Kelimeler: merkezi yönetim, yerelle me, yetki devri, yerinden yönetim.
NEGATIVE AFFECTS OF CENTRALIST ADMINISTRATION APPROACH ON PUBLIC SCHOOL
Abstract
The centralist approach of Turkish Public Administration gathers the authority of decision making and application in the centre while leaving the responsibilities in country units. There has been an imbalance of authority and liability allocation in the governing units. In educational administration, the authority of decision making and use of financial sources have been gathered in the centre, which has deprived the school administrations of taking initiative either individually or institutionally.
Public schools have fallen behind in the competition with private schools regarding meeting the parents/customer expectations owing to the centralist administration. This, as a consequence, has led to existence of a second educational sector consisting of private teaching institutions.
Through necessary changes, we need to reorganize our school structure to meet the customer expectations at global standards, which should be free of the centralist administration approach, create its own mission, vision and values and should be empowered by the local governing units.
Key Words: central government, localization, delegation of authority, decentralization.
G#R#/
Do u-bat bloklar n n çözüldü ü, kültürler aras yak nla man n ön plana ç kt günümüz dünyas nda, uluslar, özellikle e itim, sa l k, ekonomi gibi alanlarda büyük bir rekabet içerisine girmi lerdir. Bu rekabet zinciri içerisinde yer alan uluslar, varl n daha güçlü sürdürürken, bunun d nda kalanlar ise giderek zay flamaktad rlar. Günümüz ça da toplumlar , ya an lan ça sürekli do ru yorumlayarak toplumsal
109 dinamiklerinden en üst düzeyde istifade ederek geli mi ülkelerdir. Bu ülkeler gelecekle ilgili do ru tespitlerde bulunmu , kendi kamu kurum ve kurulu lar n bu yönde geli tirmi toplumlard r.
Özellikle ileti im ve ta ma aç lar ndan, giderek küçülen dünyam zda, örgütler, üretti i mal ve hizmetler için mü teri hedef kitlesi olarak sadece kendi yurtta lar na de il, dünyan n di er ucundaki ülkelerde ya ayan insanlara da hitap etmenin gayreti içerisine girmi lerdir. Kendi ülkesinde sunulan e itim hizmetlerinin niteli ini be enmeyen aileler, çocuklar n daha iyi bir e itim için ba ka ülkelere göndermektedirler. Günümüz insan , “paras z, niteliksiz bir e itim” yerine, “maliyeti yüksek ancak daha nitelikli bir e itimi” tercih etmektedir. Bu tür talepleri kar layarak insan ve finansman kaynaklar n kendi ülkesine kazand rmak isteyen ça da e itim kurumlar , yüksek standartlarda e itim hizmeti sunarak, bu yolla d ar dan girdi sa laman n yollar n aramaktad rlar. Özellikle ABD ve 9ngiltere bunun en güzel örne ini te kil etmektedir.
Giderek i levini kaybeden Türk E itim Sistemi, ülke genelinde okul, ö retmen ve ö renci say s n n oldukça s n rl oldu u ve bütün okullar na, yöneticilerine ve ö retmenlerine ula ld Cumhuriyetin ilk y llar nda i levsel olabilmi tir. Ancak, 2007–2008 ö retim y l itibariyle özel ö retim kurumlar dâhil 57.837 okul, 734.597 ö retmen, 19.935.227 ö renci say s na1ula ld ndan, günümüzde, ülkenin devasa kurumu haline gelmi bir örgütün, merkez birimleri veya ki ileri eliyle yönetilmesi art k mümkün görünmemektedir. Konunun daha iyi anla lmas aç s ndan merkezi ve yerinden yönetim, özellikleri, avantajlar ve dezavantajlar üzerinde k saca durmak faydal olabilir;
Merkezi Yönetim: Kamu hizmetlerinde birlik ve bütünlü ü sa lamak üzere, söz konusu hizmetlere ili kin karar ve uygulamalar n merkezi hükümet veya onun hiyerar ik yap s içerisinde yer alan organlarca yürütülmesidir (Aktan, 1994). Ülkede karar verme gücünün ya da erkinin merkezde topland yönetim, k saca merkezi yönetim olarak tan mlanmaktad r (Tural, 2002).
Yerinden Yönetim: Merkezi yönetim biriminin, yasal bir temelde bölge/alan düzeyinde sa l k, e itim, savunma gibi konularda hizmet üreten bir alt yönetim birimine, yetki aktar m yoluyla, hizmetin yerinde görülmesini olanakl k lan bir yap y ifade eder (Tural, 2002).
Merkezi Yönetim Yakla> m ve Sak ncal Yönleri
Merkezi yönetim, yetkinin, örgütün tepesinde, sorumlulu un ise ta ra birimlerde topland örgütlerdir. Merkezi yönetim yap s nda, yukar dan a a ya emir ve yönergeler giderken, üst birim veya ki ilere ise, yaz l metinlere kadar uygunlukta davran ld n gösterir bilgi ve belgeler gitmektedir. Merkezi yönetim yakla m nda kararlar, örgütün merkezi birimleri taraf ndan al n r ve uygulanmak üzere ta ra birimlerine gönderilir. Uygulama sonuçlar n n ne düzeyde gerçekle ti i konusunda ise alt birimlerden sürekli raporlar istenir. Merkeziyetçi yönetim yakla m nda bakanl k birimleri, örgütle ilgili bütün kararlar alma, bu kararlar uygulamaya yönelik planlar haz rlama ve bu çerçevede bütün birimleri harekete geçirme ya da geçirmeme konusunda tek yetkili organ oldu u için, hizmet birimleri ve bu birimlerde çal anlar n say s her gün artmaktad r. Niceliksel art n bir sonucu olarak, merkez örgüt yap s giderek güçsüzle mekte ve i levini kay p etmektedir. “Türkiye’nin
110 ilerlemesine engel olan a r merkeziyetçi yap s d r. Ba ka bir ey de ildir. Kurtulu merkeziyetçilikten uzak bir yap ya geçmekle sa lan r2”. Merkeziyetçi yönetim yakla m n n sak ncal yönlerini u ekilde özetleyebiliriz 3:
1. Bürokratik i lemler ve k rtasiyecilik artmaktad r. Tüm bilgilerin merkezde toplanmas , her türlü emirlerin merkezden verilmesi, pek çok karar n merkezde onaylanmas , her türlü ödenek tahsisi yetkisinin merkezde olmas , yerel ihtiyaçlar n kar lanmas n zorla t rmaktad r.
2. Her türlü kamu hizmetine ili kin faaliyetin ancak merkez eliyle yap labilece i dü üncesi, ta ran n giri imcili ini yok etmektedir. Ta ra çal anlar n , yukar dan onay alma dü üncesi ile devaml merkeze yaz yazan, soran, emir bekleyen ve kendisine gelen talimatlar kendisinden hiçbir ey katmadan uygulayan robot ki iler haline getirmi tir.
3. Yaz ma ve talimat bekleme sistemi halka hizmet sunulmas nda gecikmelere yol açmaktad r. 4. Merkezden yönetim, hizmet ve yat r mlarda uygunluk ve yerindelik olas l n azaltmaktad r.
5. Merkezden yönetimde halk n, kendisini çok yak ndan ilgilendiren ve etkileyen kamu hizmetleri ile ba lant s kopmaktad r.
6. Kamu kaynaklar , merkezi yönetim taraf ndan daha yanl ve partizanca kullan labilmektedir.
7. Merkezi yönetimin tüm ülkeyi kapsayan ayr nt l ve standart muhasebe ve yönetim kurallar kamu hizmetini yava latmakta ve geciktirmektedir.
8. Merkezden yönetimin bir gere i olarak, kamu hizmetleri ile ilgili politik faaliyetlerin Ankara’da yo unla mas , Ankara bürokrasisinin ve merkez politikac lar n n esas görevlerini aksatacak derecede i yükünü artt rmaktad r.
9. Hizmetlerle ve kaynak da t m ile ilgili tüm politik faaliyetlerin Ankara’da yo unla mas , politikac n n yeti mesini olumsuz yönde etkilemektedir. Yerel politikada, yerel hizmetlerle deneyim kazanmadan TBMM’e gelen politikac lar, devlet adam olmada zorlanmaktad rlar.
Ülkemizde merkezi yönetim yakla m ndaki bu olumsuzluklar ortadan kald rmak ve yerel yönetim birimlerinin içinde bulundu u çevrenin dinamiklerinden en üst düzeyde istifade etmelerini sa lamak için yerel birimlerin güçlendirilmesi ve merkezin denetiminde kalmak kayd yla hizmet üretimine yönelik bütün yetki ve sorumlulu un ta ra birimlerine aktar lmas bir zorunluluk haline gelmi tir.
Yerinden Yönetim Yakla> m ve Olumlu Yönleri
Yerinden yönetim, kamu yönetiminde yerelle ilgili, uygulamaya dönük, karar alma yetki ve sorumlulu unun ta ra ve yurt d birimlerine aktar lmas n ifade eder. Yerinden yönetim anlay ndaki temel yakla m, ülke genelindeki hizmetlerin daha h zl ve daha ak c bir biçimde yerine getirilmesini sa lamakt r. Yerinden yönetime yönelmenin genel olarak, yetki geni li i, yetki devri ve yerinden yönetim olmak üzere üç derecesi genel kabul görmektedir. Koçak, bu dereceleri u ekilde aç klamaktad r4.
2Yahya AKYÜZ, Türk E?itim Tarihi. A.Ü.E itim Bilimleri Fakültesi Yay nlar , Ankara, 1985, s. 313.
3Ziya ÇOKER, Yönetimde Yeniden Yap lanma, 20 May s E itim, Kültür ve Sosyal Dayan ma Vakf , Ankara 1995,
s.11-12.
4Yasemin KOÇAK (Usluel), Milli E itim Bakanl Merkez Örgütü Yöneticilerinin Yerelle me Konusundaki Görü leri, Yay nlanmam > Doktora Tezi, Ankara, Rubat, 1995, s. 3–4.
111 Yetki Geni>li?i: Yerel nitelikteki hizmetlerin gerçekle mesi için merkezi birimlerin yerelle ilgili yetkilerinin kendine ba l alt birimlerine aktarmas sürecidir.
Yetki Devri: Karar alma ve uygulamada ta ra ile ilgili yetkilerin yönetsel anlamda bu sorumluluklar üstlenebilecek kapasitedeki yerel organlara aktar lmas d r.
Yerinden Yönetim: Merkezin ve yerel yönetim birimlerinin yetkilerinin dengeli ve aç k bir biçimde da t m n esas alan yönetim yakla m d r. Yerinden yönetim yakla m , yerel temelli sorunlar n yerel güçler taraf ndan çözümü noktas nda genellikle yararl sonuçlar vermektedir. Bucak, yerinden yönetimin yararlar n k saca u ekilde özetlemek mümkündür5:
1. Yerel düzeylere atanan merkezî örgüt memurlar n n yerelle tirilen i levler ile yerel problem ve gereksinimlere ili kin bilgi ve duyarl l klar artacakt r,
2. K rtasiyecili i ve bürokratik gecikmeleri azaltarak, merkezin yükünü hafifletebilecektir,
3. Çe itli politik, dinsel ve etnik gruplar n karar verme sürecinde daha çok temsil edilmelerine olanak tan yabilir,
4. Yerel yönetim ve ta ra örgütlerinin i birli i ve yönetim kapasitelerinin geli mesin ve i lerin daha etkin biçimde gerçekle tirilmesini katk sa layacakt r,
5. Karar verme sürecinde ülkenin çe itli bölgelerindeki gruplar n do rudan kat l m n sa lad için politik dengeyi ve ulusal birli i art r r.
6. Halk n lay k oldu u mal ve hizmetlerin en az maliyetle yerine getirilmesini mümkün k lar.
E?itimde Yerinden Yönetimin Avantajlar
E itimde yerelle me ile birlikte, yerel güçlerin demokratik yoldan yerel örgütlerin yönetimlerini etkileyece inden, özellikle sosyo-ekonomik aç dan geri kalm bölgelerin sorunlar n demokratik yoldan çözmek daha kolay olabilir. E itimde yetkilerin da t kla t r lmas demokratik aç dan u geli meleri beraberinde getirmektedir6:
1. Ö renci ö renmelerini iyile tirmesi, 2. Demokratik kat l m n geni letilmesi, 3. E itim e itsizli inin giderilmesi, 4. E itim sisteminin etkisinin artt r lmas ,
5 Esengül BUCAK (Balc ), “9l ve 9lçe E itim Örgütlerinin Durumu ve Bunun Yönetimsel Do urgular ”, E?itimde Yans malar VI–2000 Y l nda Türk Milli E?itim Örgütü ve Yönetimi, Ankara 2000, s. 11–12.
6 James, LEW9S. “Plann ng Gu del nes For Implement ng School-Based Management.” Publisher: JL Wilkerson
112 Kurt ise, yerel yönetimlere e itim hizmeti sunumunda yetki devrinin olumlu sonuçlar n öyle s ralamaktad r7:
1. 9ller, ilçeler veya okullar aras nda daha kaliteli e itim-ö retim hizmeti sa lamak aç s ndan bir rekabet ortam olu turulabilir.
2. Yerel imkânlar n daha iyi kullan lmas yla kaynak s k nt s azalabilir, var olan kaynaklar da daha etkili ve do ru kullan labilir.
3. E itim hizmetlerinin gerçekle mesinde halk kat l m ve katk s artabilir.
4. Ö retmenler ve di er personelin daha nitelikli hale gelmesi ve daha verimli çal mas sa lanabilir. 5. Hizmet kalitesi ve kaynak kullan m merkezi yönetimin yan s ra yerel yönetimler ve halk taraf ndan da
denetlenebilir.
Yerel yönetimlere, e itim hizmetini yürütmede yetki devredilmesi sonras nda, MEB sahip oldu u a r i yükünden kurtularak merkez ve ta radaki birimleri aras nda, üst düzeyde plan ve projeler geli tirmek, bölgeler ve iller aras koordinasyonu ve denetimini sa lamak gibi görevler üstlenebilir. E itimde yerelle meyle birlikte e itim merkez birimlerinin üstlenmesi gereken görevleri Çoker u ekilde s ralamaktad r8:
1. E itim ve ö retimin amaç ve ilkelerini belirlemek ve uygulamaya koymak,
2. Ülke çap nda ve çe itli dallarda kalifiye i gücü ihtiyac n uzun vadeli bir perspektif içinde tespit etmek, insan gücü planlamas yapmak,
3. E itim ve ö retim programlar n haz rlamak ve bunlar geli tirici ara t rma ve incelemeler yapmak, sonuçlar n yaymak,
4. Programlar n ülke çap nda ve belli bir standartla uygulanmas n sa lamak,
5. Her kademede okulla ma oran n artt rmak ve e itimin kalitesini yükseltmek için tedbirler almak, 6. Tüm e itim ö retim hizmetlerini, yurt düzeyinde bölgeler aras dengeleri de gözeterek
yayg nla t rmak,
7. Ders araç ve gereçlerinin cins, standart ve okullarda bulunacak asgari miktarlar tespit etmek, 8. Yerel yönetimlerin yürüttü ü e itim ve ö retim hizmetlerinin standartlara ve mevcut yasalara
uygunlu unu denetlemek,
9. Yerel yönetimlerce yap lacak hizmetler için, bölgeler ve iller itibariyle kayna yetersiz olan yerel yönetimlere dengeleyici, destekleyici ve te vik edici parasal yard mlarda bulunmak, hizmeti geli tirmek için onlarla i birli i yapmak, yard mc olmak,
Yerelle menin avantajlar kadar, dezavantajlar da mevcuttur. Dezavantaj n düzeyi, daha çok örgütlenme biçimine ve bireylerinin demokratik kat l m haklar n kullanma biçimine ba l olarak de i ebilmektedir.
7Türker. KURT, “E itim Yönetiminde Yerelle me E ilimi”. Mart 2006 Cilt:14 No:1 Kastamonu E?itim Dergisi, 2006,
s.61–72
113 Yerinden Yönetim Yakla> m n n Dezavantajlar
Yerinden yönetim yakla m , ülke ve içinde bulundu umuz bölge gerçekleri dikkatte al nmadan uygulanmas durumunda devletin üniter yap s zarar görebilir. Her yönetim yakla m nda oldu u gibi yerinden yönetimin de, olumlu yönleri kadar, olumsuz taraflar vard r. Yerel siyasetçilere mali sorumluluk vermek bazen risk ta yabilir. Bu risklerden en önemlisi yerel siyasetçilerin kaynaklar e itim için kullanmak yerine, karayolu yapmak ya da sulama kanallar in a etmek gibi k sa vadeli siyasi kazançlar için kullanabilmesidir9. Yerinden yönetim yakla m n n dezavantajlar n u ekilde s ralamak mümkündür10:
1. Tek bir politika izlenmesi güçtür.
2. Yerelle tirilen örgütsel birimlerin e güdümlenmesinde güçlükler do abilir. 3. Üst düzey yöneticilerin kontrol olanaklar ve yetkileri kay p olabilir.
4. Yerelle me, sendikalar, hükümet deneticileri, vergi politikalar yla s n rland r labilir.
5. Yerel seçimle gelen yöneticiler, kendileri için k sa sürede sonuç veren, gösteri li hizmetlere daha çok önem verip, uzun vadeli olanlar erteleyebilir.
6. Hizmet kalitesi ülke geneline yay lmayabilir.
7. Harcamalarda devletin bütçe ve muhasebe usullerinin d na ç kma, mali dengeyi bozma gibi e ilimler s kça görülebilir.
E?itimde Yerinden Yönetim Yakla> m Nas l Alg lanmal ?
Merkezden yönetim ve yerinden yönetim yakla mlar birbirinin kar t yakla mlar olarak alg lanmamal d r. Bu iki yakla mdan birinin, di erinin z tt olarak alg lanmas , yetki ve sorumlulu un merkezle yerel birimler aras nda dengeli payla m n olumsuz etkileyebilir. Merkezi yönetim birimleri ile yerel yönetim birimleri aras ndaki denge, merkezi birimlerin etkisini kaybetti i alanlarda yerel birimler, yerel birimlerin gücünü a an konularda ise merkezi birimler devreye girerek sorunlar n k sa sürede çözümüne katk da bulunabilir.
E itim kurumlar n yerinden yönetim ilkeleri çerçevesinde yerelle tirmek, e itim sistemini tümden yerel yönetim birimlerinin yetki ve sorumluluk alanlar içerisine b rakmak anlam na gelmemelidir. E itim kurumlar n n yerelle mesi, okul uygulamalar na dönük karar n okul yönetim kurullar taraf ndan al nmas ve denetlenmesi eklinde dü ünülebilir. E itimde yerinden yönetim, e itim merkez örgütünün e itim uygulamalar na dönük yetki ve sorumluluklar n , il/ ilçe e itim müdürlüklerine, okulla ilgili olanlar n da okul yönetimlerine aktar lmas eklinde alg lanmal d r. E itim kurumlar n n sahip oldu u sorunlar çözme ba lam nda yetki ve sorumlulu un türüne göre merkezden yönetimin etkisini hafifletmek ve yerinden yönetimi güçlendirmek
9Nuray, KESK9N. Kamu Yönetimi 1. Ulusal Kurultay , Ana konu: Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasar s ’n n Ulusal ve
Uluslararas Boyutlar , 18–19 Aral k 2003, http://www.inonuedu.tr/ kongre/kamu2004/oturum2.doc
114 amac yla MEB’ni yeniden yap land rmak mümkün olabilir. Yerinden yönetim ilkeleri çerçevesinde; okul payda lar dedi imiz ö retmen ö renci, veli ve toplum kurulu u üyelerinin de yer ald yeni bir okul yönetim yap s yla, kamu okullar n yeniden yap land rmak mümkün olabilir.
Devletin üniter yap s na zarar verecek yerelle me uygulamalar ndan kesinlikle kaç n lmal d r. E itimde yerelle eme, e itim genel politikalar n n ve ilkelerini belirlenmesinde ve yürütülmesinde, ta radaki e itimin devlet politikalar na uygun bir biçimde yap l p-yap lamad n denetleme sorumlulu unun merkez birimlerin elinde kalmas ko uluyla do ru bir yakla m olabilir. E itimde denetim sistemini de yeniden yap land rarak, merkezi birimlerce yap lan denetimin yan nda, yerinden yönetim ilkeleri çerçevesinde, e itim hizmetini dolayl da olsa sat n alan mü teri odakl bir iç denetim sistemiyle yap lmas , özellikle mali konularda verimlilik ve saydaml k/ hesap verebilirlik ilkelerinin yerine getirilmesine katk da bulunabilir. Yerinden yönetimin olumsuz yönleri ortaya ç kar, devletin üniter yap s zarar görür dü üncesiyle, okullar merkezi yönetimin güdümünde daha fazla tutmak do ru bir yakla m olarak görülmemelidir.
E?itimde Yerinden Yönetim Çabalar
Ülkemiz aç s ndan yerinden yönetimin çal malar , Osmanl dönemine kadar uzanmaktad r. Özellikle Tanzimat döneminde Prens Sabahattin, Osmanl Devleti’nin giderek zay flayan yönetim yap s n güçlendirmek amac yla, Âdem-i Merkeziyetçi yap ya geçmesini önermi , ancak devletin bütünlü üne zarar verir dü üncesiyle bu önerisi kabul görmemi tir. Güvenlik gerekçesi, o günden beri merkeziyetçi yönetim taraftarlar n n en güçlü mazereti olmaya devam etmi tir11.
Yerelle me temelinde, Cumhuriyet döneminde kamu yönetimi alan nda planlanan en büyük reform hareketi son y llarda gündemde olan Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasla (KYTKT) olmu tur. Bu taslak yerel birimlere ait görev ve yetkileri ta ra birimlerine aktararak, merkezi iradeye ise a a da s ralanan yetki ve sorumluluklar b rakmaktad r13:
1. Ulusal ve bölgesel düzeydeki kamu hizmetlerine ili kin genel ilke ve politikalar , belirlemek,
2. Ulusal ve bölgesel düzeydeki kamu hizmetlerini gerekti inde; merkez, ta ra ve yurtd ndaki örgütler eliyle yerine getirmek,
3. Merkezi idare ile mahalli idareler aras nda, hizmetlerin verimli ve koordinasyon içerisinde yerine getirilmesine arac olmak,
4. Kamu kurum ve kurulu lar , özel sektör, meslek kurulu lar ve sivil toplum örgütleri aras ndaki ileti im ve i birli ini sa lay c mekanizmalar olu turmak,
5. Ulusal ve bölgesel düzeydeki kamu hizmetlerinin mevcut hukuk kurallar na ve standartlara uygunlu unu izlemek, de erlendirmek ve denetlemek,
11 Mahmut, BOZAN. Merkeziyetçi Yönetimden Yerinden Yönetime Geçi>te Alternatif Yakla> mlar, Millî E?itim
Bakanl ? Örne?i, 9.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dal , Yay mlanmam Doktora Tezi. Malatya
2002.
115 KYTKT’n e itim merkez birimleri aç s ndan de erlendirdi imizde, tasla n amac , merkezi yönetimin görevini, kamu hizmetini do rudan sa lamak yerine, birimler aras koordinasyon ve denetimini sa lamak olarak tan mlanabilir. Bu da merkez birimlerinin uluslar aras arenadaki rekabet gücünü artt rabilir. Tasla n amac , merkezi yönetim birimlerinin görevini ta ra birimlerine aktararak, hem merkez hem de ta ra birimlerini güçlendirmektir. Tasla n özellikle yedinci maddesinde, milli e itim merkez biriminin e itim ve ö retim birli inin sa lanmas , müfredat program n n belirlenmesi ve geli tirilmesi gibi görev ve sorumluluklar merkezi yönetim birimlerine b rak rken, yerel hizmetlere yönelik görev ve sorumluluklar da yerel birimlere devretmektedir.
Sonuç olarak, özellikle KYTKT’n n yedinci maddesinin merkezi iradenin yetki ve sorumluluklar n n yeniden tan mlanmas , Yedinci Be Y ll k Kalk nma Plan na e itimde yerelle me yönünde önemli hedefler konmas , On alt nc Millî E itim Ruras nda yerelle me ve kat l mc l a vurgu yönünde tavsiye kararlar n n al nmas ile birlikte Bakanl n son y llarda uygulamaya koydu u; “E itim Bölgesi Dan ma Kurulu”, “Okul Ö renci Kurullar ”, “Okul Merkezli Mesleki Geli im”, “e-Okul Bütçesi”, ”Demokrasi E itimi ve Okul Meclisleri” ve okul- veli taraflar n n hak ve sorumluluklar n güvence alt na alan “Ö renci-Veli-Okul Sözle mesi” gibi uygulamalar n e itim sisteminin yerinden yönetim yakla m na do ru bir e ilim içerisine girdi inin kan t olarak kabul edilebilir.
Bütün bu olumlu geli melere ra men, e itimde yerelle me sürecinin daha çok yasalar üzerinde yürütüldü ü, okul yönetimi, e itim programlar içeri i ve ölçme de erlendirme biçimi gibi uygulama alanlar na daha fazla yans t lmad söylenebilir. Ayr ca, e itimde yerinden yönetimle, e itim programlar n n çevrenin özelliklerine daha uygun hale gelece i, k rtasiyecili in azalaca , hizmetlerin h zlanaca ve en önemlisi de halk n yerel yönetim düzeyinde yönetime kat lmas n n sa lanaca gibi kazan mlar elde edilecektir14.
Her okulun gerek, merkezi yap lanmadan gerekse içinde bulundu u çevreden kaynaklanan kendine özgü sorunlar vard r. E itim merkez örgütü taraf ndan ülke geneline yönelik çözüm önerileri sunulsa da yerel sorunlar n çe itlili i bu yakla mlar etkisiz k lmaktad r. Okulun içinde bulundu u çevreden ve kendisinden kaynaklanan sorunlar n, okuldan okula farkl l k göstermesi bu etkisizli i daha da güçlendirmektedir. Okul ç kt lar , çevresindeki i yerlerinden, ö renci velilerinin e itimle ilgili alg düzeylerinden, mahalli idare yöneticilerinin e itime yönelik tutumlar ndan, sivil toplum kurulu lar ndan, güvenlik hizmetlerinin kalitesi gibi faktörlerden direk veya dolayl olarak etkilenmektedir.
Günümüzde yöresel okul kimli inden kaynaklanan sorunlar n yerinde ve zaman nda çözümü için; okuldaki e itim etkinliklerine yön veren ve çevre ile etkile im içinde olan okul payda lar n n görü ve dü üncelerinden faydalanmak bir zorunluluk haline gelmi tir. Okul payda lar n n okul yönetimine ve karar alma sürecine kat l m yla, “Okul Çevresi” yerine “Çevrenin Okulu” anlay n ön plana ç karmak mümkün olabilir. Yeni okul yap s , demokratik biçimde bütün üyelerin her konuda yetkilendirildi i, giri im ve güvene dayal , okul toplumu etkinliklerinin içselle tirildi i, tak m çal mas ruhunun ön plana ç kar ld , ki iler aras ili kileri güçlü, uzun vadeli stratejilerin dü ünüldü ü kaotik ya ama alanlar olarak yeniden tasarlanmal d r15.
14 Necla TURAL (Kurul). E?itim Finansman . An Yay nc l k, Ankara 2002.
116 Merkezi Yönetim Yakla> m n n Kamu Okullar Üzerindeki Olumsuz Etkileri
E itim sisteminin sahip oldu u a r merkeziyetçi yap , mevcut okul yönetimlerini ba ms z okul yap lar yerine merkezi yönetim birim veya elamanlar n n komutlar yla çal an sisteminin bir parças haline getirmi tir. Bu kat yönetim yap s , okul- çevre dinamiklerini devre d tutarak, giderek okullar kendisinden beslenen, her eyi merkezden bekleyen çevresine kapal bir kurum haline getirmi tir. Bu yakla m zamanla ortaya, devasa ancak organlar zay f, i levsiz bir e itim örgütünü ç km t r. E itim sisteminin sahip oldu u a r merkeziyetçi yap zamanla okullar üzerinde u olumsuzluklara neden olmu tur:
1. Kanun, tüzük, yönetmelik, genelge gibi yönetsel kararlar n merkezden olu turulmas ve okullara gönderilmesi, okul yönetimlerinin kula n bakanl ktan gelecek talimatlara vermesine ve merkezden gelecek emirlere göre harekete geçme veya sorun çözme al kanl n ortaya ç karm t r.
2. Mevcut merkeziyetçi anlay , yöneticilerde i yaparken tepeden gelecek hükümlerin d na ç kmama ve ç kar lmama e ilimini ön plana ç kartm t r. Bu da okullar m z giderek merkeze ba ml , çevreden kopuk bir noktaya ta m t r.
3. Okula yönelik konularda karar alma inisiyatifinin, merkez birimlerde toplanmas , kamu okullar n sürekli yukar dan gelecek emirlere göre strateji geli tirme al kanl n beraberinde getirmi tir. Bu anlay , okullar n sistemin uç noktas nda zay f ve güçsüz kalmas sonucunu do urmu tur. Bu zay f ve güçsüz yap , kamu okullar n n, özel okullar kar s nda rekabet edemez, mü teri/ veli beklentilerine cevap veremez konuma gelmesine neden olmu tur.
4. Merkezin ta ra sorunlar na yönelik çözüm önerileri ülke genelindeki sorunlar çözme ba lam nda genel formatta ç kmas , yerel sorunlar n çözümü noktas nda ta ra e itim birimlerini etkisiz b rakmaktad r. Genel düzeydeki çözüm önerileri art k yerel düzeydeki ihtiyaçlar kar layamamaktad r.
5. Merkezi yönetimin etkisi, zamanla e itimde tek tip okul yap s n do urmu tur. Tek tip okulla man n bir sonucu olarak da, veliye okul seçme hakk bir türlü sa lanamam t r.
6. Tek tip okul yap s , okullar kendisinden e itim hizmeti sat n alan mü terilerinin de i en bekletirlerine cevap veremeyen kurumlar haline getirmi tir.
7. Okul yönetiminin kar la t sorunlar çözme veya okulu geli tirme noktas nda inisiyatifin bakanl k merkez birimlerinin elinde bulunmas , ortaya ç kan okul sorunlar n n büyümeden, okul hedeflerine zarar vermeden ortadan kald r lmas ans n yok etmektedir.
8. Cumhuriyetin kurulu undan beri, ülke genelinde e itim kurumlar n n aç lmas , geli tirilmesi ve kapat lmas gibi konularda sorumlulu un hala merkez birimlerde olmas , ülke genelinde köklü, geçmi i zengin okullar n ortaya ç kmas n engellemektedir.
9. Günümüzde devasa bir kurum haline gelen e itim örgütü kendi ya am n sürdürmede bile zorlan r hale gelmi tir. Ülke genelindeki e itim kurumlar aras ndaki e güdüm ve koordinasyonu sa lama yönünde bir misyon üstlenmesi gereken e itim merkez örgütü, bütün yetkileri kendisinde toplayarak, kendi yap s n ve ba l alt birimlerinin ya am n tehdit eder konuma gelmi tir.
117 10. E itim sisteminin sahip oldu u merkeziyetçi yap , iktidar partilerinin sürekli ülke genelindeki e itim kurumlar n ve çal anlar n tümden etkileme ve ileriye dönük hedeflerini gerçekle tirme noktas nda bir araç haline getirmi tir. Bunun bir sonucu olarak da, kendi de erlerimize ve bilimsel yakla mlara uygun güçlü bir e itim politikas olu turulamam t r
11. Merkezin ç karm oldu u emir ve genelgelere ne kadar uygunlukta davran ld n rapor etme ve yukar ya sunma temeline dayal bir denetim yakla m , e itim kurumlar n n de i im ve dönü ümünde bu güne kadar dinamik bir rol üstlenememi tir.
12. Diploma veren kurumlar haline gelen okullar m z, hizmet sunumunda hedef kitle olan velilerin/ ö rencilerin güvenini giderek kay p eden kurumlar haline gelmi tir. Hafta içi okula giden ö renciler, hafta sonu bir sonraki kademede daha nitelikli bir e itim ans yakalayabilmek için, özel dershane veya etüt merkezinin yolunu tutmaktad r.
13. Mevcut merkeziyetçi yönetim yakla m , yönetici ve ö retmenlerde okul-çevre/ veli beklentilerinden çok, merkezin beklentilerine cevap verme, gönderilen emir ve genelgelerin d na ç kmama, istenen her
eyi kâ t üzerinde harfiyen yerine getirme gibi eylemeleri içeren bir okul kültürü olu turmu tur. 14. A r merkeziyetçi yap n n e itim harcamalar konusunda inisiyatifi elinde tutmas ve okul
ihtiyaçlar n n mevcut çok katl bürokrasi eliyle çözme al kanl , kamu okullar n , mali sorunlar n yerinde ve zaman nda çözülmesi ba lam nda özel okullar kar s nda kötü bir noktaya ta m t r. Kamu okul binalar ile özel okullar n kom u oldu u yerlerde özel okullar güzel, bak ml bir görünüm verirken, devlet okullar n n büyük ço unlu u kötü bir manzara olu turabilmektedir. Bu manzara kent merkezinden köye/ mezraya gidildikçe daha da kendisini hissettirebilmektedir.
15. Okul sorunlar n merkez birimleri eliyle çözme yakla m , kamu okullar n ulusal ve uluslar aras rekabet arenas nda geri s ralara dü ürmü tür. Örnek olarak, PISA 2006 sonuçlar na bakt m zda, ülkemiz de erlendirmeye al nan 57 ülke aras nda, fen bilimlerinde 47., matematikte 45., okuma becerilerinde 39. s rada yer alm t r. P9SA sonuçlar nda görülen benzer e ilimler ÖSS sonuçlar nda da görülebilmektedir. Özellikle genel liseler ve ilkö retim okullar uluslar aras ortalaman n çok alt nda kalm lard r16. Ayr ca Milli E itim Bakanl n n, ilkö retim okullar n n ba ar s n ölçmek için 2005 OKS s nav na giren yakla k 700 bin ö renci sonuçlar üzerinde yapm oldu u bir ara t rmada, ilk 50'ye sadece bir devlet okulunun girdi i, Ankara’da ise hiçbir kamu okulunun bu kategoriye giremedi i17 iddia edilmektedir.
16. Okullar m z var olan yap s ile bilgi toplumuna ayak uydurabilecek, sorup sorgulamas n bilen yarat c ve üretici bir gençlik yeti tirmede yetersiz kald ve kendini yenileyemedi i görülmektedir18.
17. Kamu yönetiminde insan kayna ve ekonomik kaynaklar konusunda, karar ve tasarruf yetkisinin merkezde toplanmas , alt kademelerde yer alan birim yöneticilerinin bireysel ya da kurumsal inisiyatiflerini kullanmamalar na neden olmaktad r19.
16 Giray, BERBEROZLU ve 9lker KALENDER. “Ö renci Ba ar s n n Y llara, Okul Türlerine, Bölgelere Göre 9ncelenmesi:
OSS ve PISA Analizi”. E?itim Bilimleri ve Uygulama Dergisi, 4 (7), Ankara 2005.s. 21–35.
17 Ya ar ÖZAY. Ba>ar s zl k Has r Alt Edilmi>, Sabah Gazetesi, 07.06.2006, s. 8.
118 Okulla ilgili idari ve mali konularla ilgili sorunlar n çözümünde inisiyatifin yönetici, ö retmen, ö renci/ velisi ve okul çevre toplum kurulu u temsilcilerinden olu an “Okul Yönetim Kurulu” gibi daha güçlü bir yönetim yap s na b rak lmas ça n okullar n yakalama ad na bir f rsat olabilir.
SONUÇ
Türk Millî E itim sisteminin merkeziyetçi yap s Cumhuriyetin kuruldu u ilk y llarda etkili olabilmi tir. Ancak günümüzde bu tür bir yakla m n e itim sisteminin mevcut sorunlar n n çözümünde sonuç vermesi mümkün de ildir. Giderek güçlenen merkezi otoritenin ta raya ula ma ve ta ran n sorunlar n çözme noktas nda yetersiz kalmas kamu örgütlerinin yerinden yönetim ilkeleri çerçevesinde yeniden yap lanmas zorunlulu unu ön palana ç karm t r.
E itimde yerelle me sürecinde, e itim sisteminin yeniden yap land r larak, okul biriminin güçlendirilmesi ile kamu kaynaklar n daha rasyonel kullan laca , halk n yönetime kat l m n n sa lanaca , bürokrasi ve k rtasiyecili in önüne geçilebilece i, farkl yerel gruplar bütünle tirerek bölgesel sorunlara daha etkin ve h zl çözüm getirece i ve karar sürecini h zland raca ve bütün bunlar n sonucunda da e itim hizmetlerinin niteli inin artaca iddia edilebilir.
E itim hizmetlerinin sunumunda ve ç kt lar nda meydana gelecek bir nitelik art , kamu okullar n n popülerli ini artt rarak, okullar m z n Cumhuriyetin ilk y llar nda sahip oldu u statüye yeniden kavu mas n sa layabilir. Kamu okullar n n elde edece i olumlu bir imajla, ö rencilerine, hem diploma veren hem de iyi bir üst e itim kademesinde okuma ans yakalatan, mü teri memnuniyetine dayal bir e itim hizmeti sunmak mümkün olabilir. Böylece, bir taraftan devlet eliyle e itim hizmeti sunmada harcanan kamu e itim giderleri, di er taraftan ö renci velilerinin, özel dershane, etüt merkezi gibi özel ö retim kurumlar na ödedi i e itim masraflar ve ö rencilerin sabah devlet okuluna, ö leden sonra özel ö retim kurumlar na gitmek için harcad klar enerji israf n n önüne geçilmi olur.
KAYNAKÇA
• AKYÜZ, Yahya, Türk E?itim Tarihi (Ba>lang çtan 1985'e). A.Ü.E itim Bilimleri Fakültesi Yay nlar , Ankara, 1985.
• BERBEROZLU, Giray - KALENDER, 9lker, “Ö renci Ba ar s n n Y llara, Okul Türlerine, Bölgelere Göre 9ncelenmesi: OSS ve PISA Analizi”. E?itim Bilimleri ve Uygulama Dergisi, 4 (7), Ankara 2005.s21–35.
• BOZAN, Mahmut, Merkeziyetçi Yönetimden Yerinden Yönetime Geçi>te Alternatif Yakla> mlar, Millî E?itim Bakanl ? Örne?i,: 9.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dal , Yay mlanmam Doktora Tezi. Malatya 2002.
• BUCAK, Esengül (Balc ), “9l ve 9lçe E itim Örgütlerinin Durumu ve Bunun Yönetimsel Do urgular ”, E?itimde Yans malar VI–2000 Y l nda Türk Milli E?itim Örgütü ve Yönetimi, Ankara 2000.
• ÇOKER, Ziya, Yönetimde Yeniden Yap lanma, 20 May s E itim, Kültür ve Sosyal Dayan ma Vakf , Ankara 1995
119
• KARSLI, Mehmet Durdu, Ö?retmenlik Mesle?ine Giri>. Pegem A Yay nc l k, Ankara 2004.
• Keskin, Nuray, Kamu Yönetimi 1. Ulusal Kurultay , Anakonu: Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasar s ’n n Ulusal ve Uluslararas Boyutlar , 18–19 Aral k 2003, http://www.inonu.edu.tr/kongre/kamu2004/Oturum2.doc
• KURT, Türker, “E itim Yönetiminde Yerelle me E ilimi”. Mart 2006 Cilt:14 No:1 Kastamonu E?itim Dergisi, 2006, s.61–72
• Lewis, James, “Plann ng Gu del nes For Implement ng School-Based Management.” Publisher: JL Wilkerson Publishing Company, 1989.: www.book25.us/search-offer/Author/Books/James+Lewis/54.html - 30k -
• MEB, Kamu Yönetimi Temel Kanun Tasla? , Ankara 2004.
• MEB, Onalt nc Millî E?itim /ûras Kararlar , MEB Bas m Evi, Ankara 1999.
• ÖZAY, Ya ar, “Ba ar s zl k Has r Alt Edilmi .” Sabah Gazetesi.(07.06.2006). http://arsiv.sabah.com.tr/2006/06/07/gun107.html
• R9MREK, Hasan, “E itim Yöneticilerinin Yeti tirilmesi: Kar la t rmal Örnekler ve Türkiye 9çin Öneriler”. Ça?da> E?itim Dergisi. Y l: 29, Say : 307, Tek k Yay nc l k, Ankara 2004.
• R9RMAN, Mehmet, E?itimde Mükemmellik Aray > - Etkili Okullar. Pegem A Yay nc l k, Ankara 2002, S.69.
• TU9K, Türkiye #statistik Kurumu. E?itim #statistikleri, Ankara 2007.
• TURAL, Necla (Kurul), E?itim Finansman . An Yay nc l k, Ankara 2002.
• KOÇAK (Usluel), Yasemin, Milli E?itim Bakanl ? Merkez Örgütü Yöneticilerinin Yerelle>me Konusundaki Görü>leri, Yay nlanmam Doktora Tezi, Ankara, Rubat, 1995.
