t
TÜRKİYE'DE PETROL
OH in Turkey
Y r d . D o ç . D r . S e f a S E K İ N *
Ö Z E T
20. yy. sonlarına geldiğimiz şu yıllarda hammadde ve enerji kaynağı olan petrolün 20-25 yıllık rezervi kaldığından bahsedilmektedir. Bu yönüyle petrol, düne göre bugün daha da önem kazanmış bulunmaktadır. Dünya Enerji İs tatistik Yıllığı 1992 yılı verilerine göre, toplam rezerv 136.5 milyar ton, 1006 mil yar varildir. Bu rezervlerin de 104.9 milyar tonu ve 772 milyar varili OPEC ül¬ kelerinde bulunmaktadır. OPEC ülkeleri dünya petrol rezervlerinin % 76.7'sine sahiptir. Geri kalan rezervin % 23.3'ü ise diğer ülkelerde bulunmaktadır. Ül¬ kemizin yıllık petrol üretimi 4 milyon ton, tüketimi 26 milyon ton civarındadır. Her yıl 22 milyon ton petrol ithal edilmektedir. Petrolde dışa bağımlılığı 21. yy. 'da sü¬ recek görünmektedir.
A B S T R A C T
Today, petroleum became much more important. According to the Worid En¬ ergy Statistics Annual the total estimated reserve of the petroleum is 136.5 bil-lion tons, 1006 bilbil-lion barrels. The OPEC countries hold 104.9 bilbil-lion tons -772 billion barrels.
The raw petroleum reserve in Turkey is 39.199.000 tons (1993 data) Tur-key's annual petroleum consumption is 27 million tons. Turkey produces only 4 million tons of petroleum. Turkey imports 22-23 million tons of petroleum every year. Petroleum production of our country is approximately 4 milliard tons year-ly. The state imports 22 milliard ton petroleum each year. İt seems that im-porting this natural source will continue in the 21th century.
Ü l k e m i z d e 1 9 . y y . ' d a O s m a n l ı D e v l e t i d ö n e m i n d e p e t r o l a r a m a t e ş e b b ü s l e r i b a ş l a m ı ş t ı r . II. A b d ü l h a m i d , M u s u l v e B a ğ d a d i l l e r i n d e t a b i i h a l d e o r t a y a ç ı k a n p e t r o l k a y n a k l a r ı n ı 1 8 8 9 ' d a k o n t r o l a l t ı n a a l d ı r m a y a ç a l ı ş ı r . S o n d a j l a p e t r o l a r a ş t ı r ı l m a s ı i l k k e z 1 8 8 7 y ı l ı n d a A l m a n v e İ n g i l i z f i r m a l a r ı n ı n İ s k e n d e r u n K ö r f e z i ' n d e Ç e n g e n k ö y ü ç e v r e s i n d e 1 0 s o n d a j k u y u s u a ç m a l a r ı y l a b a ş l a m ı ş t ı r . F a k a t , s o n u ç a l ı n a m a m ı ş t ı r .
* M . Ü . A t a t ü r k Eğitim Fak. C o ğ r a f y a Eğitimi A n a b i l i m d a l ı Ö ğ r e t i m Üyesi.
-T r a k y a ' d a Ş a r k ö y - M ü r e f l e - G a z i k ö y c i v a r ı n d a 1 8 9 8 ' d e Halil R i f a t P a ş a b i r k u y u d a 1 0 8 m d e r i n l i ğ e i n e n s o n d a j ç a l ı ş m a l a r ı y a p t ı r m ı ş t ı r . K u y u d a n ö n e m s i z p e t r o l v e g a z d a n b a ş k a b i r ş e y b u l u n m a m ı ş t ı r . 1 8 9 9 d a O s m a n l ı B a n k a s ı v e b i r F r a n s ı z f i r m a s ı n ı n d a Ş a r k ö y - M ü r e f t e ç e v r e s i n d e a ç t ı ğ ı k u y u l a r d a n d a o l u m l u b i r s o n u ç a l ı n a m a m ı ş t ı r . D o ğ u A n a d o l u ' d a p e t r o l ü n v a r l ı ğ ı ile i l g i l i o l a r a k E v l i y a Ç e l e b i ( C i l t 4 , s . 1 6 0 ) V a n K a l e s i ç e v r e s i n d e k i m a ğ a r a l a r d a n b a h s e d e r k e n b u n l a r d a n b i r i n d e k a y a d a n n e f t y a ğ ı n ı n ç ı k t ı ğ ı n ı y a z m a k t a d ı r . V a n D e f t e r d a r ı v a s i t a s ı y l a t ü c c a r l a r a b u nef¬ t i n s a t ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d e r . D a h a o d ö n e m d e b ö l g e h a l k ı n ı n p e t r o l ü b i l i p , a l ı m -s a t ı m ı n ı y a p t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 1 9 1 2 ' d e K ü r z o t ç e v r e -s i n d e 3 6 3 h e k t a r l ı k p e t r o l i m t i y a z s a h a s ı M ü ş î r F u a d P a ş a ' y a v e r i l m i ş t i r . 1 9 2 4 ' d e b u i m t i y a z b i r F r a n s ı z ş i r k e t i n e s a t ı l m ı ş v e 1 9 3 7 ' d e C u m h u r i y e t h ü k ü m e t i i m t i y a z ı f e s h e t m i ş t i r . C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e 1 9 3 5 ' d e H o ş k ö y - M ü r e f t e c i v a r ı n d a 6 k u y u y a d a h a s o n d a j y a p ı l m ı ş , y i n e s o n u ç a l ı n a m a m ı ş t ı r . 1 9 5 4 y ı l ı n d a A d a n a ' n ı n 2 0 k m K D ' d a H o c a l ı k ö y ü c i v a r ı n d a k i s o n d a j d a n d a o l u m l u b i r n e t i c e a l ı n a m a m ı ş t ı r . 1 9 6 0 ' d a i s e M o b i l , A d a n a ' n ı n 3 0 k m K B ' d a B u l g u r d a ğ ı ' n d a iyi k a l i t e l i b i r p e t r o l b u l m u ş t u r . G D A n a d o l u ' d a 1 9 4 0 ' d a R a m a n d a ğ ı n d a 1 0 8 4 m . ' d e p e t r o l e u l a ş ı l m ı ş t ı r . 1 9 4 6 ' d a G a r z a n ç e v r e s i n d e 1 5 1 0 m . ' d e p e t r o l b u l u n m u ş t u r . 1 9 5 4 ' d e T ü r k Pet¬ r o l l e r i A . O . k u r u l m u ş t u r . B a t m a n ç e v r e s i n d e ç a l ı ş m a l a r s ü r d ü r ü l e r e k 8 0 0 b i n t o n o l a n p e t r o l ü r e t i m i 1 9 6 9 ' d a 1 m i l y o n 1 5 4 b i n t o n a ç ı k m ı ş t ı r . M o b i l v e S h e l l ' i n iş¬ l e t t i ğ i k u y u l a r d a n d a 2 m i l y o n 4 3 9 b i n t o n p e t r o l ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . T ü r k i y e ' n i n 1 9 5 5 ' d e n i t i b a r e n h a m p e t r o l ü r e t i m i T a b l o - 1 v e G r a f i k - 1 ' d e k i g i b i d i r : ( T a b l o - 1 ) H a m p e t r o l Ü r e t i m i ( 1 9 5 5 - 1 9 6 9 a r a s ı ) Yıl Ü r e t i m ( T o n ) 1 9 5 5 1 7 8 . 5 9 6 1 9 6 0 3 7 5 . 1 7 2 1 9 6 5 1 . 5 3 2 . 8 4 3 1 9 6 6 2 . 0 4 0 . 7 1 5 4 9 6 8 3 . 1 0 4 . 4 6 0 1 9 6 9 3 . 6 2 3 . 1 9 2 1 9 6 9 y ı l ı n d a ü r e t i m , t ü k e t i m i k a r ş ı l a m a d ı ğ ı n d a n 3 . 4 1 3 . 0 0 0 t o n h a m p e t r o l i t h a l e d i l m i ş t i r . O t a r i h t e n g ü n ü m ü z e g e l i n c e y e k a d a r b u ü r e t i m - t ü k e t i m d e n ¬ g e s i z l i ğ i s ü r e g e l m i ş t i r . 1 9 7 0 - 8 0 v e 9 0 ' l ı y ı l l a r d a k i ü r e t i m - t ü k e t i m T a b l o I I v e G r a ¬ f i k N'deki g i b i d i r .
(Bin T o n ) t 4 0 o q o o o 1 9 5 5 1 9 6 0 1 9 6 5 1 9 6 6 1 9 6 8 1 9 6 9 G r a f i k 1 : H a m p e t r o l Ü r e t i m i ( 1 9 5 5 - 1 9 6 9 yılları arası) Ü l k e m i z d e t e s b i t e d i l e n p e t r o l r e z e r v l e r i n i n % 9 5 ' t e n f a z l a s ı G ü n e y d o ğ u A n a ¬ d o l u b ö l g e m i z d e y e r a l m a k t a d ı r . D i c l e b ö l ü m ü n d e y o ğ u n l a ş a n p e t r o l r e z e r v l e r i d ı ş ı n d a İ s k e n d e r u n K ö r f e z i , T r a k y a ç e v r e s i n d e d e a z m i k t a r d a r e z e r v l e r b e ¬ l i r l e n m i ş t i r . ( T a b l o II) T ü r k i y e ' d e h a m p e t r o l ü n ü r e t i m - t ü k e t i m v e i t h a l a t d u r u m u ( 1 9 7 0 - 1 9 9 3 ) / b i n t o n Yıllar Ü r e t i m İ t h a l a t F a r k Ü r e t i m i n t ü k a r ş ı l a m a o r 1 9 7 0 3 . 5 4 2 3 . 8 4 5 3 0 3 4 7 . 9 1 9 7 5 3 . 0 9 5 9 . 6 3 4 6 . 5 3 9 2 3 . 4 1 9 8 0 2 . 3 3 0 1 0 . 4 9 0 8 . 1 6 0 1 5 . 7 1 9 8 5 2 . 1 1 0 1 5 . 5 3 2 1 3 . 4 2 2 1 1 . 9 1 9 9 0 3 . 7 1 7 2 0 . 0 6 2 1 6 . 3 4 5 1 5 . 6 1 9 9 1 4 . 4 5 1 1 7 . 6 0 6 1 3 . 1 4 9 2 0 . 1 1 9 9 2 4 . 2 8 1 1 9 . 3 1 6 1 5 . 0 3 5 18.1 1 9 9 3 3 . 8 9 2 2 1 . 7 6 9 1 7 . 8 7 7 1 5 . 1 1 2 4
-Ü r e t i m B İthal • T ü k e t i m (Bin Ton) 311(1011 n •25000¬ 20000¬ 15000¬ 10000¬ 5 0 0 0 -O J P G r a f i k 2 : 1 9 7 0 - 1 9 9 3 yılları a r a s ı n d a T ü r k i y e ' n i n P e t r o l ü r e t i m , t ü k e t i m v e ithalatı ( T a b l o III) T ü r k i y e H a m p e t r o l R e z e r v l e r i ( 1 9 9 3 yılı i t i b a r i y l e ) ( b i n t o n ) Ş i r k e t R e z e r v u a r Ü r e t i l e n K ü m ü l a t i f K a l a n A d ı T o p l a m T o p l a m P e t r o l Ü r e t i l e b i l i r P e t r o l P e t r o l Ü r e t i m i P e t r o l T P A O 6 8 0 . 9 2 8 7 1 . 7 1 0 4 3 . 0 8 4 2 8 . 6 2 6 N.V. T u r k s e S h e l l 1 7 1 . 5 1 4 4 1 . 1 5 2 3 3 . 9 4 0 7 . 2 1 2 M o b i l E x p . M e d . I n c . 2 . 4 2 0 3 5 1 3 3 6 15 M o b i l E . M . I . + D o r c h e s . 8 0 . 2 7 4 1 1 . 1 1 9 9 . 8 8 1 1.238 A r c o T u r k e y I n c . + T P A O 6 . 9 4 9 1.797 8 9 3 9 0 4 N.V. T u r k s e S h e l l + T P A O 4 . 3 6 8 1.056 3 4 3 7 1 3 E r s a n + A l a d . + T r a n s M e d . 6 . 1 5 7 9 2 5 2 3 2 0 2 A l a d d i n M . E . + T r a n s M e d 1.355 2 0 3 2 2 0 1 D i ğ e r l e r i 4 4 9 1 8 T o p l a m 9 5 4 . 0 0 9 1 2 8 . 3 2 2 8 9 . 2 0 3 3 9 . 1 1 9
1 9 7 0 ' t i y ı l l a r d a ü r e t i m i n t ü k e t i m i k a r ş ı l a m a y ü z d e s i % 4 7 . 9 i k e n 1 9 9 0 ' d a n s o n r a % 1 5 ' l e r e i n m i ş t i r . Z i r a g e ç e n s ü r e i ç i n d e ü l k e m i z d e h e m o t o m o b i l s a y ı s ı a r t m ı ş , h e m d e p e t r o l v e t ü r e v l e r i y l e ç a l ı ş a n ç o k s a y ı d a f a b r i k a k u r u l m u ş t u r . 1 9 7 0 ' d e 3 . 5 m i l y o n t o n ü r e t i m , 7.3 m i l y o n t o n t ü k e t i m b u l u n m a k t a y d ı . O y s a g ü n ü m ü z d e 3 . 8 m i l y o n t o n ü r e t i m e k a r ş ı l ı k 2 5 . 6 m i l y o n t o n t ü k e t i m e u l a ş ı l m ı ş t ı r . B ö y l e c e y ı l d a 2 2 m i l y o n t o n c i v a r ı n d a p e t r o l i t h a l e d i l m e k t e d i r . B u r a k a m T ü r ¬ k i y e ' n i n t ü m i t h a l ü r ü n l e r i a r a s ı n d a p e t r o l ü b i r i n c i s ı r a y a o t u r t m a k t a d ı r . P e t r o l it¬ h a l a t ı n a a y r ı l a n k a y n a k l a r b i r t a r a f a k o n u l u r s a d ı ş t i c a r e t i m i z f a z l a l ı k v e r ¬ m e k t e d i r , d ı ş t i c a r e t a ç ı ğ ı m ı z d a p e t r o l i t h a l a t ı ö n e m l i r o l o y n a m a k t a d ı r . P e t r o l i t h a l a t ı n ı S u u d i A r a b i s t a n , I r a k , K u v e y t , İran g i b i K ö r f e z A r a p ü l ¬ k e l e r i n d e n y a p m a k t a y ı z . Z i r a , d ü n y a p e t r o l r e z e r v l e r i n i n % 6 7 ' s i O r t a d o ğ u ü l ¬ k e l e r i n d e y e r a l m a k t a d ı r . O r t a d o ğ u ü l k e l e r i n i n p e t r o l r e z e r v l e r i n i n d ü n y a r e z e r v l e r i n d e k i p a y ı Ü l k e P a y ı ( % ) ; S. A r a b i s t a n 2 5 . 7 I r a k 9 . 8 B . A . E . 9 . 7 K u v e y t 9 . 5 İ r a n 8 . 7 1 9 9 6 yılı ü r e t i m l e r i i s e g ü n d e b i n v a r i l o l m a k ü z e r e ; Ü l k e Ü r e t i m ( v a r i l ) S . A r a b i s t a n 8 . 2 1 8 İ r a n 3 . 6 8 6 B . A . E . 2 . 2 7 8 K u v e y t 2 . 0 6 2 I r a k 5 8 4 1 2 6
-T ü r k i y e ' n i n i t h a l e t t i ğ i h e m p e t r o l , M e r s i n - A t a ş , İ z m i r - A f i a g a , h l r + m %»m B a t m a n - B a t m a n v e K ı r a k k a l e - O r t a A n a d o l u r a f i n e r i l e r i n d e i ş l e n m e k t e * . i m l e n e n p e t r o l , ü l k e t ü k e t i m i n i k a r ş ı l a m a k t a d ı r . Ü l k e m i z r a f i n e s a y ı s ı n d a d ü n y a d a 2 7 . s ı r a d a y e r ' a l m a k t a d ı r . G ü n d e 7 0 0 b i n v a r i l c i v a r ı n d a k i ü r e t i m i y l e 2 5 s r a d a d ı r . K a y n a k l a r : 1 . T A N O Ğ L U , A l i ; 1 9 7 1 , E n e r j i K a y n a k l a r ı , İ.Ü. y a y , 1 2 4 , İ s t a n b u l . 2 . D O Ğ A N A Y , H a y a t i ; 1 9 9 1 , E n e r j i K a y n a k l a r ı , A . Ü . y a y . , 7 0 7 , E r z u r u m . 3 . D O Ğ A N A Y , H a y a t i ; 1 9 9 2 , E k o n o m i k C o ğ r a f y a , D o ğ a l K a y n a k l a r , A . Ü . y a y . , 7 4 0 , E r z u r u m . 4 . E n e r j i İ s t a t i s t i k l e r i T ü r k i y e 5 . E n e r j i K o n g r e s i , 1 9 9 0 . 5 . E n e r g y S t a t i s t i c s Y e a r b o o k s 1 9 9 2 , U n i t e d N a t i o n s . 6 . E n e r j i v e T a b i i K a y n a k l a r B a k a n l ı ğ ı A P K İ s t a t i s t i k l e r i .
