T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI
ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ
Yüksek Lisans Tezi
Süheyla HOLTA EŞEN
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Asuman BALDIRAN
Bu tez çalışması BAP tarafından 18203023 nolu proje ile desteklenmiştir.
KONYA-2019
II
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Süheyla HOLTA EŞEN
Numarası 154203011001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
III
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Süheyla HOLTA EŞEN
Numarası 154203011001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Prof.Dr.Asuman BALDIRAN
Tezin Adı ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ başlıklı bu çalışma 13/06/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
IV İÇİNDEKİLER ÖZET ... V ABSTRACT ...VI ÖNSÖZ ... VII AMAÇ ... VIII KAPSAM ... VIII YÖNTEM ... VIII KISALTMALAR ... IX
1.BRAURONİA ANTİK KENTİ ... 1
1.1.BRAURONİA KENTİ TARİHİ COĞRAFYASI ... 1
1.2.BRAURONİA KENTİ KAZI TARİHÇESİ ... 3
2.ARTEMİS ... 6
2.1.ARTEMİS İSMİ ETİMOLOJİK KÖKENİ ... 6
2.2.MİTOLOJİK YERİ VE ÖNEMİ ... 7
3.ARTEMİSBRAURONİA KÜLTÜ ... 9
4.KATALOG ………..15
DEĞERLENDİRME ve SONUÇ ... 35
V T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Süheyla HOLTA EŞEN
Numarası 154203011001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Prof.Dr.Asuman BALDIRAN
Tezin Adı ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ
ÖZET
Çalışmamıza konu olan Artemis Kültü günümüzde Yunanistan sınırları içerisinde olan antik ismiyle Brauronia, bugün ki ismiyle Vravrona kentinde bulunmaktadır. Brauronia, Yunanistan’ın başkenti Atina’nın 30 km kuzeydoğusunda yer almaktadır. Attika bölgesinde bulunması gerek kültür katmanları gerekse buluntu bakımından çeşitli ve zengin olmasını sağlamıştır.
Brauronia’da ilk kazılar 1948 yılında Yunan arkeolog Jhon Papadimitrieu tarafından gerçekleştirilmiştir. En eski yerleşimin M.Ö. 3500 yılına ait olduğu bu kazılar sonucu ele geçen buluntulardan öğrenilmektedir.
Kült, bakirelik ve Arktos(ayı) Tanrıçası Artemis’e adanmış olup küçük kız çocuklarının ergenliğe girdiği zaman yapılan ritüellerle ün kazanmıştır, bu ritüeller aynı zamanda dini bir vazifedir. Kız çocukları bu ritüellerden sonra her biri yetişkin kabul edilip artık birer arktos olarak tapınakta görev alırlar. Bu görevler arrephoros(kutsal kutu taşıyıcı), aletris(bileyici) gibi çeşitli görevlerdir. Bu yaşa yani ergenlik yaşına girmeden ölen kız çocuklarının mezar stellerinde kızlar ellerinde oyuncaklarıyla tasvir edilmiştir veya henüz ergenliğe girmiş olup ölen çocuklar ellerinde ki oyuncakları yere bırakmış şekilde tasvir edilmiştir. Çalışmanın amacı bu konuları aydınlatmaktır.
Artemis Brauronia Kültü ile alakalı yazılmış spesifik bir kaynak olmaması, külte ait heykel, mezar steli, pişmiş toprak heykelciklerin neden sonuç ilişkisine dayandırılarak değerlendirilmesi ve bu konuda başlıca bir kaynak oluşturulabilmesi bu çalışmanın temel amacıdır.
VI T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ renci ni n
Adı Soyadı Süheyla HOLTA EŞEN
Numarası 154203011001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Prof.Dr.Asuman BALDIRAN
Tezin İngilizce Adı THE CULT OF ARTEMIS BRAURONIA
SUMMARY
The main subject of the current study, the Artemis Cult, takes part in the city of Vravrona in Greece, whose ancient name is known as Brauronia. Brauronia is about 40 km northeast of Athens, the capital city of Greece.
The specific location of the cult, the region of Attika, enabled the cult to have a wide range of findings with various cultural layers. The first excavations in Brauronia were realized in 1948 by Greek archeologist Jhon Papadimitrieu. Judging from the findings obtained during these excavations the oldest settlement of the region is dated back to 3500 BC. The cult being devoted to Arthemis, the God of maidenhood, became famous for its rituals fulfilled when female children step into adolescence. These rituals, indeed, are religious codes following which female children are admitted to the temple as adults who are thus in charge. They have such duties as arrephoros and aletris which amount to sacred box carrying and grinding respectively. Those who died before walking into adolescence were depicted on the steles with their toys in their hands whereas the ones who died just becoming adolescents were depicted leaving their toys on the ground. The aim of the present study is to shed light on these issues.
Since no source has been inscribed specific to the Artemis Brauronia Cult in the literature, this study aims to provide the literature with a specific source evaluating the statues, steles and terracotta effigies in a cause-effect relationship integrity.
VII ÖNSÖZ
Varoluşun başlamasıyla oluşan gereksinimlerin başında insanların çevrelerinde gelişen doğa olaylarını anlaşılabilir kılmaları ve bir arada huzur içinde yaşayabilmeleri için bazı ahlaki kuralların varlığına ihtiyaç duyulmuştur, bu ahlaki kuralların toplamı sonucunda din kavramı ortaya çıkmıştır. Din toplumsal uyumu sağlamayı hedeflediği gibi aynı zamanda kaynaştırıcı ve bütünleyicidir. Antik dönemde din günümüzde ki gibi günlük hayatı düzenlemez, din külttür Tanrı veya Tanrıça ya adak adanır, sunu yapılır, yakarılır bunlar yapılmadığı takdirde vereceği cezalardan korkulur. Antik çağda kökeni oldukça eskiye uzanan Artemis Grek Pantheonu Tanrıçalarındandır. Artemis, Zeus ve Leto’nun kızı Apollon’un ikiz kız kardeşidir. Gerek Anadolu’da gerekse Yunanistan’da birçok kült alanı bulunan Artemis, mitlerde ki yeriyle de oldukça dikkate değer bir Tanrıça ’dır. Çalışmama konu olan Brauronia, günümüz Yunanistan’ ının başkenti Atina’ya 30 km uzaklıkta sahil kentlerinden biri olan Vravrona’ dır. Brauronia, Artemis Kültü ile meşhur antik dönemin önde gelen, kendine has ritüeliyle diğer kentlerden ayrışmayı başarabilmiş bir kenttir.
‘Brauronia Artemis Kültü’ adı altında hazırlamış olduğum bu çalışmanın amacı; bu kentteki Tanrıça Artemis onuruna düzenlenen ritüelin ne maksatla yapıldığını antik kaynaklar tarafından destekleyerek, dönemin mezar stellerindeki, heykel yontularındaki ve vazo resimlerindeki etkilerini saptamaktır. Ayrıca bu çalışma yukarıda sayılan tüm buluntular tarafından desteklenmiştir.
Akademik çalışmalarım sırasında her konuda ve konu seçimimde yapıcı yaklaşım sergileyen ve desteğini esirgemeyen yüksek lisans danışman hocam Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğrt. Üyesi Sayın Prof. Dr. Asuman BALDIRAN hocama, gerek literatür gerekse hayat konusunda ufkumu genişleten, lisans ve yüksek lisans hayatım boyunca birçok şey öğrendiğim ve hala öğretmeye devam eden Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğrt. Üyesi Sayın Prof. Dr. M.Ertekin DOKSANALTI hocama, hiçbir konuda desteğini esirgemeyen, sürekli motive eden, üzerimde emeği çok olan Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğrt. Üyesi Sayın Doç.Dr. Erdoğan Aslan hocama, mimari alanda ki kaynaklara erişimimde yardımcı olan Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğrt. Üyesi Sayın Doç.Dr. Zeliha GİDER BÜYÜKÖZER hocama, yardımları ve ilgisi için Selçuk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğrt. Üyesi Sayın Dr.Nizam ABAY hocama teşekkürü ve minneti bir borç bilirim.
VIII AMAÇ
Bu proje ile ilk kez detaylı bir şekilde ele alınacak olan Artemis Brauronia Kültü’nün bilim dünyasına tanıtılması amaçlanmıştır. Daha önce ayrıntılı bir biçimde ele alınmamış olan bu kült ile ilgili asıl amaç ele geçen heykel, mezar steli ve adak lehalarını inceleyerek tarihlemek ve eksik bilgileri tamamlamaktır. Buluntuların kazı alanında konumlanma şekline dayalı olarak ve benzer eserlere bakılarak yapılacak olan tarihlendirme daha önce aydınlatılmamış olan bu kültün ne zaman başladığına ve ne zaman sonlandığına dair bize bilgi verecektir.
KAPSAM
Çalışmanın konusu olan Artemis Brauronia kültü yapılan sistemli kazılar sonucunda ele geçen heykel, mezar steli ve adak levhaları buluntularının tanımı ve değerlendirmesidir. Ele geçen buluntuların incelenmesi sonucunda kültün başlama ve sonlanma dönemleri, ritüelin şekli ve bu ritüelin sosyal hayatı nasıl düzenlediği gibi tüm bu veriler tarihsel süreç içerisinde bir zemine oturtulmaya çalışılmıştır. Böylece daha önce ayrıntılı biçimde araştırılmamış olan Artemis Brauronia kültü tarihsel süreçteki yeri, önemi ve çevresiyle olan kültürel alışverişi saptanmıştır.
YÖNTEM
Çalışmada öncelikli olarak Brauronia Kültü’nün konuşlandığı alan ve alandan çıkarılan eserlerin yer aldığı müzede inceleme yapılmıştır. Archaeological Museum of Brauronia ‘da yer alan eserlerin fotoğraflandırma ve çizim çalışması, analoji çalışmasıyla beraber eserler benzer örnekleriyle karşılaştırılıp tarihlendirme oluşturulup, daha sonra literatür çalışması ile beraber kült hakkında detaylı bilgiye erişim sağlanmıştır.
IX KISALTMALAR
Kat.No. : Katalog Numarası MÖ: Milattan önce
MS: Milattan sonra Yy. : Yüzyıl
1 1.BRAURONİA ANTİK KENTİ
1.1.BRAURONİA KENTİ TARİHİ COĞRAFYASI
Brauonia antik kenti günümüzde Yunanistan’ının başkenti Atina’ya yaklaşık 30 km uzaklıkta olan Vravrona kentidir. Attika bölgesinin doğu kıyısında yer alır. Yakınında akan Erasinus Nehri yaşamı elverişli hale getirir. Theseus tarafından Atina’ya birleştirilmiş 12 Attika kenti arasında yer alır. Brauronia’nın ilk sahiplerinin yaklaşık MÖ 3500 yıllarında kente yerleştirilmiş oldukları düşünülmektedir. Bu kişilerin Pelasglar olduğu düşünülmektedir. Pelasglardan, Boiotia’nın ve Peloponnesos’daki Akhaia bölgesinin ilk sakinleri ve özellikle de Attika, Argolis ve Arkadia’nın yerli halkı olarak söz edenler de olmuştur. Olympia yakınlarında, bir zamanlar bütün bir Elis bölgesinde görülen Kaukonlar adlı bir kabilenin kalıntıları vardı. Bunlar da büyük bir olasılıkla Pelasglardandılar. İlyada’da, Pelasgların yanı sıra Kaukonlar adını taşıyan bir kabileden Troyalıların bağlaşıkları olarak söz edilmektedir; aynı ada daha kuzeyde Karadeniz kıyısındaki Paphlagonia’da yaşayan Kaukonlarda bir kez daha rastlanmaktadır. Güney Pelopennesos’da ya da Kykladlarda Pelasgların hiçbir izine rastlanmamakla birlikte, Odysseia’da onlardan Girit’de yaşayan halklardan biri olarak söz edilmektedir.
MÖ 1300 yılında kent terkedilir ve MÖ 8. Yy’a kadar yerleşim görmez. MÖ 1300 yılındaki bu terkediliş Atina’nın efsanevi kralı Theseus’un tüm Attika kentlerini birleştirip aristokratları Atina’da yaşamaya zorlamasıyla başlar, aristokrat aileler Brauron’u terkederken yanlarında nüfusun geri kalanını da götürüp civar köylere yerleştirirler. MÖ 6. yy da Atina tyranı Peisistratos ve oğulları bu kültü kurarlar MÖ 480 de Pers istilası sırasında tahrip olur ancak yeniden inşa edilir. Kent MÖ 3 yy da Erasinos Nehrinin sularının altında kalır ve daha sonra tekrar inşa edilmez ve yerleşme Roma Dönemi boyunca terk edilmiş olarak kalır.
Atina'nın birçok önemli politikacısı Miltiades, Cimon ve Tyran Peisistratos da dahil olmak üzere Brauron da doğmuşlardır. Daha önce de belirttiğimiz gibi MÖ 6.yy da Artemis kültünü ilk kuranında Tyran Peisistratos ve oğulları olduğu düşünülmektedir.1
2
Brauron Bölgesi MÖ 6.yy’da Attika’daki en önemli dini merkezler arasındaydı.2
3
1.2.BRAURONİA KENTİ KAZI TARİHÇESİ
Kentin kazısına Yunan arkeolog John Papaditmitrou ve ekibi tarafından 1948 yılında başlanmıştır 1963 yılına kadar devam edilmiştir. Daha sonra kentte tekrar kazı yapılmamıştır.
Bouras ve J.J. Coulton kazı yapmamışlardır fakat mimari yapıları tarihlemek için araştırmalar yapmışlardır.
4
5
6 2.ARTEMİS
2.1.ARTEMİS İSMİ ETİMOLOJİK KÖKENİ
Artemis Grek pantheonuna doğudan yani Anadolu ve Mezopotamya’dan girmiştir. Mitolojide ismi Potnia Theron (πότνια θηρών) hayvanlar hakimesi, hayvanların efendisi3 olarak bilinir. Genellikle sağ ve sol yanında iki hayvanla tasvir
edilmiştir. Çatalhöyük ‘te ki oturan tanrıça ve Knossos ta ki yılanlı tanrıça figürinleri Artemis’in kökeninin Anadolu kaynaklı olduğunu kanıtlar niteliktedir. Grek Pantheonunda hiçbir tanrı veya tanrıça Artemis kadar hayvanlarla alakalı değildir.
Potnia Theron olarak tapılan Tanrıça friglerde Kybele’dir. İsmi etimolojik olarak kesin olmamakla beraber Lydia’da ‘Artimis’4, Lykia ‘da ‘Ertemit’5 olarak karşımıza
çıkar. Pamphylia bölgesinin en önemli kentlerinden biri olan Perge kentinde ise Tanrıçaya yerel ismi ‘Wanassa Preiia’6 olarak tapınılmıştır.
Antik yazar Strabon Tanrıça’nın isminin ‘insana sağlık getirmesinden’7 dolayı
aldığını söyler ve yine Antik yazarlardan olan Platon Tanrıça’nın isminin ‘bakire’8anlamına geldiğini söyler. Tanrıça’ya Dor ve Aeol ağzında ‘Artamis’9
denmektedir. Günümüzde bilinen halini ise İon ağzından almaktadır10, İon ağzında da
aynı günümüzde kullanıldığı şekliyle Artemis denmektedir.
Artktos-Arktoi kelimeleri Yunanca’da ‘ayı’ anlamına gelmektedir. Artemis Brauronia Kültünün temelini oluşturan ve çeşitli ritüellerin yapılmasına sebep olan mitten dolayı Artemis isminin aslında ‘Arktemis’ olabileceği de öne sürülen savlar arasındadır. Ancak Grek dilinin yapısına bakıldığında bu türetmenin fonetiğe uygun olmadığı anlaşılmıştır.11
Bir çok etimolog bu konu hakkında düşünceler ortaya atsa da hiçbiri birbirini onaylamadığı için ortak bir kanı henüz yoktur.
3 Marinatos 2000, s. 92, 129, ; Bremmer 1994, s. 17, ; Pearson, 1966, s. 8 ;
Zaidman-Pantel 1992, s. 5
4 Jones 1960, s. 246
5 Frei 1990, s. 1774 ; Schauenburg 1994, s. 83 ; Şahin 2002, s. 112
6 LIMC. II, 1. s. 765; Kaygusuz 1980, s. 249 ; Robert 1963, s. 419 ; Jones 1976, s. 236 7 Strabon, XIV. I, s. 6
8 Buck 1889, s. 463
9 RE, s. 1336 ; Buck 1889, s. 463 ; Rose 1958 I, s. 3 ; Umar 1993, s 114 10RE, s. 1336 ; Buck 1889, s. 463 ; Rose 1958 I, s. 3 ; Umar 1993, s 114 11 Çelgin 1986, s. 7
7 2.2.MİTOLOJİK YERİ Ve ÖNEMİ
Artemis Grek mitolojisinde Zeus ve Leto’nun kızları Apollon’un ikiz kız kardeşi olarak 12 Olympos’lu arasında yer almaktadır. Grek pantheonunda ki yeri av, bakirelik, okçuluk, hayvanların ve ayın Tanrıçası olarak kabul görür. Genellikle yanında bir geyikle, sadağı ve okuyla kısa bir khiton giymiş şekilde tasvir edilir fakat unutulmamalıdır ki gerek isminin etimolojik yapısından gerekse ilk tasvirlerinden dolayı Artemis Grek kökenli bir Tanrıça değildir. Kökeni Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Fenike ve tüm Akdeniz kıyılarına dayandırılmaktadır. Artemis, Ana Tanrıçadır.12
Çatalhöyük ve Hacılar’da yapılan kazılar Ana Tanrıça Kültünün varlığının MÖ 7000-6500 yıllarına kadar uzandığını ortaya koymuştur. Bu örneklerde genellikle Tanrıça Potnia Theron ’dur yanında iki aslan bulunan Çatalhöyük’te ki oturan Tanrıça gibi13. Bu tasvir doğa üzerinde ki sonsuz egemenliği simgeler. Dişiliği simgeleyen geniş kalça, göğüsler ve karın altının üçgen gelişi ilk Ana Tanrıça betimleriyle Artemis’in tasvirlerinin ortak özelliği olmuştur. Truva Savaşı’nda Artemis Truva’lıları destekleyen Tanrılar arasındadır. Achilleus’un eli altında can veren Truva prensi Hektor’u savunup savunmama konusunda ikiz kardeşi Apollon ile fikir ayrılığına düşmelerini Homeros İliad’ın da şu şekilde anlatır:
‘Ama kız kardeşi yabani hayvanlar Tanrıçası, çıkıştı ona,
konuştu avcı Artemis, küçük düşürdü onu….’14
Pasajdan da görüldüğü gibi Tanrıça ay, okçuluk ve avcılık Tanrıçası olmasının yanısıra aslında Potnia Theron’dur.15 Apollon gibi Artemis’de insanları oklarıyla vurup öldürür,
ani ölümler de kadınlar için Artemis, erkekler için ise Apollon’un oklarıyla gerçekleştiği düşünülür bu çeşit ölümler tatlı ölüm sayılır. Artemis okunu öç veya ceza amacıyla atar, annesi Leto’yu aşağılayan Niobe ve 7 çocuğunu ikiz kardeşi Apollon ile öldürmeleri16 gibi. 12 Erhat 2010,s.183 13 Erhat 2010,s.183 14 İl.XXI,470vd. 15 Erhat 2010,s.57 16 Erhat 2010,s.57
8
Artemis, Kıta Yunanistan ve Anadolu’da birçok yerde tapınım görmüş bir Tanrıça’dır, kültünün bulunduğu yerlerde genellikle doğa ile özdeşleştirilmiş ve yerel özellikler katılarak her bir kült birbirinden ayrılmıştır.
Konumuzu oluşturan Brauronia Artemis Kültünün ortaya çıkmasında iki mitolojik olay diğerlerinden daha fazla göze çarpar. Birinci mit Praclus’un aktardığına göre, Akha’lar Aulis’te toplandı, Agamemnon bir geyiği avlayıp öldürdü. Agamemnon’un bu davranışı hayvanların koruyucusu olan Artemis’i çok kızdırdı ve Truva’ya karşı yelken açmak isteyen Agamemnon’u ve onun askerlerinin Truva’ya varmalarına engel olmak için çok şiddetli fırtınalar gönderdi. Bu durumda korkan Agamemnon yanlarında ki kâhine danıştı, kâhin ise Tanrıça’nın kızgınlığının geçmesi ve gazabının önlenmesi için Agamemnon’un bakire kızı Ipgigenia’nın Tanrıça’ya kurban edilmesi gerektiğini söyler. Iphigenia o sırada Mykenai’dedir, Achilleus ile evlilik bahanesiyle Mykenai’den Aulis’e getirilir. Kurban olarak hazırlandığı ve tam öldürüleceği sırada Tanrıça kıza kıyamayıp onu sunaktan alır ve yerine dişi bir geyik bırakır, Iphigenia’yı ise Tauris’e kaçırır.17Euripides’den aktarıldığına göre.
Iphigenia için adak teklifi yapan adayların Iphigenia’ya ithaf ettiği Brauron’dan Artemis Brauronia Kültü doğmuştur. Iphigenia ile Artemis Brauronia Artemis Kültünde birleşmişlerdir.18
İkinci mit ise diğerine oranla genel kabulün aksine çok daha yereldir. Bu mit şu şekilde anlatılır: Bir dişi ayı Brauronia’ya gelir ve evcilleştirilir, bir gün ayı birlikte oynadığı bakire bir kızı tırmalar kızın erkek kardeşi tütsülenir ve ayıyı öldürmek için görevlendirilir, ayı öldürülür ve hayvanların koruyucusu olan Tanrıça Artemis kızdırılmış olur. Bunun üzerine Atina’ya veba salgını gelir, Delphi Apollon kehanet ocağına danışılır. Kehanet ocağı, Atina’lı bakirelerin bundan böyle dişi ayı kılığına girerek Tanrıça’ya hizmet etmeleri gerektiğini Tanrıça’nın ancak bu şekilde onları affedeceğini ve veba salgınının sona ereceğini söyler. Onlarda emre uyarak söylenilen uygulamayı düzenli olarak yerine getirirler.19
17 Clement 1934,s.393-409 18 Clement 1934,s.393-409 19 Perlman 1983,s.115-130
9 3. ARTEMİS BRAURONİA KÜLTÜ
Artemis Grek mitolojisinde ki ilkel Tanrıçaların Ana Tanrıça’ya atfedilen vahşi yaşamın savunucusu yönünü tam olarak soyutlaştırmıştı. Her ne kadar Grek mitolojisinde özlü bir bakire olarak tasvir edilse de evliliğe hazırlanan genç kızların, hamilelerin ve doğum yapacak olan kadınların koruyucusudur.20 Antik dönemde küçük
kız çocuklarının kutsal bir ırkı olduğu düşünülmekteydi.21
Artemis’in ünvanlarından biri ‘paidotropos’tur, yani çocuğun arkası, çocuğun koruyucusu anlamındadır. Attika’nın doğu sahilinde yer alan Brauron’da 2. Bölüm 2. Kısım da bahsettiğimiz gibi Tanrıça Artemis’in Iphigenia mitinde ve ayı mitosunda yaşanan olaylara dayandırılarak Brauron’ da kız çocuklarının ergenliğe girdikleri dönemde tapınakta Artemis onuruna penteterik olarak(her beş yılda bir) ritüel düzenlenir.22 Bu ritüele ‘ARKTEİA’ katılımcılara ise ‘ARKTOİ’ adı verilir. ARKTOS
Grek dilinde AYI anlamına gelmektedir. Arkteia ve Arktoi sözcükleri de Arktos’tan türemektedir. Arktoiler 7 ila 14 yaşları arasındadır. Arkteia ’ya katılım evliliğin ön şartıdır. Tıbbi yazarlar içinde evliliğe en uygun yaşların 14 yaş olarak onaylandığını antik yazarlardan görürüz, Sparta’da ise bu yaş daha geçtir ve bu şekilde tercih edilir.23
Bu ritüelde Tanrıça’nın kutsal ayısı kılığına giren bakireler evlenmeden önce büyük bir fedakârlıkla Artemis Brauronia’ya adanır ve birer Arktos (ayı) olarak tapınakta kendilerine verilen uygun görevleri yerine getirerek Tanrıça’ya bağlılıklarını ispatlayıp evliliğe hazır, uygun eşler olduklarını gösterirler.24 İleriki dönemlerde katılımcıların yaş
ilkesine sadık kalmayıp yaş sınırını düşürmeleri bu kültün önemini yitirmesine sebep olmuştur.25 20 Hughes 1990, pp.191-197 21 Hughes 1990, pp.191-197 22 Perlman 1983, s.115-130 23 Perlman 1983, s.115-130 24 Clement 1934,s.393-409 25 Perlman 1983, s.115-130
10
11
Ritüel şu şekilde gerçekleşir;
Yapılan seramoni teatraldir ve insan veya daimonik unsurlar komasttır.26 Ayı
kılığında bir Arktoi katledir, Tanrıça bu duruma çok kızar ve o topluma bir veba gönderir, insanlar vebadan kurtulmak için bir bakireyi Tanrıça’ya kurban etmeleri gerektiğini düşünüp keçi kılığında biri Artemis onuruna Tanrıça’ya kurban edilir.27
Büyük ayının yani Artemis’in onuruna dans ederek Artemis’in doğumuyla alakalı olan kutsal palmiye ağacının yakınında bir ateş sunağının etrafında ellerinde meşale ve çelenklerle yavaş ve ciddi adımlarla ayıların hareketlerini taklit ederek dönerler.28Daha
sonra şenlik başlar ve ayı kılığında ki kız çocukları Cursus Honorum’a yani onur koşusuna başlarlar.29 Koşu sırasında üzerlerinde ki kısa giysileri düşer ve koşunun
sonunda tamamen çıplak kalırlar, bu ritüelin bir parçasıdır, çıplaklık tamamen adandıklarını gösterir. Ritüelin son kısmında ise koşuyu tamamlayıp çıplak kalan kızlar safran sarısı cübbelerini giyerek Brauron Artemis tapınağına adanır ve tapınakta görevler almaya başlarlar.30 Bu görevler için kesinlikle yaş sınırı vardır.31
Bu görevler şu sırayladır;
1.Arrephoros – Kutsal kâse-sandık taşıyıcısı 2.Aletris – Kutsal bileyici
3.Arktos – Kutsal Ayı (Bu esnada safran cübbe çıkarılır) 4.Kanephoros – Kutsal Sepet Taşıyıcısı32
Bu sıralama Aristophanes ’in Lysistrata’sında (641-647) bir Arktos ’un ağzından şu şekilde aktarılır; 26 Kingsley 1975, pp.7-14 27 Clement 1934,s.393-409 28 Hughes 1990, pp.191-197 29 Wallbank 1981, pp.286-281 30 Sourvinou 1971, pp339-342 31 Sourvinou 1971, pp339-342 32 Aristophanes Lysistrata 641-647
12
Evlenmeden önce Timareta kendini sana Gölün Artemis’ine adadı.
Tanburinini, güzel toplarını ve saçlarına taktığı bonesini ve hatta elbiselerini de Bir bakirenin hediyesine uygun olarak bakire Diana’ya sundu.
“ 7 yaşına basar basmaz bir Arrephoros (kutsal kutu taşıyıcısı) oldu. Daha sonra 10 olunca kurucumuz için bir Aletris (bileyici) oldum ve Safran cübbemi değiştirip Brauronia’da bir Arktos (ayı) oldum Sonra Atina’ya Kanephoros (sepet taşıyıcı) olarak döndüm"
Ritüel sırasında Aristophanes’in Lysistrata’sından öğrendiğimize göre ‘Yedi Yediler’ isminde bir şarkı Arktoslar tarafından söylenirdi, bu şarkı edebi kanıtı oluşturur.33
Arktos olduktan sonra safran cübbe çıkarılır ve evlilik dönemine hazır olan kızların giydiği Kandys giyilir. Kandys Pers kökenli bir giysidir. Kandys, kolları geniş olan manşonlu bir paltodur. Kimi zaman sahibinin ekonomik durumuna göre kollarında kürk olabilir. Yalnız bu kıyafeti sadece özel statü sahibi olan veya zenginlik sahibi olan çocuklar kullanabiliyordu. Tapınağa Arktos olarak adanmış görevlerini yerine getirmiş ve servet sahibi eşlerle evlenmiş kadınlar Kandys’lerini Artemis’e sunarlardı.
13
MÖ 5. yy’ın sonunda Atinalı kadınlar tarafından benimsenmiş ve dini törenlerde kullanılmıştır.34 Kandys’in kumaşı Aristophanes, Antiphanes, Platon ve Asehines’in de
eserlerinde bahsettiklerine göre genellikle ipek, keten ve jarsedir Artemis’e adak olarak kullanılmasının sebebi ise o dönem için çok pahalı kumaşlar olmalarıdır.35 Aynı
kıyafetler Atina’da ilkbahar da kutlanan Anthesteria festivalinde de görülür.36
Arrephoros, Aletris, Arktos, Kanephoros gibi görevler kadın inisiyasyon şeklidir. Kadının spiritüel gelişimi için, bir üstadın sert ve sürekli kontrolü altında bir düzen ve disiplin içinde, sınavlara dayalı tarzda metodlu olarak eğitilme şeklidir.37
Çocuklara inisiyasyonun bir parçası olan eğitimlerde ayı ile özdeşleşme duygusu verilir ve hayvanlara olan saygılarının artması sağlanırdı. Brauron’da bulunan heykellerde ve mezar stellerinde, kuş, güvercin, tavşan gibi küçük hayvanları, çocuklar sevgi ve şefkat içinde öperken tasvir edilmişlerdir. Bu hayvanlar kurban edilmek için kullanılan hayvanlar değildir.38 Brauron’da bulunan heykel ve heykelcikler ve vazo resimleri
üzerinde ki figürlerden bazıları erkek çocuklara aittir. Buradan anlıyoruz ki ebeveynler dilerse erkek çocuklarının da bu inisiyasyon sistemine başlatılması mümkündür.39 *Erkek, kız Arktoslar – Archaeological Museum of Brauron–Vravrona 34 Kingsley 1975, pp.7-14 35 Mayerson 1998, pp.223-225 36 Kingsley 1975, pp.7-14 37 Wallbank 1981, pp.286-281 38 Hughes 1990, pp.191-197 39 Hughes 1990, pp.191-197
14
Benzer uygulamaların yapıldığı başka kentlerde vardı. Teselya Bölgesi’nde ki Aulis Kenti’nde Artemis Throsia Kültü görülmektedir. Artemis Throsia, evlilik çağına gelmiş ve Nebreia diye adlandırılan genç kızların evlilik törenleri ile ilgilidir.40 Aulis’te yapılan
bu törenlerde toplu şekilde evlilik törenleri gerçekleştirilmekteydi, önce geyik avı avdan sonra ise nikâh töreni yapılmaktaydı.41 Atina akropolü içerisinde de Artemis Brauronia’ya ait bir kutsal alan bulunmaktadır.42 Brauronia’da yapılan kazılarda
bulunan mezar steli, heykel, vazo resimleri gibi buluntularda kız çocuk tasvirleri çoğunlukta olup erkek çocuk tasvirleri de görülmektedir.
Katalog kısmında verilen örneklerde görüleceği üzere Tanrıça’nın saç kuaförü diğer kentlerde ki buluntularından ayrılmaktadır. Bu saç kuaförü Lampadion olarak literatüre kazandırılmış olup şeklinden dolayı meşale anlamına gelmektedir. Normalde sadece ölümlü genç kızlarda kullanılan bu saç kuaförü Tanrıça’nın bakire kızların koruyucusu olmasından ve bu kültle olan ilişkisinden dolayı Artemis Brauronia Kültü ile birlikte Tanrıça’da da kullanılmıştır. Genç kızların saçları yaşlarının verdiği canlılıkla bukle bukle olup arkaya taranmak suretiyle ensenin biraz üzerinde veya daha tepede toparlanmıştır. Brauronia bu şekilde tasvir edilmiş birçok örnek görmekteyiz bunun yanısıra Gabii Artemis’inde de aynı frizörü görürüz.
Saç kuaförü şu şekildedir:
*Mairi Ghikaki, Die weiblichen Frisuren auf den Münzen und in der Großplastik zur Zeit der Klassik und des Hellenismus. Typen und Ikonologie.
40 Dowden, Sourvinou 1971, s.41 41 Sourvinou 1971,s.340
15
17 Kat.No.: 1
Buluntu Adı: MYTTİON’un Mezar Steli Ölçüler: 71.1 × 24.1 × 8.9 cm
Üretim: Attika
Malzeme: Sounion Mermeri Yazıt: MYTTION
Tanım: Bu mezar stelinde gösterilen genç kadın ölüyü temsil eder. Başının üst
kısmında daha önceden renkli olduğunu anladığımız şuan renkleri solmuş halde olan ismini ‘MYTTION’ görürüz. Uzun saçları geriye doğru taranmış ve başının etrafına sarılmış bir örgüyle sonlandırılır. Pers kıyafeti olan ‘Kandys’ giymiştir. Elinde tuttuğu güvercin Artemis Brauronia Kültü inisiyasyonu içerisinde öğretilerin verdiği hayvan sevgisinin ifadesi olarak göze çarpar. Eser polykromdur ayaklarında ki kırmızı renk pigmentleri halen görülmektedir.
Tarih: MÖ 4. yy.
19 Kat.No.: 2
Buluntu Adı: MELİSTO ’nun Mezar Steli Ölçüler:95.5 cm x 49.2 cm x 10 cm
Üretim: Attika
Malzeme: Penthelikon Mermeri
Yazıt: MELISTO KTHSIKPATOUS POTAMIOU – Potamos Demesinden
Ktesikrates’in kızı Melisto
Tanım: Bu mezar stelinde gösterilen kız çocuğu ölüyü temsil eder. Yüksek ihtimalle
çocuk Artemis’e adanıp tapınakta görev aldıktan sonra hayatını kaybetmiştir bu yüzden elinde oyuncağı ile tasvir edilmiştir.
Sol elinde oyuncak, sağ elinde güvercin ve evcil hayvanı olan köpek ile betimlenmiştir. Saçları geriye doğru taranarak bukleler serbest kalacak şekilde çokta sıkı olmayan bir tarzda toparlanmıştır. Giyilen Kython göğüs altından bağlanarak kıyafete hacim kazandırılmıştır, kıyafetin kol kısımlarında süslemeler görülür.
Tarih: MÖ 340
Sergilendiği Müze: Fogg Art Museum Harvard University Museum No:1961.86
21 Kat.No.: 3
Buluntu Adı: PLANGON ‘un Mezar Steli Üretim: Attika
Ölçüler: 73.8 cm, 53 cm Malzeme: Penthelikon Mermeri Yazıt: ΡΛΑNΓΩΝ
Tarih: MÖ 310
Tanım: Bu mezar stelinde gösterilen kız çocuğu ölüyü temsil eder. Duvarda asılı olan
iki torba göze çarpmaktadır. Çocuk sağ elinde oyuncak sol elinde ise kukla tutmaktadır, bu sahnede ona sevdiği ve arasında bağlantı kurduğu hayvan olarak kaz eşlik eder. Saçları dalgalı şekilde doğal haline bırakılıp üzerine bir Tiara yerleştirilmiştir. Kython giydirilip, göğüs altından bağlanarak hareket kazandırılmıştır. Giysinin kollarında süslemeler görülür.
23 Kat.No.: 4
Buluntu Adı: Arktos – Arktoi Yontusu Buluntu Yeri: Brauronia
Üretim: Attika Tarih: MÖ 320
Tanım: Yontu 8-10 yaşlarında olduğu düşünülen kız çocuğu yontusudur. Ayakta ve
cepheden betimlenmiştir. Saç bukleleri geriye doğru taranarak Lampadion saç frizörü uygulanmıştır. Yüzde belli belirsiz çocuksu masumiyeti gösteren bir gülümseme görülür, bakışlar hedefsiz uzaklara yönlendirilmiştir. Baş sola doğru döndürülerek ve giydirilen Kython göğüs altından bağlanmak suretiyle esere hareket kazandırılmıştır. Sağ elinde evcil hayvanı olan tavşan tutmaktadır sol eliyle ise kıyafet fazlalığını dirsekten kırılıp kıvrılan kolunda toparlanmıştır. Hareketli sağ bacak dönemin yontu özelliğidir.
25 Kat.No.: 5
Buluntu Adı:Arktos – Arktoi Yontusu
Buluntu Yeri: Brauronia Üretim: Attika
Tarih: MÖ 317
Tanım: 8-10 yaşlarında olduğu tahmin edilen bir kız çocuğu yontusudur. Ayakta ve
cepheden betimlenmiştir. Dönemin modası olarak saçlarda Melon frizör uygulanmıştır. Birbirlerine paralel ve birbirlerinden belirgin bir hatla ayrılmış olan uzun örgü parçaları önden arkaya ve yukarıya başın tepesine doğru yerleştirilmişlerdir. Uzun saçın bir bölümü saç bandı gibi başın çevresine yerleştirilmiştir. Yüzde belli belirsiz bir gülümseme görülür, bakışlar hedefsiz uzaklara yönlendirilmiştir. Baş hafif sağa döndürülmüştür. Khiton giymiş olup kumaş fazlalığı olan Kolpos göğüs altından bağlanarak diz üzerine kadar indirilmiştir. Bağlanan kemer sırttan çapraz şekilde geçirilmiştir. Sağ eliyle Kolpos kenarını hafif havaya kaldırırken sol elinde bir keklik tutmaktadır. Sol bacak hareketli sağ bacak sabittir, Khiton altından hareketli sol bacak göze çarpmaktadır.
27 Kat.No.: 6
Buluntu Adı: Arktos – Arktoi Yontusu Buluntu Yeri: Brauronia
Üretim: Attika Tarih: MÖ 310
Tanım: 8-10 yaşlarında olduğu tahmin edilen bir kız çocuğu yontusudur. Ayakta ve
cepheden betimlenmiştir. Dönemin modası olarak saçlarda Melon frizör uygulanmıştur. Uzun saçın bir bölümü saç bandı gibi başın çevresine yerleştirilmiştir. Yüzde sadece kucağında tuttuğu güvercine yönelik tam bir konsantrsyonhakimdir çevre ile ilişkisi kesilmiş olup yüzde çocuksu bir masumiyet ve gülümseme hâkimdir. Khiton giymiş olup kumaş fazlalığı olan Kolpos göğüs altından bağlanarak diz üzerine kadar indirilmiştir. Bağlanan kemer sırttan çapraz şekilde geçirilmiştir. Bürümcek tarzında ki giysi kumaş kıvrımları esere canlılık katmıştır. Sağ kol dirsekten kırıktır. Sol el ise tuttuğu kolposun oluşturduğu haznede bir güvercin bulunmaktadır. Sol bacak hareketli sağ bacak sabittir, Khiton altından hareketli sol bacak göze çarpmaktadır.
29 Kat.No.: 7
Buluntu Adı: Adak Levhası
Buluntu Yeri: Brauronia Üretim: Attika
Yazıt:ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΕΥΞΑΜΕΝΗ ΑΝΕΘΗΚΕΝ ΑΡΙΣΤΟΝΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΤΟΥΣ
ΘΟΡΑΙΕΩΣ ΓΥΝΗThorai Demesinden Antiphates’in karısı Aristonike’nin Adak Levhası
Tarih: MÖ 4.yy.
Tanım: Eser Aristonike’nin adak levhasıdır. Brauronia Artemis Kültüne adanıp arktos
olup inisiyasyonu tamamlayan ve soylu bir erkekle evlenen ekonomik durumu yerinde olan kadınların adak levhası veya kandys bağışları külte duyulan minnetin göstergesidir.Eserde toplam 17 figür bulunmaktadır. Bunlar: Tanrıça Artemis, 5 kadın, 5 erkek, 3 kız çocuk, 1 erkek çocuk, 1 tane bebek, Artemis’in kutsal hayvanı geyik ve sunulmak üzere hazırlanan boğa figürü görülür. Artemis figürü diğerlerinden fiziksel olarak büyüklüğüyle ayrılmaktadır ve sahnenin en sağ kısmında yer alır. Tanrıça ayakta ve cepheden betimlenmiştir. Genç kızlara özgü Lampadion frizörün burada Tanrıça’ya uygunlanmış olduğu görülür. Normalde ölümlü genç kızlara has bir frizör olmasının yanısıra Tanrıça’nın bakire kızların koruyucusu olmasından ve bu kültle olan ilişkisinden dolayı bu saç frizörü kullanılmıştır. Giydiği khyton omuzlarından fibulalar ile, göğüs altından da bir kemer yardımıyla bağlanmıştır. Sağ bacak sabit sol bacak hareketlidir. Sağ elinde kardeşi Apollon’a atıfta bulunmak için phiale tutar aşşağı sarkıttığı sol elinde ise ok vardır. Önünde duran sunağa boğa kurbanı yapmak için gelen insanlar hazır pozisyonda beklemektedir. Sunu sonrası yanlarında olan çocuklarını ritüel ile birlikte tapınağa adayıp bırakıp gidiceklerdir. Kadın figürleri khiton üzerine hymation giyerken erkek figürleri vücutlarının üst kısmı açıkta kalacak şekilde giyinmişlerdir. Erkek figürler sakallı ve saçları düzgün taranmış kadınlar ise saçları iki yandan bölünerek arkaya toparlanmış vaziyettedir. Çocuklar muhtelif yaşlardadır, yetişkin kadınlarda olduğu gibi onlarda khiton üzerine hymationa sarınmışlardır. Sahnenin sol kısmında sunulmak için getirilmiş sandığı bir kadın başı üzerinde taşımaktadır.
31 Kat.No.: 8
Buluntu Adı: Adak Levhası Buluntu Yeri: : Brauronia Üretim: Attika
Tarih: MÖ 350
Tanım: Eserin yazıtı bulunmamakla birlikte adak levhası mı lahit parçası mı diye
yapılan tartışmalar sonucunda adak levhası olduğu bilim çevrelerince kabul görmüştür. Eserde 13 figür bulunmaktadır. Tanrıça Artemis bir kayaya otumuş biçimde tasvir edilirken yine bir sunu sahnesi işlenmiştir. Tanrıça’nın önünde bir sunak görülmektedir. 3 kadın, 3 erkek, 3 kız çocuk, 1 erkek çocuk, keçi ve bir de Artemis’in kutsal hayvanı olan geyik figürü görülmektedir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi eserin adak steli veya lahit olup olmadığı konusunda bilim çevrelerince ayrılık yaşanmıştır fakat daha önceki hiçbir örnekte ölümlüler kayaya oturtulmadığı için bu ayrılık sona erip eserin adak levhası olduğunda hemfikir olunmuştur. Sahnenin solunda yer alan Tanrıça diğer figürlerden boyut olarak daha büyüktür. Tanrıça’nın saçları Lampadion frizör ile şekillendirilmiştir. Giydiği khyton omuzlarından fibulalar ile göğüs altından da bir kemer yardımıyla bağlanmıştır. Sol eli aşağıya doğru bakmaktadır sağ eli ise bilekten kırılmıştır. Önünde duran kutsal hayvanı geyik ile aralarındaki bağı temsil etmesi açısından birbirlerine yüksek konsantre ile bakmaktadırlar.Kadın figürleri khiton üzerine hymation giyerken erkek figürleri vücutlarının üst kısmı açıkta kalacak şekilde giyinmişlerdir. Erkek figürler sakallı ve saçları düzgün taranmış kadınlar ise saçları iki yandan bölünerek arkaya toparlanmış vaziyettedir. Çocuklar muhtelif yaşlardadır, yetişkin kadınlarda olduğu gibi onlarda khiton üzerine hymationa sarınmışlardır. Sahnenin sağ kısmında sunu için getirilmiş sandığı bir kadın başı üzerinde taşımaktadır.
33 Kat.No.: 9
Buluntu Adı: Adak Levhası Buluntu Yeri: Brauronia Üretim: Attika
Yazıt: ΠΕΙΣΙΣ ΛΥΚΟΛΕΟΝΤΟΣ ΓΥΝΗ ΑΝΕΘΗΚΕΝ
Lycoleon’un karısı Bayan Peisis’in Adak Levhası
Tarih:MÖ 340
Tanım: Eser Bayan Pesis’in adak levhasıdır.Brauronia Artemis Kültüne adanıp arktos olup inisiyasyonu tamamlayan ve soylu bir erkekle evlenen ekonomik durumu yerinde olan kadınların adak levhası veya kandys bağışları külte duyulan minnetin göstergesidir Eserde toplam 13 figür görülmektedir. Kayaya oturmuş olan Artemis ve Apollon’un anneleri Leto’dur, Apollon Leto’nun arkasında ayakta ve cepheden betimlenmiştir. Saçları iki omuzundan feminen bir şekilde sarkan Apollon yarıçıplak bir hymationa sarınmıştır. Bu saç kuaförü sadece Apollon ve Dionysos’ta görülür. Sağ eli dirsekten kırılmış yukarı kaldırılmış şekilde elinde bir yelpaze tutmaktadır, sol eliyle ise giysisinin uzun kısmını toparlamış bir şekilde tutmaktadır. Sağ bacak sabit, sol bacak hareketlidir ve giysi altından görülebilir şekildedir. Kayaya oturan Leto ana tanrıça görünümünde olup Artemis ve Apollon’dan daha yaşlı, daha kilolu ve daha tok görünümlü tasvir edilmiştir. Cepheden tasvir edilen Leto Khiton üzerine Hymation giymiştir. Saçları iki yandan ayrılıp arkada birleştirilmiştir. Sağ eli dirsekten kırılmış bi şekilde yukarı kaldırmış olup sol eli kucağındadır.Leto ve Artemis’in önünde bir sunak görülmektedir. Leto’nun önünde bulunan Artemis ayakta ve cepheden betimlenmiştir. Giydiği khitonun uzun kalan kısmını yani kolposu katlanmış ve göğüs altından bir kemerle toparlanmıştır. İki eliyle tuttuğu meşale göze çarpar.
Sahnede sunu yapmak için hazırlanan 4 kadın, 3 erkek, 3 kız ve 1 erkek çocuk ve kurban edilmek üzere boğa görülmektedir. Kadın figürleri khiton üzerine hymation giyerken erkek figürleri vücutlarının üst kısmı açıkta kalacak şekilde giyinmişlerdir. Erkek figürler sakallı ve saçları düzgün taranmış kadınlar ise saçları iki yandan bölünerek arkaya toparlanmış vaziyettedir. Çocuklar muhtelif yaşlardadır, yetişkin
34
kadınlarda olduğu gibi onlarda khiton üzerine hymationa sarınmışlardır. Sahnenin sol kısmında sunulmak için getirilmiş sandığı bir kadın başı üzerinde taşımaktadır.
35 DEĞERLENDİRME ve SONUÇ
‘Artemis Brauronia Kültü’ başlıklı çalışmada ki amaç heykel, vazo resimleri, mezar stelleri üzerindeki çoğunlukla kız çocuklarına ait olan tasvirlerin altında yatan kültü daha anlaşılabilir hale getirmektir.
Artemis insanoğlunun varoluşundan bu yana tapındığı ve doğurganlığı sayesinde büyük kutsiyeti olan Ana Tanrıça’dan başkası değildir. Grek mitolojisinde ikiz kardeşi Apollon ile parlak ikizler olarak adlandırılırlar. Apollon güneşin Artemis ise ayın tanrıçasıdır. Artemis oldukça sevilen ve popüler bir Tanrıçadır ki hemen hemen her kentte tapınağına rastlarız, birçok sıfatı vardır. Her bölgede o bölgenin yerel
özellikleriyle birleştirilerek tapınım görmüştür. Efes Artemis’i en ünlülerindendir. Troya Savaşı sırasında Troya’lıların yanında yer almış ve Euripides’in de Iphigenia Aulis’te, Iphigenia Tauris’te isimli iki tragedyasına konu olan Iphigenia’ın kurban edilmesi mitosunda kıza kıyamayıp onun yerine dişi bir geyiğin kurban
edilmesini sağlayan Artemis, bakire kızların, evliliğe hazırlanan kızların, hamilelerin ve doğum esnasında ki kadınların koruyucusu olarak tapınım görmüştür. Bir başka mitosta bir dişi ayı Brauronia’ya gelir ve evcilleştirilir, bir gün ayı birlikte oynadığı bakire bir kızı tırmalar kızın erkek kardeşi tütsülenir ve ayıyı öldürmek için görevlendirilir, ayı öldürülür ve hayvanların koruyucusu olan Tanrıça Artemis kızdırılmış olur. Bunun üzerine Atina’ya veba salgını gelir, Delphi Apollon kehanet ocağına danışılır. Kehanet ocağı, Atina’lı bakirelerin bundan böyle dişi ayı kılığına girerek Tanrıça’ ya hizmet etmeleri gerektiğini Tanrıça’nın ancak bu şekilde onları affedeceğini ve veba salgınının sona ereceğini söyler. Onlarda emre uyarak söylenilen uygulamayı düzenli olarak yerine getirirler. Iphigenia mitosundan ve yerel olan ayı mitosundan Artemis Brauronia Kültü doğmuştur. Yaşanılan olay hiçbir zaman unutulmayıp her beş yılda bir Tanrıça’nın tapınağında yapılan bir ritüel ile 7-14 yaş arası bakire kızlar tapınağa adanmış ve Tanrıça’nın koruması altına girerek arktoi(ayı) olmuşlardır. Bu yapılan uygulamayla hem kız çocukları ilerde anneliğe ve güçlü birer birey olarak hayata hazırlanıyor hem de dini olgular içerisinde hayvanlara karşı saygıyı ve kutsiyeti öğreniyorlardı. Bu dönemde Brauron Artemis’ine adanıp Arktos olmamış bir kadınla evlenmek hoş karşılanmazdı. Aristophanes bu inisiyasyon sürecini ‘iyi yetiştirilmiş Atina’lı bir hanımın onuru’olarak nitelendirir.
Yapılan kazılarda ortaya çıkan mezar stellerinde, heykellerde ve adak levhalarında birçok kız ve erkek çocuk tasvirine rastlarız bunlar Arktoi’lerdir.
Tapınağa adandıktan kısa bir süre sonra hayatını kaybeden kız çocuğu mezar stellerinde çocuk elinde bir güvercin, tavşan veya oyuncağıyla tasvir edilir. Yine
heykeltıraşlık eserlerinde çocukların 7-14 yaş arasında değişken yaşlara sahip olduğunu ve ellerinde Artemis’in kutsal hayvanları olan kuş, tavşan, köpek ile birlikte tasvir edildiklerini görürüz.
36
Ritüel MÖ 7. yy dan daha önce görülmemiştir, Hellenistik Döneme kadar devam edip daha sonra istenilen yaş sınırına sadık kalınmaması üzerine yavaş yavaş yok olur.
Kadının toplumda ki rolü nesil yetiştirmekti, bunun için bu kült kız çocuklarını daha gelişim evresindeyken bir üstadın sert ve sürekli kontrolü altında, bir düzen ve disiplin içerisinde, sınavlara dayalı tarzda metodlu olarak eğitmeyi amaçlamıştır.
37 KAYNAKÇA
ANTİK KAYNAKÇA
Aristophanes Lysistrata Cristiane Sourvinou, The Classical Quarterly, Vol. 21, No. Pp.339-342. 2 Nov., 1971
Homeros İly. Homeros, İlyada. Çev. A. Erhat-A. Kadir, İstanbul, 1997. Strabon Geographica Ed. E. H. Warmington, London, 1952.
MODERN KAYNAKÇA
Bonanno 2009 :Bonanno D., Athènes et les Formes de réciprocité entre les aristocrates et la polis, L’Antiquite Classique T.78,pp.63-86,Palermo.
Buck 1889 :Buck B. D., On the Forms Artemis, Artamis, TheAJA, Vol. 10, No. 4, 1889, 463-466.
Bremmer 1994 :Bremmer J. N., Greek Religion, Oxford University Press, 1994 Coulton 1976 :Coulton J.J., The Architectural of Developments the Greek
Stoa,s.227, Clarendon Press, Oxford.
Clement 1934 :Clement P., New Evidence for the Origin Of The Iphigenia Legend, , L’Antiquite Classique T.3,Fasc2,pp.393-409
Çelgin 1986 :Çelgin G., Eski Yunan Dininde ve Mitolojisinde
Artemis,Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Dowden 1989 :Dowden K., Death And The Maiden, Girls’ İnitiation Rites in Greek Mythology, New York.
Erhat 2010 :Erhat, A., Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 18. Basım, İstanbul Frei 1990 :Frei P., “Die Götterkulte Lykiens in der Kaiserzeit”, ANRW II,
38
Gkikaki 2011 :Gkikaki M., Die weiblichen Frisuren auf den Münzen und in der Großplastik zur Zeit der Klassik und des Hellenismus. Typen und Ikonologie, Würzburg.
Glowacki 2009 :K Glowacki ‘ The Ancient City of Athens’.
Hughes 1990 :Hughes J.D., Artemis Goddess of Consevation, Forest &
Conservation History, Vol. 34, No.4, pp. 191-197, Oxford
University Press on behalf of Forest History Society and American Society for Environmental History.
Jones 1960 :Jones D. M., Lydian Studies. Lydiaka by Alfred Heubeck, The Classical Review, New Ser., Vol. 10, No. 3, 1960, s. 245-246.
Jones 1976 :Jones C. P., The Plancii of Perge and Diana
Planciana.HarvStClPhil, Vol. 80 1976, s. 231-237, , Harvard University.
Kaygusuz 1980 :İ. Kaygusuz, Perge Artemis’i İçin Bir Adak Yazıtı. Belleten, c. XLIV, 249 254, Ankara.
Kingsley 1975 :Kingsley B., The Stele of Myttion, The Jean Paul Getty Museum
Journal,Vol.2,pp.7-14
LIMC II. :Lexion Iconographicum Mythologiae Classicae. II. (Aphrodisias-Athena) Artemis Verlag Zürich und München.
Marinatos 2000 :Marinatos N., The Goddes and The Warrior, The Naked goddess and Mistress of Animals in early Greek Religion, London and New York.
Mayerson 1998 :Mayerson P., Zeitschrift für Papyrologie und Epigrafik, Bd.121, pp.223-225, Berlin.
Pearson 1966 :Pearson L., Popular Ethics in Ancient Greece, California.
Perlman 1983 :Perlman P., The Bears of Brauron, The University of California, Berkeley.
39
RE :Paulys Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft.
Neue Bearbeitung, Dritter Halbband, Stutgart, 1895.
Robert 1963 :Noms İndigénes Dans L’Asie-Mineure Gréco Romaine. Bibliotheque Archeologique Et Historique De L’İnstitut Français D’Archeologie D’İstanbul. XIII, s. 410-435 Paris.
Rose 1958 :A Handbook of Greek Mythology. İncluding its Extension to Rome, London, 1958
Schauenburg 1994 :Schauenburg B. F., Die Lykischen Zwölfgötter-Reliefs, AMS, Band 13, Bonn, 1994, s. 82-93.
Sourvinou 1971 :Aristophanes, Lysistrata, 641-647, The ClQ, New Series, Vol. 21, No. 2, 1971, s. 641-647.
Şahin 2002 :Şahin N. E. A , Lykia İncelemeleri I. Oniki 243 Tanrı’ya Adanmış Adak Stelleri, Lykia’da Bir Geçdevir Kültü; Dodekatheoi, s. 110-125, İstanbul.
Umar 1993 :Umar B., Türkiye’deki Tarihsel Adlar. 1993, Ankara.
Wallbank 1981 :Wallbank M., Artemis Bear-Leader, The Classical Quarterly, New Series, Vol. 31, No. 2, pp. 276-281,Cambridge University Press
Zaidman-Pantel 1992 Zaidman L. B. – Pantel P. S., Religion in the Ancient Grek City, Cambridge University Press.
