Ankara Üni\ Vet Fak Derg. 49, 7-1 1,2002
Akkaraman koyununda articulatio temporomandibularis ve çiğneme
kaslarının anatomisi*
Murat KABAK
Mustafa Kemal Üniversitesi, Veteriner Fakiiltesi. Anatomi Anahilim Dalı, Hatay
Özet: Akkaraman koyununda artieulatio temporomandibularis ve çigneme unsurlarının morfolOjik yapı.,ının belirlennıesi amacıyla yapılan çalışmada, 8 adet ergin Akkaraman koyun ba'jl incelendi. Adı geçen hayvanların 4 adet haşı. eklem ve discu' artieuiaris'in hi ..,ıolojık olarak incelenmesinde, diger başlar ise çigneme kasları ve eklemin makroskohik bulguları ıçın kullanıldı. Eklemin kemiksel yapısını olıl'jturan caput mandibulae ve fossa mandihularis'in latero-medial yönde oldugu belirlendi. Arıiculatio temporomandibularis'i iki hagımsız boşluga ayıran discus artieularis'in fibro-kartilaginöz yapıda oldugu ve ekıem kapsuiiine bağlandığı saptandı. Diseus articularis'de rastlanan clastik liflerin, merkezde yogunlaştığı ve diskin kan damarı içerdiği helirlendi. çığneme kaslarından m. masseter iiç, m. temporalis hi1', m. pterygoideus lateral is ve musculus pterygoideus mcelialis ise ikı kısım olarak incelendi. Sonuç olarak, Akkaraman koyununda artieulatio temporomandibularis ve çiğneme kaslarının morfolOjik detayları ortaya konmuştur.
Anahtar kclimeler: Articulatio temporomandihularis, çigneme kasları, diseus artıcuiaris, ınandibula
The anatomyol' the articulatio temporomandibularis
and masticatory muscles of the Akkaraman
sheep
Summary: The aim of the study was lo establish the morphologieal structure of temporoınandibular joint and the mastıcatory elemen!., in the Akkaraman sheep. In the study, 8 native Akkaraman sheep were used. The heads of four sheep were used to exaınine the joiiH and dıscus articularis histologieally. The other heads were used for maeroseopie examination of the masticalOry ımıscks and the joints. It was determined that the orientations of the caput mandibulae and fossa mandihularis, which forın the bone stueture of the joint were in latero-medial direction. It was observed that the joint divided in two compartments hy diseus articularis. whıch was eonnected to the eapsula articularis. Diseus artieularis was fibro-eartilaginous strııeture and elastie fibres were ,een densely and loeated preferentially in the center of the articular dise. The diseus articularis included hlood vesscl.s. The mastieaıory muscles were found to include four musdes. Museulus masseter were divided into three parts. whereas m. temporalis was single part. Both m. pterygoideus lateralis and m. pterygoideus medialis were divided into two parts. Consequently. morphologic characterization, of temporomandihular joint and masticatory musdes in the Akkaraman sheep w'ere established by the present study.
Key words: Articular disc. mandible, masticatory musdes, temporomandibular joint
Giri~
Akkaraman koyulllt Artiodactyla takımının Bovidae familyasına dahilolup besinlerinin tamamı bitkiseldir. Memelilerin farklı beslenmelerinden dolayı, articulatio temporomandibularis'i şekillendiren unsurlarda, çiğneme kaslarında ve buna bağlı olarak mandibular hareketlerde de farklılıklar görülebilir (3,10,15).
Inkongruent ginglymus olarak çalışan articulatio temporomandibularis'in ekı em yüzleri arasındaki uyu-munu fibröz ya da fibro-kartilaginöz yapıda olan discus articularis sağlar (11,12,
ı
4, 19,21). Adı geçen oluşum makroskobik (11,14,20,2 i) ve mikroskobik (12,14,15,23) olarak in<.:elenmiştir. Evcil memelilerde ve insanda ar-ticulatio temporomandibularis, eklem yüzlerinin şekline göre condylo-meniscal ve menisco-temporal olarak alt iki ekleme ayrılır. Eklem; insan, domuz, köpek, sıçan ve tav-şanda condylo-meniscal, koyun, keçi ve sığırdamenisco-temporalolarak şekillenir (3). Bazı araştırıcılar ekicIll yüzlerinin uyumuna ve yapısına bakarak insan tem-poromandibular eklemine en yakın olan hayvanın donHl1. olduğunu (3,25), diğer araştırıcılar ise büyüklük, şekil ve yapı bakımından koyun ve keçinin insana daha çok ben-zediğini ve deneysel çalışmalarda bu hayvanların kul-lanılabilcceğini belirtmişlerdir (4-6, 16). Articulatİo tem-poromandibularis'de açılıp-kapanma (rotasyon). ileri-geri (kayma) ve yanal (lateral) hareketler şeklinde üç farklı çiğneme hareketi görülür (I, i9). Lateral hareket özellikle insan ve ruminantia' da gelişmiştir (I i, i 2,21)
Evcil memeli hayvanlarda çiğneme kasları m. mas-setcr, m. temporalis, m. ptaygoideus medialis ve m. pterygoideus lateralis olarak incelenir (17,21.24,26).
Bu
çalışma, Akkaraman koyununda anic:ulatio tem-poromandibularis ve çiğneme kaslarının morfolojisini de-taylı olarak incelemek amacıyla yapılmıştır.Bu çalı~ımı Ankara Ünıversitesi Araştırma Fonu tarafından 96.30.00.24 proje numarası ile desteklenen doktora tezınden hır höltim özetidir
8 Murat Kabak
Materyal ve Metot
Çalı~mada, 8 adet ergin Akkaraman koyun başı kul-lanıldı. Hayvanlarda kondrodistrofi, hastalık ya da çe-nenin açılıp kapanmasında bir sorun görülmedi. His-tolojik incelemelerde kullanılacak başların (4 adet) perluzyon işlemleri yapıldıktan sonra, diğer başlarla bir-likte % lO'luk formol havuzuna konarak fikzasyonları sağlandı.
Tüm başlar median hattan kesilerek ikiye ayrıldı. Daha sonra articulatio temporomandibularis ve çiğneme kasları m:ıkroskobik olarak incelendi. Çiğneme kaslarının lif yönleri kala düzlemine göre isimlendirildi. Lif se-yirleri. discus articularis ve eklem stereomikroskop (Oly-mpus MTX marka) ile incelendi. Histolojik incelemeler için discus articularis'ler lateral, central ve medial olmak üzere üç kısma ayrıldı. Eklemin oluşumuna katılan kemik dokular ise lormik asit-Na sitrat (18) metodu ile de-kalsifiye edildi. Discus articularis'lcrden horizantal, ek-lemden ise sagittal ülarak alınan S-6 mikron ka-lınlığındaki örneklerden histolojik preparatlar hazırlandı. Discus articularis' de bul unan kollagen demetler We-igert' s dastik boyaımı yöntemi (18), elastik iplikler Or-ccin boyama yöntemi (9) ile belirlendi. Eklem ise Cross-mon (8 run üçlli boyama yöntemi ile buyandı. Tüm preparatlar ışık mikroskobunda incelendi.
Anatomik terimlerde Nümina Anatomica Ve-terinaria (22) es:ıs alındı.
Bulgular
Artieulatio tcmporomandibularisOcclusial (çiğneme) düzlemin yukarısında yer alan temporomandibular eklemin, caput mandibulae ve fossa mandibularis' deki eklem yüzlerinin latero-medial yönde
~ekıl i ()ğnemc ka,larının lateral'oen göniıııiıııli. Fıgıırc I. Lateral view of the ma,tieaıory 111\lseles.
d- nı. masseter. pars sııpcrfıeıalis. b- nı. masseter. pars profunda. e- ııı. ıemporalis. d- capsııla artieıılaris, e- areus zygomaticus.
Şekil 2. Çiğnenıe kaslarının ınedial' oen göriil1llmli. Figııre 2. Medial view of the masıieatory ınuselcs.
a- m. pterygoideııs lateralis'in ventral parça" (the venıral part of lateral pıerygoid mıısek). b- m. pıerygoıdeııs lalCl'alls'in oorsal parçası (the dorsal part of lateral pterygoid ıllııscle). e- capslıJa artieularis, d- oiseııs artieıılaris. c- ramııs nıallLlibııl~le.
1'-os ıcmporale. g- eklemın eauoal'i (caııdal parı üfjoıııll.
ve düze yakın olduğu saptandı. Arıiculatio temporo-mandibularis'in ince bir eklem kapsulası (Şekil Id. 2c ve 4k) ile örtülü olduğu, cauda!'inin yağ ve bağ dokusıl. diğer bölümlerinin ise çiğneme kasları ilc desteklendiği belirlendi.
Discııs (/nicııl(/ris: Discus articularis in (Şekil 2d ve 4d) eklem kapsulasına bağlanarak cavum arliculare'yi iki bağımsız boşluğa ayırdığı görüldü (Şekil 4). Eklem yü/.-\erine uyan discus articu1<lris'in merkeıinin ince. ke-narlarının kalın olduğu saptandı. Discus arıicularis'deki en kalın bölümü n rostral uç olduğu gözlendi (Şekil 4a). Adı geçen oluşumun kollagen demetler (Şekil 6b) ve kı-kırdak hücrelerinden (Şekil 6a) meydana geldiği. ayrıca merkezi kısımda yoğun, rostral ve caudal uçta ai. Il1lk-tarda elastik ipliklerin (Şekil Se) de bulunduğu belirlendi. Diseus arıicularis'in hemen her yerinde kan damarlarına rastlandı.
Çiğneme kasları (Mm. mastieatores)
Çiğneme kasları m. masseter, n1. temporalis. nı. pterygoideus medialis ve m. pterygoideus lateralis oLrak incelendi.
Ml/seıılııs lillisseler: Üç kısımdan mcydana gekn bıı kasın pars superficialis'i (Şekil la) tuber Lıciak. crista Lı-eialis ve os zygomatieull1'un latcral'inden ba~ladığı ve ran1US mandibulae'nin ventral kenarı ile angıılııs man-dibulae'de sonlandığı belirlendi. Lif yönünün caudo-ventral olduğu görüldü. Pars intermeL!ia'nın. crista fa-cialis'İn ventral'inden ve os zygomaticıım'ıın ventro-lateral yüzünden başladığı ve ramus mandibıılae'l1in la teral yüzüne bağlandığı belirlendi. Kas linerinin vcntra!'e
Ankara Üniv Vct Fak Derg. 49. 2002
Şekil 5. DisCllS articularis'de daslİk ipliklerın görünümiL
01'-cein hoyama. x320.
Figııre 5 Appearance of elastic fihers in arlInılar disc. Orcein stain. x320. e- c1astik ipliklcr (elasıic fibers).
j'
k
.'. 1'"-:r'P ,ı;.i>'" 'f;,t' .••.,r
.r: ••' f' ~ "':"''.
j>' ..:"'"k
r.'
a
4' ..:/£: :~.~
"~.!'...'..'.'rı
.~~
,.,.
'"
"Şekil 6. DisCllS articularis'de fihro-kartilagınö7. doku. Wc-igert'ın c1astik hoyaması. x290.
Figure 6. The fibro-cartilage tissue in articıılar disc. Wcigcrt's clastic stain, x290. a- kıkırdak hücresi (cartilage ccıı). k- koııagen demetler (coııagen hunches).
çanın bazı liDeri m. temparalis ile birlikte processııs co-ranoideus'un mstral ucuna ve lateral yüzüne. lif yönü rostro-ventral olan cauda!' deki parçanın ise fossa mas-seterica'ya hağlandığı helirlendi.
Mıısculııs temporalis: Bütün bir kas olarak incelenen m. temporalis'in (Şekil le) zayıf olarak şekillendiği göz-lendi. Fossa temporalis'den başlangıç alan kasın han lif-lerinin processus coranoideııs' un lateral' inde, diğerlerinin ise aynı oluşumun media!'inde seyrettiği tespit edildi. La-tera!' de seyreden liflerin ral11us l11andiblılae' nin roslral ve lateral kenarına, media!'deki liflerin ise ramus mandibu-lae'nin medial yüzüne ve faramen mandibıılae'nin vent-ral'ine bağlandığı belirlendi.
~ckıl 3. çığncnıc kasiarınınıncdial'dcn görünümiı. Figure 3. \1cdial view of thc masticatory muscles.
a- m. pterygoıdcııs mcdialis'in mcdial parçası (the mcdial part ol' mcdial pterygoid muscle). b- m. ptcrygoidcııs mcdialis'in latcral parçası (the lateral part of medial ptcrygoid ITIlIsclc). c.. m. ptcrygoideııs lateralis.
doğru seyrettiği tespit edildi. Pars prafunda'nın (Şekil lb), arcus zygomaticus'un ve os zygomaticum'un ventral kenarıyla, medial yüzünden haşladığı w nervus mas-setericus ile biri rostral, diğeri caudal iki parçaya ayrıldığı görüldü. Lifleri vertikal olarak seyreden rastral' deki par-Şekil 4. Articıılatio tcmporomandibularis. Crossmon'ıın üçlü hoyaması. xi2.
Figııre 4. Temporomandibıılar joint. Crossmon's tıiplc stain, x 12. (l-antcrior. b- m. temporalis. e- caput mandibıılae, d- disCllS ar-ticularis. k- capsııla arar-ticularis. t- os temporale.
LO Murat Kabak
MII.indlıs pteryti0idl'us l({tt!ralis:İki bölüm halinde İncelenen m. pterygoidCus lateralis'in (Şekil 3c) kalın ve ventral' tk' bulunan parçasının (Şekil 2a), os pterygo-ideum ile os basisphenoidale' nin ala' sır,m lateral yü-zünden başlangıç aldığı belirlendi. Bu kısmın lillerinin, condylus mandibulae'nin ro s ını! ucunda ve fovea ptery-goidea'da sonlandığı gözlendi. Kasın dorsal'de ve ince olan parçasının (Şekil 2b), os basisphenoidale'nin ala' sı
ıle os temporale' n'ıp pars :_sqüamo~?' sının~largo sphe-noidale'si sınınpdaıı başladığı ve kavislibir şekilde sey-redeİ'ek, condylus mandibulae'nin medial ucunda eklem kapsulasına bağlandığı tespitedildi (Şekil 2c). Her iki parça lillerinin sagittal seyirli olduğu 'saptandı.
Musculııs pıelYRoideus mn/ialis: Musculus ptcry-goideus medialis'in, medial ve lateralolarak iki kısma ay-rıldığı belirlendi. Medial kısmın (Şekil 3a), os palati-num' un lamina horizantalis' inin margo liber' i ile aynı ke-miğin lamina perpendicularis'inin tabanından, ayrıca os pıerygoideum'un 'hamulus pterygoideus'u ve os ha-sisphentıid<\le.' nin proces~us pterygoideus' unun ventral kenarınd~n .başladığı görü.1dü. Lif yönleri caudo~ventral olan. bUk!smın, raİmls: mandibula~'nin ..ventral kenarı ile angulus m~ııdib~ıl~e' nin n'ıedial yuzüne' iki' ayrı _ bölüm olarak bağlaiıdığı tespit edildi, Lateral kısmın (Şekil 3b) ise' os palalin~ın1'ı:in ıiımina 'perpendi~ularis'i ile os ptery-goideum' tı'n lateral yüzünt!en başladığı ve ramus man-dibulae ilc ..corpus mandibulae sınırına bağlandığı göz-lendi,
Tartışma ve Sonuç
Besinlerini bitkisel kaynaklardan sağlayan Ak-karaman koyununda articulatio temporomandibularis ve çiğnerne kaslarının anatomisi incelenmiştir.
Articulatio temporomandibularis literatürde (14, i5) irade edildiği gibi, occlusial (çiğneme) düzlemin yu-karısında görülmüştür. İnce bir eklem kapsulası ile çevrili olan articulatio temporomandibularis'in caudal'inin, gev-şek bağ dokusu ile (4), diğer kısımlarının .ise çiğneme kasları tarafından desteklendiği belirtilmiştir (Z, i2,2 1,24, 28) Yapılan çalışmada da benzer bulgular elde edilmiştir.
Articulatio ıcmporomandibtılaris'in eklem yüzleri arasında yer alan discus artieularis'in bazı araştıncılar (14,20) tarafında da ifade edildiği gibi merkezinin ince kenarlarının kalın şekillendiği görülmüştür. Gillbe ( 14
r
nin diskteki kalınlığın caudal' de fazla olduğunu bil-dirınesi bu çalışmaya uymamaktadır. Aynı araştırıcı (14) discus articularis'in lateral'de caput mandibulae'ye, me-dial'de os temporalc'ye, bazı araştırıcılar ise (12,21) dis-kin eklcm kapsulasına bağlanclığını bildirmişlerdir. Ya-pılan çalışmada discus articularis'in eklem kapsulüne bağlandığı görülmüştür. Discus articularis' dekIfibro-kartilaginöz yapı, kollagen demetlerin seyri ve dastik ip-liklerin dağılımı literatüre (14,15,23) benzerdir. İncelenen hayvanlarda discus articularis' in hemen her yerinde kan damarları görülmüştür. Gillbe (14, 15) ile Bosanqueı vc Goss (5) kan damarlarının sadece diskin rosıral' inde vas. cu ler sinuzoid tarzında bulunduğunu ifade etmişlerdir. Bi, fano ve ark. (4) keçide diskin caudal bağlantlsll1da da kan damarlarının varlığını bildirmiştir. Yapılan çalışmada vas-culer sinıızoid tarzında damarlaşma görülememiştir.
Çiğneme kasları literatürde (I 7,24,26') .tanımlandığı gibi m. masseter, m. ıemporalis, m. pterygoideus laıeralis ve m. pterygoideııs medialis olarak incelenmiştir.
Musculus masseter'in pars superficialis, pars in-termedia ve pars prol'unda olarak üç parçaya ayrıldığı ve bu üç bölümün başlangıçı, sonlanması ve lif yönlerinin li-teratüre (13) benzer olduğu belirlenmiştir. Musculus tem-paralis literatüre (13) uygun bir şekilde bütün bir kas ola-rak incelenmiştir. ıbrahim ve ark. (17) adı geçen kası m. temporalis superficialis ve m. temporalis profundus ola-rak ikiye ayırmışlar ve m. temporalis supcrfici:.ılis' in prn cessus coronoideus' un lateral' inde, m. tcmporalis pro' fundus'un ise processus coronoidcus'un mcdial'inde sey-rettiğini bildirmişlerdir. Getty (13)' nin koyunda büt ün bir kas olarak belirttiği tn. pterygoideus medialis yapılan ça-lışmada, ıbrahim ve ark. (I 7)' nın bildirdiklerine benzer şekilde iki yaprak olarak incelenmiştir. Musculus ptery goideus lateralis Getty (ı 3) ile Ihrahim ve ark. (l7)'dan farklı olarak iki hölümde incelenmiştir. Kalın ve vent-ral' de olan parçanın, Getty (13)' nin bildirdiği ~ekilde, ın, cisura mandibulae'nin medial'inde kalan condylus man-dibulae'nin rastral'ine ve fovea pterygoidea'ya, ince ve dorsal'de olan parçanın ise articulatio temporomandi. bularis'in medial ucunun eklem kapsubsına bağlandığı görülmüştür. Musculus pterygoideus laıcralis'in bu ya-pısı, insanda aynı kası taııımlayan araştırıcıların (7,24) ifadelerine benzer olmasına rağmen, ince ve üstte sey-reden kas parçasının discus articularis' e bağlanm:.ıması
farklılığı oluşturmuştur. ,
Sonuç olarak, Akkaraman koyununda articulatio temporomandibularis'in oluşumuna katılan caput man-dibulae ve fossa mandibularis'in düze yakın olması. özel-likle lateral çiğneme hareketinin yapılabildiğini gösıerir. Fihro-kartilaginöz yapıda olan discus arıicularis'dc, elas-tik lillerin oldukça fazla olması eklem üzerine düşen kuv vetlere karşı diskin dayanıklılığını arttırır. Eklemin caudal kenarı yağ ve bağ dokusu ile desteklenmiştir. Bu nedenle. eklem içi uygulamalar daha kolay gerçek leştirilir. Mus-culus masseter üç, m. temporalis bir, m. pıcrygoideus me. dialis ve m. pterygoideus lateralis iki bölüm olarak gö-rülmüştür. Özellikle m, pterygoideus laıeralis'in iyi gelişmiş olması, lateral hareketlerin daha güçlü ya-pıldığını göstermektedir.
Ankara Üniv Vet Fak Derg. 49, 2002 i
ı
Kaynaklar
i. Arıneı K, Elhan A(ı(95): Aııalomi. Kemikler, Eklemler,
Kus/ar 1'(:'
h
or!:aıılar. J. Cilt. Günq Kitap Evi Ltd Şti.Ankara.
) Hade H, Schenck C, Koebke J (1994): The .fUlıcliolı oj
diseomuscular relaıioııships iıı ıhe humaıı lem-poml11aııdihularjoilıl. Acta Anat. ISI. 258-267.
3 Bermejo A, Gonzalez 0, Gonzalez JM (I 993): The pi!;
us ((Il uııimal model ./iJr experimelltalioıı on ıhe
lem-porom(//ıdihulur articular complex. Oral Surg Oral Med Oral Pathol. 75.
ı
8-23.4. Bifano C, Hubbard G, Ehler W (1994): A comparisoıı oj
ıhe/rmn ulıd/illlCliolı o/ıhe human. moııkey and goat lem-pommwıdihu/ar joiııl. J Oral Maxillofae Surg. 52.
272-275.
5. Bosanquet AG, Goss ~N (1987): The sheep as a model
jor lel11poromalıdihu/arjoilıl surKery Int J Oral Maxillofae
Surg. 16. (ı()D.603.
6 Bosanquet AG, Ishimaru
.n,
Goss AN (I991): t}feCl of Iacia repair o/ıhe ıemporomaııdihular joiııı disc (J/ sheep.Oral Surg Oral Med Oral Paıhol. 72. 520-523.
7. Carpentier P, Yung .IP, Bonnet RM, Meunlssier M
(1988): IıısertiOlIs o/ıhe l(/feral plerygoid muscle: Aıı
ana-lomic sıudy o/Ihe humaıı ıemporomandihular joinı. J Oral
Maxillofae Surgy. 46. 477-482.
::; Crossmon G (ı (37): A lIlodijicaıion o/ Mallory's UJIl-lıeClil'e ıissul' slaiıı wiıh a discussioıı (J/ıhe priııciples
in-vo/ı'ed Anat Rec. 69. 33-38.
9. Culling CFA, Allison RT, Barr WT (1985): Cellular PmholoK.\' Techııique. Fourth Ed. Butterworths. London.
iD. Demirsoy A (I 992): Ya,wmııı Temel Kuralıal'/. Omur-ga/tlar (SürÜIlKf'lıler, Kuşlar Vf' Mf'lndiler). Cilt 3. Kısım 2. Bölüm 42. Birinci Baskı. Meteksan AŞ, Ankara.
ii. Dyce KM, Saek WO, Wensing CJG (I 987): Teexhook o/
Veıaiııary Aııaıomy. WB Saunders Company, Phi. ladelrlıia.
12. Fenoll AB, Sequeros OG, Gonzalez JMG (I 992):
His-loloKical sıudy o/ıhe ıemporomwıdibular joinı capsulf': Theon' o/ıhe arıicular complex. Aeta Anat, 145,24-28.
13. Getty R (I 975): The Anatomy o/ the Domesıic Aııimals. Fijih Ediıioıı. Vol
ı
and 2. WB Saıınders Company, Phi-ladelphia.14. Gillbe GV (1973) A comparison o/Thf' dise iıı ıhe cra-lliOl11aııdihulur joiııı o/ Three mummals. Aeta Anat. 86, 394-4D9.
15. Gillbe GV (I 975): The jUlle/1011 ol ıhe dıse oL ıhe
1f'/I1-porOlnwıdihularjoilıı. J Prosthet Den!. 33. 196.2D4. 16. Goss A:-.I,Bosanquet AG (I 989): Aıı (/I/imul /I1odel/or Tm/
arıhroscopy. J Oral Maxillofac Surg. 47. 537-538.
17. ıbrahim lA, Yousif MJ, Hassan NH (1992): Compa1'(/livf'
wWlomical sıudy Oll the muself's o/maslie(/fIOII o/ gou/s
aııd sheep iııMosul, Iraq. Iraqi J Vet Sci. 5.31-41. '1\lın-ml~tır' Vet Bull. 1993. Abstr: 5496.
18. Luna LG (ı968): M(/ıHwI o/ Hisl%gic Sıa/lııng Mf'ıhods o/ıhf' Anned Forcn Iıısıiıule o/ Pmholog\'. Thırd Ecliııon.
MeGraw-Hill Book Company. New York.
19. MeKay GS, Yemm R, Cadden SW (1992) The slruı'/ure aııd JUIICliolı o/Ihe ıemporomaııdilwlar jmııı. Br Deliı J.
173.127-132.
20. Meister VR, Berg R (1974): Ulllersııchııııgm üher dıf' J{mn. GrriBf' uııd dicke der disci articıılares urıielılaıilJllIs ıemporomaııdihularis VIJIIriıııl. sc/wj, schw!"//ı uııd huııd
Aııat I\nz. 135. 24-34.
2 I. Nickel R, Sehummer A, Seiferle H (1986) The AııalOmy oj'the Domnıic Aııimals. Vol i. Verlag Paul Parey. Berlın.
22. ;'Ilomina Anatomica Veterinaria (1994): Pııhlished hy ıhe Internatioııal Commillees 011 Veterhwry Gross AlIlllomiea/ Nomeııelawrf'. Fourıh Ed. New York.
23. Ortuğ G (1988): Çeııe dIemiııiıı discus arıicıılaris 'iııde rastereleklroııeıı mikroskopik (Se{///ıı///g) a/"(/,wl'llwlar.
Anadolu Üniv Tıp Fak Yayınları. İ'\o 3. Eski)chir.
24. Schmolke e (1994): The re/alilJllShıp heMem ıhe lem. poromaııdihularjoiııı capsııle, anicıılar dısc aııdJuw 1I1l1SC-les. J Anat. 184. 335-345.
25. Ström D, Holm S, elemensson S, Haraldson T (i9X6)
Gross aliaTOmyol' ıhemaııdihula!.joiııı a/1(1 masıicalory musdn iıııhe domnıic pig (Sus scroliı). I\rclı Oral Biol.
31. 763-768.
26. Velasco JRM, Vazquez ,fFR, Collado .J.J (1993): The re-laıionships hf'ıwee/ı ıhe ıemporom{//ıdihıılar joiııı disc aııd relmed maslicaıor)' mıısdes iıı hll/nuııs. J Oral 'vLıxılloLIc
Surg. 51,390-395.
Geli,~ Tarihi' 17.CJ.200J /Kahııl IiIrihl.' LO 10200/
Yazışma adresi:
Yrd Doç'.Dr. Mu/'{/ı Kahak
MusıaFa Kemal Ülliversilesi, Veleriııer Fakii/lesi AIIl/lOlni Aııahilim Dali. Alliak\'({, Haıuy e-mail: lIlurallc.a!Jak@mku.edu.ır
