Koçaş Tarım İşletmesi'nde yetiştirilen siyah alaca ineklerin bazı verim özelliklerinin fenotipik ve genetik parametrelerinin tahmini

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

KOÇAŞ TARIM İŞLETMESİ’NDE YETİŞTİRİLEN SİYAH ALACA İNEKLERİN BAZI VERİM

ÖZELLİKLERİNİN FENOTİPİK VE GENETİK PARAMETRELERİNİN TAHMİNİ

MURAT DURNALI SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI KONYA, 2008

II T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

KOÇAŞ TARIM İŞLETMESİ’NDE YETİŞTİRİLEN SİYAH ALACA İNEKLERİN BAZI VERİM ÖZELLİKLERİNİN FENOTİPİK VE GENETİK

PARAMETRELERİNİN TAHMİNİ

Murat DURNALI DOKTORA TEZİ

ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI

Bu tez …./…./2008 tarihinde aşağõdaki jüri tarafõndan oy birliği / oy çokluğu ile kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof. Dr. Ali AKMAZ Prof. Dr. Saim BOZTEPE

Danõşman Üye Üye

Doç. Dr. Birol DAĞ Yrd. Doç. Dr. Uğur ZÜLKADİR Üye Üye

III ÖZET Doktora Tezi

KOÇAŞ TARIM İŞLETMESİ’NDE YETİŞTİRİLEN SİYAH ALACA İNEKLERİN BAZI VERİM ÖZELLİKLERİNİN FENOTİPİK VE GENETİK

PARAMETRELERİNİN TAHMİNİ

Murat DURNALI Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalõ

Danõşman: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK 2008, Sayfa: 52

Jüri: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof.Dr. Ali AKMAZ Prof.Dr. Saim BOZTEPE Doç.Dr. Birol DAĞ

Yrd.Doç.Dr.Uğur ZÜLKADİR

Bu araştõrmada, Koçaş Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca ineklerin döl verimi özellikleriyle ilgili altõ ve süt verim özellikleriyle ilgili üç özellik bakõmõndan performanslarõ incelenmiş, bu verimlere ait fenotipik ve genetik parametreler hesaplanmõştõr.

İncelenen özelliklere ait en küçük kareler ortalamalarõ İlk Damõzlõkta Kullanma Yaşõ (İDKY), İlk Buzağõlama Yaşõ (İBY), Buzağõlama Aralõğõ (BA), Gebelik Başõna Tohumlama Sayõsõ (GBTS), Gebelik Süresi (GS), Servis Peryodu (SP), Laktasyon Süt Verimi (LSV), Laktasyon Süresi (LS) ve Kuruda Kalma Süresi (KKS) için sõrasõyla 560.80±3.07 gün, 855.43±2.66 gün, 382.30±6.42 gün, 1.76±0.06 adet, 285.05±1.66 gün, 110.57±6.28 gün,

IV

6937.63±109.46 kg, 320.51±3.29 gün ve 69.51±3.08 gün olarak bulunmuştur. Bu özelliklere ait kalõtõm dereceleri sõrasõyla 0.55±0.151, 0.69±0.162, 0.06±0.086, 0.04±0.062, 0.11±0.085, 0.21±0.000, 0.20±0.11, 0.078±0.007 ve 0.34±0.000; BA, GBTS, GS, SP, LSV, LS ve KKS için hesaplanan tekrarlanma dereceleri ise aynõ sõrayla 0.12, 0.042, 0.32, 0.44, 0.37, 0.065 ve 0.42 olarak hesaplanmõştõr.

Araştõrmada, İDKY, BA, SP ve LSV üzerine yõlõn etkisi, İDKY’ye İBY’nin linear regresyonu, GBTS’ye laktasyon sõrasõnõn etkisi, GS’ne cinsiyetin etkisi, SP’nin LSV ve LS’ye linear regresyonu, LSV’ye mevsimin etkisi ve laktasyon sõrasõnõn linear regresyonu, LS’ye LSV’nin linear regresyonu ile KKS’ye mevsim ve laktasyon sõrasõnõn etkisi istatistik bakõmdan önemli (p<0.01) bulunmuştur.

Araştõrmada ayrõca, incelenen döl ve süt verim özellikleri için babalar, analar ve ineklere ait olmak üzere damõzlõk değerleri de hesaplanmõştõr.

Anahtar Kelimeler: Siyah Alaca, döl verimi, süt verimi, kalõtõm derecesi, tekrarlanma derecesi, damõzlõk değer.

V ABSRACT Ph D Thesis

PHENOTYPIC AND GENETIC PARAMETERS OF SOME PRODUCTION TRAITS OF HOLSTEIN FRIESIAN COWS RAISED AT THE STATE FARM

OF KOÇAŞ

Murat DURNALI University of Selcuk

Graduate School Of Natural and Applied Sciences Department Of Animal Sciences

Supervisor: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK 2008, Page: 52

Jury: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof.Dr. Ali AKMAZ Prof.Dr. Saim BOZTEPE Assoc.Prof.Dr. Birol DAĞ

Asst.Prof.Dr.Uğur ZÜLKADİR

In this researh, six reproductive and three milk yield traits were determined and genetic and phenotipic parameters were estimated for these nine traits in the Holstein Friesian cows reared at the State Farm of Koçaş in Aksaray (Turkey).

The least squares means of first service age (FSA), first calving age (FCA), calving interval (CI), number of insemination per conception (NIPC), gestation length (GL), service period (SP), lactation milk yield (LMY), lactation length (LL), and dry period (DP) were 560.80±3.07 days, 855.43±2.66 days, 382.30±6.42 days, 1.76±0.06, 285.05±1.66 days, 110.57±6.28, 6937.63±109.46 kg, 320.51±3.29 days, 69.51±3.08 days and respectively. Heritabilities of these traits were 0.55±0.151, 0.69±0.162, 0.06±0.086, 0.04±0.062, 0.11±0.085,

VI

0.21±0.000, 0.20±0.11, 0.078±0.007, and 0.34±0.000, respectively. The repeatibilities of CI, NIPC, GL, SP, LMY, LL, and DP were 0.12, 0.042, 0.32, 0.44, 0.37, 0.065, and 0.42, respectively.

The year had a significant effect on the FSA, CI, SP, and LMY at (p<0.01) levels. It was shown that lactation number had a significant effect on NIPC, LMY, and DP, the sex of calf had a significant effect on GL, the calving season had a significant effect on LMY, and DP at (p<0.01) levels. Also linear regressions of LMY to LL, SP to LL, and LL to LMY statistically significant.

Also breeding values of bulls, cows, and daugthers were calculated for investigated traits.

Key Words: Holstein Friesian, reproductivity, milk yield, heritability, repeatability, breeding value.

VII TEŞEKKÜR

Lisans ve Lisans üstü öğrenimim süresince bilgi ve kişiliğinden istifade ettiğim Selçuk Üniv. Zir. Fak. Zootekni Bölümü Başkanõ Sayõn Prof. Dr. Oktay Yazgan başta olmak üzere Yüksek Lisans ve Doktora öğrenimimde danõşmanlõğõmõ yapan Sayõn Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK’e, çalõşmalarõmõn her safhasõnda yardõmlarõnõ esirgemeyen Prof. Dr. Saim BOZTEPE ile Prof. Dr. Yõlmaz BAHTİYARCA’ya ve Sayõn Doç. Dr. Birol DAĞ’a teşekkür ederim. Ayrõca tezimin istatistik analizlerinde büyük emeği geçen Yrd. Doç Dr. Uğur ZÜLKADİR ve Araş. Gör. İbrahim AYTEKİN’e ve Koçaş Tarõm İşletmesi Sõğõrcõlõk Ünitesi’nde görevli bütün meslekdaşlarõma sonsuz teşekkür ederim.

VIII İÇİNDEKİLER Say. Nu. 1. GİRİŞ……….….…1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI………..… 3 2.1. Döl Verimi Özellikleri……….….. 3 2.2. Süt Verimi Özellikleri……….…... 8 3. MATERYAL VE METOT……….…..14 3.1. Materyal……….…...14 3.2. Metot………...15

3.2.1. İstatistik analizler ve kullanõlan matematik modeler ………...15

3.2.2. Genetik parametrelerin tahmini ……….16

4. SONUÇLAR VE TARTIŞMA………...19

4.1. Döl Verimi Özellikleri………...19

4.1.1. Ilk damõzlõkta kullanõlma yaşõ...19

4.1.2. İlk buzağõlama yaşõ...21

4.1.3. Buzağõlama aralõğõ...23

4.1.4. Gebelik başõna tohumlama sayõsõ...26

4.1.5. Gebelik süresi...28

4.1.6. Servis periyodu...31

4.1.7. Döl verimi özelliklerine ait damõzlõk değerleri ………….…....34

4.2. Süt Verimi Özellikleri...36

4.2.1. Laktasyon süt verimi...36

4.2.2. Laktasyon süresi...39

4.2.3. Kuruda kalma süresi...41

4.2.4. Süt verimi özelliklerine ait damõzlõk değerleri ………... 44

5. SONUÇ VE ÖNERİLER...46

6. KAYNAKLAR...48

IX KISALTMALAR

BA : Buzağõlama Aralõğõ DD : Damõzlõk Değeri

EKKO : En Küçük Kareler Ortalamasõ EM : Etki Miktarõ

F : Frekans

GBTS : Gebelik Başõna Tohumlama Sayõsõ GS : Gebelik Süresi

h2 : Kalõtõm Derecesi İBY : İlk Buzağõlama Yaşõ İD : Doğruluk Değeri

İDKY : İlk Damõzlõkta Kullanma Yaşõ KKS : Kuruda Kalma Süresi

KO : Kareler Ortalamasõ KT : Kareler Toplamõ LS : Laktasyon Süresi LSV : Laktasyon Süt Verimi N : Örnek Sayõsõ r : Tekrarlanma Derecesi SD : Serbestlik Derecesi SH : Standart Hata SP : Servis Peryodu

Türkiye’nin toplam sõğõr varlõğõ 10.871.364 baştõr. Sõğõr varlõğõnõn 2.771.818 başõnõ (% 25.5) kültür õrklarõ, 4.694.197 başõnõ (% 43.18) kültür õrkõ melezleri ve 3.405.349 başõnõ (% 31.32) da yerli õrklar oluşturmaktadõr. Türkiye’nin süt ve et üretiminde sõğõrcõlõğõn önemli bir yeri vardõr. Türkiye’de toplam süt üretimi 11.915.742 ton olup, sõğõr sütü üretimi 10.867.302 ton ile toplam süt üretiminde % 91.2 paya sahiptir. Sõğõr sütünün õrk bazõnda dağõlõmõnda, kültür õrklarõ 4.295.367 ton üretimle % 36.05’lik, kültür õrkõ melezleri 4.884.590 ton üretimle % 40.99’luk, yerli õrklar 1.687.345 ton üretimle % 14.16’lõk paya sahiptir. Manda sütünün toplamdaki payõ ise 36.358 ton üretimle % 0.31’dir. Türkiye’de üretilen yõllõk kõrmõzõ et miktarõ 436.696 ton’dur. Sõğõr eti üretimi 340.706 ton ile toplam kõrmõzõ et üretiminin % 78.02’sini oluşturmaktadõr (Anonymous 2008a).

Gerek süt, gerekse et üretimindeki payõ yüksek olmakla birlikte, Türkiye’de yetiştiriciliği yapõlan sõğõr õrklarõndan elde edilen hayvan başõna ürün miktarõ hayvansal üretimi daha iyi olan ülkelerdekine kõyasla düşüktür. Bunun başlõca sebebi, hayvanlarõn genetik kapasitesi ve çevre şartlarõndaki yetersizliktir veya genetik kapasiteden istenilen verimin alõnamamasõdõr.

Hayvan başõna düşen verimi yükseltmek amacõyla; yerli õrklar hem saf yetiştirilmiş, hem de kültür õrklarõyla melezlenmiştir. Ayrõca yüksek verimli õrklardan gebe düve ithalatõ yapõlmõştõr. Yetiştirici şartlarõndaki çevre faktörlerinde yapõlmak istenen iyileştirmeler ise oldukça sõnõrlõ kalmõştõr.

İthal edilen sõğõr õrklarõ içerisinde sayõca en fazla olan õrk Siyah Alaca’dõr. Türkiye Damõzlõk Sõğõr Yetiştiricileri Merkez Birliği’ne kayõtlõ yaklaşõk 600.000 baş sõğõrõn çok önemli bir kõsmõ da Siyah Alaca’dõr. TÜİK’e göre 1888 kg/baş olan Türkiye sõğõr süt verimi ortalamasõ, Merkez Birliği’ne üye işletmelerde 5600 kg/baş’õn üzerindedir (Anonymous 2006). Buna karşõn, Anavatanõ olan Hollanda’da Siyah Alaca sõğõrlarõn süt verim ortalamasõ 8618 kg olarak bildirilmiştir (Anonymous

2008b). Hollanda’da ve Türkiye’deki ortalamalar arasõndaki fark (3012 kg) hiç de küçümsenecek bir değer değildir. Burada genotipin israfõ söz konusudur. Çevre şartlarõnda yapõlacak uygun iyileştirmelerle bu israf önemli ölçüde önlenebilir.

Bu çalõşma, Türkiye’deki yetiştirici şartlarõna göre çevre denetimi ve şartlarõnõn daha iyi olduğu bilinen, TİGEM’e bağlõ Koçaş Tarõm İşletmesi’ndeki Siyah Alaca ineklerin süt ve döl verim düzeylerinin belirlenmesi amacõyla yapõlmõştõr. Siyah Alaca ineklerin performansõ yanõnda işetmenin yetiştiricilik açõsõndan değerlendirilebilmesi imkanõnõ da sağlayacak olan araştõrmada, incelenen özelliklere ait fenotipik ve genetik parametreler de hesaplanmõştõr.

2. KAYNAK ARAŞTIRMASI

2.1. Döl verimi özellikleri

Döl verimi, verimliliği önemli ölçüde etkileyen ve genotipin çevreye uyumunu belirlemede kullanõlan bir özelliktir. Başta süt verimi olmak üzere diğer ekonomik verimler döl verimi ile ilişkilidir. Sürüde etkin bir seleksiyona imkan veren döl verimi, neslin devamõnõ sağlamaktadõr. Bir sõğõrcõlõk işletmesinin ekonomik ve teknik yönden incelenmesinde süt veriminin yanõ sõra döl veriminin de değerlendirilmesi gereklidir.

Sõğõrcõlõkta kullanõlan döl verimi ölçütlerinden birisi, ilkine buzağõlama yaşõ (İBY)’dõr. İBY’nin büyük ölçüde ilkine damõzlõkta kullanma yaşõna bağlõ olduğu, Siyah Alaca düvelerin ilk kez 420-480 günlükken damõzlõkta kullanõlabileceği, buna bağlõ olarak ilkine buzağõlama yaşlarõnõn 720-780 gün arasõnda olmasõ gerektiği bildirilmiştir (Duru ve Tuncel 2004).

Dizdarevic (1990), Siyah Alaca sõğõrlarda ilk buzağõlama yaşõnõ 865.9 gün ve özelliğe ait kalõtõm derecesini 0.17 olarak tespit etmiştir.

Meyer ve ark. (1991), Sütçü Alman Siyah Alacasõ, Alman Siyah Alacasõ ve Hollanda Siyah Alacasõ sõğõrlar üzerinde yaptõğõ çalõşmada bu alt tiplere ait ilk buzağõlama yaş ortalamasõnõ sõrasõyla 892, 930 ve 871 gün olarak tespit etmiştir. Birinci buzağõlama aralõklarõnõ sõrasõyla 381, 397 ve 425 gün bulurken ikinci buzağõlama aralõklarõnõ da 368, 390 ve 395 gün olarak belirlemiştir.

Hayes ve ark. (1992), Kanada’da yetiştirilen Siyah Alacalarda ilk damõzlõkta kullanõlma yaşõnõn kalõtõm derecesini 0.03 olarak, gebelik başõna tohumlama sayõsõnõn kalõtõm ve tekrarlanma derecelerini ise sõrasõyla, 0.03 ve 0.07 olarak tespit etmiştir. Aynõ araştõrmada Siyah Alacalarda servis peryodunun kalõtõm ve tekrarlanma dereceleri de sõrasõyla 0.05 ve 0.10 olarak hesaplanmõştõr.

Şekerden ve Aydõn (1992), Amasya’daki entansif bir süt sõğõrõ işletmesinde Siyah Alaca sõğõrlarõn ilk buzağõlama yaş ortalamasõnõ 823.8±18.27 gün olarak tespit etmiştir.

Alaçam (1994), sütçü ineklerin döl verimi kontrolünde güncel yaklaşõmlar adlõ derlemesinde buzağõlama aralõğõnõn 365–400 gün arasõnda olmasõ gerektiğini ve ideal rakamõn 365 gün olduğunu, gebelik başõna tohumlama sayõsõnõn 2’den küçük olmasõ gerektiğini, hedef sayõsõnõn ise 1.65 olduğunu belirtmiştir. Sütçü õrklara ait servis peryodunun 120 günden az hedef sürenin 90 günden küçük olmasõ gerektiğini bildirmiştir.

Bakõr ve ark. (1994), Ankara Şeker Fabrikasõ Çiftliği’nde yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarda gebelik başõna tohumlama sayõsõ ortalamasõnõ 1.994±0.462 olarak bulmuştur.

Hoekstra ve ark. (1994), Hollanda Siyah Alacasõ, Siyah Alaca melezleri ve Hollanda Frizya õrklarõnda kalõtõm derecelerini ilk tohumlama yaşõ ile buzağõlama aralõğõ ve servis peryodu için sõrasõyla 0.04, 0.03, 0.04 olarak bildirmiştir.

Konya ve Karaman İllerinde yetiştirilmekte olan Siyah Alaca sõğõrlar ve döllerinde ilk buzağõlama yaş ortalamasõ 793.4 gün, buzağõlama aralõğõ ise 401.1 gün olarak bildirilmiştir (Olaf ve Karazeybek 1994).

Kahramanmaraş Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca ineklerin ilk damõzlõkta kullanõlma yaşõ ve ilk buzağõlama yaşõna ait en küçük kareler ortalamasõ sõrasõyla 584 ve 868 gün olarak tespit edilmiştir (Kaygõsõz 1995).

Atay ve ark. (1996), Ankara Atatürk Orman Çiftliği’nde yetiştirilen 430 başlõk Siyah Alaca sürüsünde ilk buzağõlama yaş ortalamasõnõ 885, buzağõlama aralõğõ ortalamasõnõ 432±54 gün ve gebelik başõna tohumlama sayõsõ ortalamasõnõ da 1.80±0.06 olarak bildirmiştir.

Ereğli Koyunculuk Üretme İstasyonu’nda yetiştirilen Siyah Alaca sürüsünün döl ve süt verimi özelliklerinin araştõrõldõğõ bir çalõşmada bu õrka ait gebelik başõna tohumlama sayõsõ 1.74 olarak tespit edilmiştir (Hodoğlugil 1996).

Şekerden ve Erdem (1996), Gelemen Tarõm İşletmesinde yetiştirilen Siyah Alaca ineklerde ilk buzağõlama yaş ortalamasõnõ 983.9±93.4 gün, buzağõlama aralõğõ ortalamasõnõ ise 403.9±61.60 gün olarak belirlemiştir.

Kahramanmaraş Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alacalarda ilk buzağõlama yaşõ 860, buzağõlama aralõğõ 390, servis periyodu 108 gün, buzağõlama aralõğõna ait kalõtõm ve tekrarlanma dereceleri de sõrasõyla 0.147 ve 0.712 olarak hesaplanmõş, servis peryoduna yõlõn etkisi önemli bulunmuştur (Kaygõsõz 1997).

Bakõr ve ark. (1998), Ankara Seker Fabrikasõ Çiftliği’nde yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarõn süt ve döl verim özelliklerine ait genetik parametrelerin tahmini amacõyla yaptõklarõ çalõşmada; buzağõlama aralõğõ, servis peryodu ve ilk buzağõlama yaşõ için kalõtõm derecelerini sõrasõyla 0.029±0.216, 0.316±0.262 ve 0.017±0.207 olarak bulmuştur. Buzağõlama aralõğõ, servis peryodu ve gebelik süresinin tekrarlanma dereceleri sõrasõyla 0.023±0.114, 0.127±0.112 ve 0.005±0.074 olarak hesaplanmõştõr.

Tekeli ve ark. (1998), Siyah Alaca õrkõ ithal gebe düvelerde birinci, ikinci ve üçüncü tohumlamalarda gebelik oranlarõnõ tespit etmiş, gebe kalan ineklerde gebelik başõna tohumlama sayõsõnõ 1.67 olarak bulmuştur.

Tosun ve Gücüş (1998), Bala Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen ve yõllõk süt verimleri 6000–7000 kg arasõnda değişen Siyah Alaca sõğõrlarda gebelik başõna tohumlama sayõsõnõ 1.34±0.63 olarak tespit etmiştir. İşletmede yetiştirilen 210 baş sõğõrda servis peryodu ise 83.87±36.61 gün olarak belirlenmiştir.

Boztepe ve ark. (1999), Siyah Alaca ve Esmer sõğõrlarda ilk damõzlõkta kullanõlma yaş ortalamasõnõ sõrasõyla 577.7 ve 611.3 gün, sürünün buzağõlama aralõğõ ortalamasõnõ 430.22, gebelik süresi ortalamasõnõ 278.19 ve servis peryodu ortalamasõnõ ise 133.23 gün olarak tespit etmişlerdir.

Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Sõğõrcõlõk İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca ineklere ait buzağõlama aralõğõ ortalamasõ 394.1±6.91, gebelik süresi 278.37±1.58 ve servis peryodu ortalamasõ 94.57±5.11 gün, gebelik başõna tohumlama sayõsõ ortalamasõ ise 1.437±0.054’tir (Bilgiç ve Yener 1999).

Türkiye Damõzlõk Siyah Alaca Yetiştiricileri Birliği’ne ait sürülerde hesaplanan ilk buzağõlama yaşõ 863.4, servis peryodu ortalamasõ da 121.0 gündür (Kumlu ve Akman 1999).

Pelister ve ark. (2000 a), özel işletme koşullarõnda yetiştirilen değişik orjinli Siyah Alaca sõğõrlarõn döl verim özelliklerini araştõrdõklarõ çalõşmada; Almanya orjinli 163 ineğe ait 342 ve Türkiye orjinli 143 ineğe ait 317 tohumlama kaydõnõ kullanmõş, buzağõlama aralõğõ değerini Almanya orjinli ineklerde 362.08, Türkiye orjinli ineklerde ise 366.43 gün olarak tespit etmiştir. Almanya orjinli ineklerde ilk buzağõlama yaşõ ortalamasõ 934 gün bulunurken, Türkiye orjinliler de bu değer 946 gün olarak hesaplanmõştõr. Almanya ve Türkiye orjinli Siyah Alacalarda servis peryodu ortalamalarõ ise 87.04 ve 88.58 gün olarak bulunmuştur.

Ertuğrul ve ark.’nõn (2002), Ceylanpõnar Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca sürüsünde hesapladõklarõ ilkine buzağõlama yaşõ ve iki buzağõlama arasõ süreye ait kalõtõm dereceleri sõrasõyla 0.138 ± 0.05 ve 0.007 ± 0.02’tõr.

Koçaş Tarõm İşletmesi’nde 362 baş Siyah Alaca ineğin 1988–1995 yõllarõ arasõndaki kayõtlarõnõn değerlendirildiği bir araştõrmada, İDKY, İBY, BA, GBTS, GS ve SP’ye ait genel ortalamalar sõrasõyla, 18.04 ± 0.10 ay, 27.70 ± 0.11 ay, 12.30 ± 0.05 ay, 1.33 ± 0.01 adet, 276,50 ± 0.17 gün 93.33 ± 1.57 gün olarak bulunmuştur (Duru ve Tuncel 2002 a).

Bakõr ve Çetin (2003), Reyhanlõ Tarõm İşletmesinde yetiştirilen 110 baş Siyah Alaca sõğõrõn 1993–1998 yõllarõ arasõndaki dönemde ilk damõzlõkta kullanma yaşõnõ 587.78±102.67, ilk buzağõlama yaşõnõ 892.12±116.98, buzağõlama aralõğõnõ 394.01±72.24, servis peryodunu 103.39±13.82 gün ve gebelik başõna tohumlama sayõsõnõ da 1.58 ± 1.21 olarak tespit etmiştir.

Zülkadir ve Boztepe (2003), Konuklar Tarõm İsletmesi’nde Yetiştirilen Esmer sõğõrlara ait döl ve süt verim kayõtlarõndan SP, BA, GS, GBTS, IDKY ve IBY için kalõtõm derecesi değerlerini sõrasõyla 0.074±0.096, 0.131±0.146, 0.053±0.046, 0.331±0.122, 0.766±0.242 ve 0.214±0.201 olarak hesaplamõştõr. SP, BA, GS ve GBTS için hesaplanan tekrarlanma dereceleri ise sõrasõyla 0.089±0.071, 0.103±0.101, 0.151±0.059 ve 0.143±0.047 olarak tespit edilmiştir.

Negash (2005), Siyah Alaca sõğõrlarda buzağõlama mevsimi ile buzağõ cinsiyetinin gebelik süresi ve buzağõ doğum ağõrlõğõna etkisini araştõrdõğõ çalõşmasõnda; 1992 ve 1996 yõllarõ arasõnda elde ettiği 149 kayõttan gebelik süresini 279.3±7.9 gün, gebelik süresinin kalõtõm derecesini ise 0.16±0.15 olarak tahmin etmiştir.

Aydõn ilindeki özel bir sõğõrcõlõk işletmesinde yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarda ortalama servis peryodu uzunluğu, gebelik başõna tohumlama sayõsõ, gebelik süresi ve buzağõlama aralõğõ sõrasõyla 114.5±1.7 gün, 2.01±0.1, 278.7±0.3 ve 394.9±1.9 gün olarak hesaplanmõştõr (Türkyõlmaz 2005).

Altõnova Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Esmer sõğõrlarõn süt ve döl verim özelliklerini belirlemek amacõyla 1984–1997 yõllarõnõ kapsayan süt ve döl verim kayõtlarõndan yapõlan araştõrmada 324 ineğe ait 1058 laktasyon kaydõ değerlendirilmiştir. Döl verim özelliklerine ait en küçük kareler ortalamalarõ ilkine damõzlõkta kullanma yaşõ, ilkine buzağõlama yaşõ, buzağõlama aralõğõ ve servis peryodu için sõrasõyla 614.9±8.8, 904.8±39.4, 383.1±4.7 ve 99.5±5.0 gün olarak hesaplanmõştõr (İnci ve ark. 2007).

Bala Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Holştayn ineklerde 1998–2005 yõllarõ arasõnda süt ve döl verimi kayõtlarõ bulunan 348 baş Holştayn ineğe ait kayõtlardan yararlanõlarak hesaplanan ilk tohumlama ve buzağõlama yaşõ 528.53±5.58 ve 826.21±4.91 gündür. Aynõ araştõrmada servis peryodu, gebelik süresi ve buzağõlama aralõğõ için en küçük kareler ortalamalarõ sõrasõyla 100.68±4.31, 279.11±0.53 ve 401.86±4.49 gün olarak bulunmuştur. Mevsimin servis peryoduna etkisi önemli olmuştur. Mevsim, yõl ve laktasyon sayõsõ gruplarõnda gebelik süresi ve buzağõlama aralõğõna ait ortalamalar arasõ farklõlõklar önemsizdir (Koçak ve ark. 2007).

2.2. Süt Verimi Özellikleri

Bir süt sõğõrõ işletmesinin ekonomik yapõsõnõ ve dolayõsõyla karlõlõğõnõ etkileyen en önemli verimi süttür. Sütün miktar ve kalitesi, yetiştiriciliği yapõlan sõğõr õrkõ ile işletmenin sürü yönetim kabiliyeti veya şekliyle ilişkilidir, yani çevre şartlarõna bağlõdõr. İyi bir işletmenin (veya başarõlõ bir yetiştiricinin) yetiştiriciliğini yapacağõ sõğõr õrkõnõ iyi tanõmasõ ve õrkõn genotipik kabiliyetinden en üst seviyede yararlanabilmek için gerekli çevre şartlarõnõ temin etmesi gerekir.

Corderio ve Keown (1991), ABD’de yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarda süt veriminin tekrarlanma derecesini 0.48 olarak bildirmiştir.

Queiroz ve ark. (1991), Siyah Alaca ineklerde 1710 laktasyon kaydõndan süt verimi ortalamasõnõ 5003±120.54 kg olarak tespit etmiştir. Araştõrõcõlar, süt veriminin tekrarlanma derecesini 0.50, kalõtõm derecesini ise 0.27 olarak bildirmiştir.

Mõsõrda yetiştirilen Siyah Alacalarda 305 günlük süt veriminin ve laktasyon süresinin kalõtõm derecesi sõrasõyla 0.37 ve 0.27 olarak belirlenmiştir (Khattab ve Sultan 1991).

Matveev ve Mironova (1992), Alman Siyah Alaca sõğõrlarda yapmõş olduklarõ çalõşmada bu õrkõn ilk üç laktasyon süt verimi ortalamasõnõ 6398 kg olarak hesaplamõştõr. Aynõ sürüde süt veriminin tekrarlanma derecesi ise 0.45 olarak tahmin edilmiştir.

Şekerden ve Aydõn (1992), Amasya’daki entansif bir süt sõğõrõ işletmesinde Siyah Alaca sõğõrlarõn verim özelliklerini araştõrdõklarõ çalõşmada bu õrka ait 305 günlük süt verimini 2235±79.4 kg, laktasyon süresini ise 241±23.5 gün olarak saptamõştõr.

Ndlovu (1993), Siyah Alacalarda birinci laktasyon süt verimine ait kalõtõm derecesini araştõrdõğõ çalõşmasõnda, ana kõz regresyonundan yararlanarak kullandõğõ 4 farklõ istatistik yöntemine göre kalõtõm derecelerini sõrasõyla 0.272, 0.265, 0.283 ve 0.290 olarak hesaplamõştõr.

Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca ineklerin 1985–1994 yõllarõ arasõndaki kayõtlarõndan laktasyon süt verimi (2X-305 gün) ortalamasõ 3376 kg olarak bildirilmiştir (Aydõn ve ark. 1996).

Hodoğlugil’in (1996), Ereğli Koyunculuk Üretme İstasyonu’nda yetiştirilen Siyah Alaca sürüsünde hesapladõğõ süt verimi ortalamasõ 3842.88 kg’dõr. Araştõrõcõ, laktasyon süreleri ortalamasõnõ ise 288.37 gün olarak bildirmiştir.

Gelemen Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen 96 baş Siyah Alaca ineğe ait kayõtlardan 305 günlük süt verimi 3464±769.5 kg olarak bulunmuştur (Şekerden ve Erdem 1996).

Kaygõsõz (1997), Kahramanmaraş Tarõm İşletmesi şartlarõndaki Siyah Alaca sõğõrlarda laktasyon süresini 307 gün olarak hesaplamõş, laktasyon süresi üzerine buzağõlama yõlõnõn etkisini çok önemli bulmuştur.

Bakõr ve ark. (1998), Ankara Şeker Fabrikasõ Çiftliği’nde yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarõn süt ve döl verim özelliklerine ilişkin genetik parametrelerin tahmini amacõyla yaptõklarõ çalõşmada; gerçek süt verimi, ortalama günlük süt verimi ve laktasyon süresi için kalõtõm derecelerini sõrasõyla 0.407±0.395, 0.562±0.215 ve 0.184±0.168 olarak, aynõ özellikler için tekrarlanma derecelerini ise sõrasõyla 0.399±0.066, 0.195±0.074 ve 0.354±0.069 olarak hesaplamõşlardõr.

Bilgiç ve Yener (1999), Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Sõğõrcõlõk İşletmesi’nde yetiştirilen 63 baş Siyah Alaca ineğe ait laktasyon kaydõnõ değerlendirmişler ve bu õrkõn gerçek laktasyon süt verimini 4493±132 kg, laktasyon süresini de 296.6±5.39 gün olarak tespit etmişlerdir.

Doğan ve Ertuğrul (1999), Karacabey Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen 142 baş Amerikan Siyah Alacasõ ve 83 baş Hollanda Siyah Alacasõ sõğõrda laktasyon kayõtlarõnõ kullanarak kalõtõm derecesini hesaplamõşlardõr. Siyah Alaca õrka ait 305 gün ve ergin çağa göre düzeltilmiş süt veriminin kalõtõm derecesini 0.2926±0.2562 olarak tahmin etmişlerdir.

Türkiye Damõzlõk Siyah Alaca sürülerinde 305 günlük süt verimi ortalamasõ 5592 kg olarak ve laktasyon süresi ortalamasõ ise 331.0 gün olarak tespit edilmiştir (Kumlu ve Akman 1999).

Ersöz (2000), Holştayn İneklerde süt verim özelliklerinin tekrarlanma derecelerinin farklõ istatistik yöntemlerle tahmin edilmesi başlõklõ çalõşmasõnda; kuruda kalma süresinin tekrarlanma derecesi ve standart hatasõnõ dört farklõ yönteme göre sõrasõyla 0.012±0.021, 0.011±0.021, 0.037±0.022 ve 0.050±0.023 olarak hesaplamõştõr.

Pelister ve ark. (2000 b), özel işletme koşullarõnda yetiştirilen değişik orjinli Siyah Alaca sõğõrlarõn süt verim özelliklerini araştõrmõşlar ve bu õrktan Almanya orjinli 103 ineğe ait 279 laktasyon kaydõnõ kullanarak süt verimini 4556.64 kg, laktasyon süresini ise 286.31 gün olarak tespit etmişlerdir. Araştõrõcõlar, Türkiye orjinli olan 111 ineğin 278 laktasyon kaydõndan yararlanarak bu ineklerin süt verimlerini de 4625.04 kg, laktasyon sürelerini ise 287.38 gün olarak belirlemişlerdir. Araştõrmada kuruda kalma süresi ortalamasõ 79.19 gün olarak bulunmuştur.

Dalaman Devlet Üretme Çiftliğinde yetiştiriciliği yapõlan 276 Siyah Alaca ineğin süt verimine ait kalõtõm derecesi birinci laktasyonda 0.18 ve tüm laktasyonlar için 0.16 olarak tahmin edilmiştir. Hesaplanan damõzlõk değerlerinde yõllar arasõnda hem ilk hem de tüm laktasyonlar için önemli bir değişim gözlenmemiştir (Saatçi ve ark. 2000).

Koçaş Tarõm İşletmesi’ndeki 362 baş Siyah Alaca ineğin 1988–1995 yõllarõ arasõndaki kayõtlarõndan hesaplanan kuruda kalma süresi ortalamasõ ise 65.37±0.78 gün’dür (Duru ve Tuncel 2002a). Aynõ sürüde 907 veri kullanõlarak ortalama laktasyon süt verimi ve 305 günlük ortalama gerçek süt verimi değerleri sõrasõyla 4966±32.96 ve 4784±27.35 kg, laktasyon süresi de 304.4±1.39 gün bulunmuştur (Duru ve Tuncel, 2002b).

Kaya ve ark. (2002), Ege Tarõmsal Araştõrma Enstitüsü’nde yetiştirilen 159 Siyah Alaca, 75 Simmental ve 44 Esmer sõğõrõn 1972–1993 yõllarõ arasõndaki toplam 798 laktasyon kayõtlarõndan faydalanarak süt sõğõrlarõnda farklõ süt verim denetim uygulamalarõ ve hesaplama yöntemlerinin süt veriminin tahmininde etkinliğini

belirlemek amacõyla yaptõklarõ araştõrmada, 305 günlük süt verim ortalamalarõ; Siyah Alaca ineklere ait 301 laktasyonda 4704±88 kg, Simmental ineklere ait 189 laktasyonda 4108±75 kg ve Esmer ineklere ait 109 laktasyonda 3621±102 kg olarak belirlenmiştir. Üç õrka ait 599 laktasyonda ortalama gerçek 305 günlük süt verimi 4319±56 kg, ortalama laktasyon süresi ise 323±67 gün olarak hesaplanmõştõr.

Ertuğrul ve ark. (2002), Ceylanpõnar Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca sürüsünde süt verimi ile ilgili bazõ özelliklerin kalõtõm dereceleri ve bu özellikler arasõndaki genetik ve fenotipik korelasyonlarõ tahmin etmek amacõyla; 32 Siyah Alaca boğaya ait 355 kõzõn toplam 1422 laktasyon verim kayõtlarõnõ kullanarak yaptõklarõ çalõşmada, iki sağõma göre düzeltilmiş süt verimine ait kalõtõm derecesini 0.169±0.0287 olarak tahmin etmişlerdir. Birinci laktasyon için düzeltilmiş süt verimine ait kalõtõm derecesi 0.368±0.2045’dir. Laktasyon süresi ve kuruda kalma süresinin kalõtõm dereceleri de sõrasõyla 0.013±0.0205 ve 0.017±0.027 olarak bulunmuştur.

Çumra Ziraat Meslek Lisesi’nde yetiştirilen Esmer ineklerin süt verim özellikleri bakõmõndan performanslarõ ile bu özelliklere ait tekrarlanma derecelerini belirlemek için yapõlan bir araştõrmada laktasyon süresi, laktasyon süt verimi, günlük ortalama süt verimi ve günlük maksimum süt verimine ait en küçük kareler ortalamalarõ sõrasõyla 266.33±4.740 gün, 2578.71±43.230 kg, 9.59±0.469 kg ve 15.19±0.217 kg olarak bulunmuştur. Aynõ özelliklere ait tekrarlanma dereceleri ise sõrasõyla 0.275±0.0860, 0.255±0.0870, 0.234±0.0870 ve 0.172±0.0880 olarak hesaplanmõştõr (Dağ ve ark. 2003).

Bakõr ve Çetin (2003), Reyhanlõ Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen 110 baş Siyah Alaca sõğõrõn 1990–1999 yõllarõ arasõndaki süt verimini belirlemek amacõyla yaptõklarõ çalõşmada laktasyon süresi, laktasyon süt verimi, 305 günlük süt verimi ve kuruda kalma süresi için ortalamalarõ sõrasõyla, 313.04±41.3 gün, 6427.0±75.3 kg, 6208.2±69.9 kg, 6850.3±71.3 kg, 61.2±5.00 gün olarak bildirmişlerdir.

Konuklar Tarõm İsletmesi’nde Yetiştirilen Esmer sõğõrlarda LSV ve LS’ye ait kalõtõm ve tekrarlanma derecesi değerleri sõrasõyla 0.107±0.119, 0.226±0.156, 0.188±0.085 ve 0.231±0.084 olarak tespit edilmiştir (Zülkadir ve Boztepe 2003).

Ünalan ve Cebeci (2004), İlk üç laktasyon süt verimine ait genetik parametreler ve korelasyonlarõn REML yöntemi ile tahmini amacõyla Ceylanpõnar Tarõm İşletmesi Siyah Alaca sürüsünde 1816 baş inekten elde edilen 3484 adet süt verim kaydõnõ (1520 adet 1., 1206 adet 2. ve 758 adet 3. laktasyon kaydõ) incelemişler ve laktasyon sõralarõna ait süt verimleri için kalõtõm derecelerini sõrasõyla 0.297, 0.369 ve 0.359 olarak tahmin etmişlerdir.

Gökhöyük Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca sõğõrlarõn süt verim özellikleri ve bu özellikler üzerine çevre faktörlerinin etkilerini belirlemek amacõyla yapõlan bir araştõrmanõn materyalini bu işletmede yetiştirilen 179 baş Siyah Alaca ineğin 1996–2002 yõllarõ arasõndaki 334 verim kaydõ oluşturmuştur. Laktasyon süt verimi ve kuruda kalma süresi için genel ortalamalar sõrasõyla 6273.0±100.4 kg ve 82.0±4.0 gün olarak belirlenmiştir (Erdem ve ark. 2007).

Bala Tarõm İşletmesi’nde yetiştirilen Holştayn ineklerde laktasyon verimi, laktasyon süresi ve kuruda kalma süresi için genel ortalamalar sõrasõyla 7704.25±111.90 kg, 325.62±3.65 gün ve 86.93±2.23 gün olarak hesaplanmõştõr. Laktasyon verimi için buzağõlama mevsimi; kuru dönem için ise buzağõlama mevsimi ve laktasyon sayõsõ gruplarõ arasõndaki farklõlõklar önemli bulunmuştur (Koçak ve ark. 2007).

Hollanda’da yetiştirilen Siyah Alaca ineklerin 2005–2006 dönemi laktasyon kayõtlarõndan ortalama laktasyon veriminin araştõrõldõğõ bir çalõşmada 600.908 baş ineğin 305 günlük laktasyon süt verimi 8618 kg olarak bildirilmiştir (Anonymous 2008b).

3. MATERYAL VE METOT

3.1. Materyal

Bu çalõşma Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Tarõm İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne bağlõ Koçaş Tarõm İşletmesi Müdürlüğü Sõğõrcõlõk Ünitesinde yürütülmüştür. İşletme, Aksaray İli merkez ilçe sõnõrlarõ içerisinde 19.812 dekar arazi üzerinde kurulmuştur. İşletme arazisinin 502 dekarõnõ lojman, barõnak, ahõr, park ve bahçeler oluşturmakta, 19.310 dekarlõk kõsmõnda ise bitkisel üretim yapõlmaktadõr.

İşletme Tuz Gölü Havzasõnõn Güney-Doğu bölümünde bulunmaktadõr. Bölgede karasal bir iklim hakimdir; yazlar sõcak ve kurak, kõşlar ise soğuktur. Yirmi beş yõllõk meteorolojik kayõtlara göre yõllõk yağõş ortalamasõ 346.0 kg/m2, yõllõk ortalama buharlaşma miktarõ 53.5 mm/cm2, sõcaklõk ortalamasõ 11.5 oC, en yüksek hava sõcaklõğõ yõllõk ortalamasõ 38.4 oC, en düşük hava sõcaklõğõ ortalamasõ -29.0 oC, nispi nem ortalamasõ % 60.3’tür. Ortalama nispi nemin en fazla olduğu aylar aralõk ve ocak, mahalli ortalama gerçek basõncõn yõllõk ortalamasõ ise 904.6 Mb’dõr (Anonymous 2007).

İşletmede 1976 yõlõnda Almanya’dan ve 1979 yõlõnda Danimarka’dan ithal edilen Siyah Alaca’lardan oluşturulmuş iki sürü bulunmaktadõr. 1987 yõlõna kadar sürü içinden seçilen boğalara aşõm yaptõrõlarak tohumlama yapan işletmede, 1987 yõlõndan sonra ithal sperma ile suni tohumlama uygulamasõna geçilmiştir.

İşletmede 27.07.2004 tarihi itibarõyla 1234 baş Siyah Alaca sõğõr bulunmaktadõr. Sürünün 568 başlõk kõsmõnõ sağmal, 263 başlõk kõsmõnõ damõzlõk düveler, 403 başlõk kõsmõnõ buzağõ, danalar, tosunlar ve boğalar oluşturmaktadõr. Sürüye ait kayõtlar bilgisayarla tutulmaktadõr. Bilgisayarla sürü kayõtlarõnõn tutulmasõ işletmeye iş gücü ve zaman kazancõ sağladõğõ gibi elle kayõt tutmada oluşabilecek hatalarõ da asgariye indirmektedir.

Bu araştõrmada ağõrlõklõ olarak bilgisayar kayõtlarõ esas alõnmõş ve işletmedeki Siyah Alaca sõğõr sürüsünün 1995–2005 yõllarõ arasõnda tutulan kayõtlarõ kullanõlmõş, fenotipik ve genetik parametreler bu kayõtlardan hesaplanmõştõr. Döl ve süt verimi özelliklerinin tespitinde bilgisayar kayõtlarõ kullanõlmõş olup, suni tohumlama kayõt defteri, buzağõ kayõt defteri, süt kontrol defteri ve damõzlõk inek soy kütüğü kayõtlarõndan da faydalanõlmõştõr.

3.2. Metot

Mevsimlerin gruplandõrõlmasõ Eylül, Ekim ve Kasõm aylarõ 1. grup; Aralõk, Ocak, Şubat aylarõ 2. grup; Mart, Nisan ve Mayõs aylarõ 3. grup; Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarõ 4. grup olarak sõnõflandõrõlmõştõr. Buzağõ cinsiyeti ise, erkek buzağõlar 1 ve dişi buzağõlar 2 rakamõyla sõnõflandõrõlmõştõr.

3.2.1. İstatistik analizler ve kullanõlan matematik modeller

Döl Verimi Özellikleri

Bu bölümde, döl verimiyle ilgili olarak incelenen özelliklerin hesaplanmasõnda kullanõlan matematik modellere örnek olarak ilk damõzlõkta kullanma yaşõna ait model gösterilmiş olup, ilk buzağõlama yaşõ, gebelik başõna tohumlama sayõsõ, buzağõlama aralõğõ, servis periyodu ve gebelik süresine etkisi incelenen özelliklerde kullanõlan matematik modeller, İDKY’de kullanõlan matematik modele gerekli faktörlerin eklenmesiyle veya çõkarõlmasõyla elde edilmiştir.

İncelenen faktörlerin İDKY’ye etkilerinin tespiti amacõyla yapõlacak varyans analizinde kabul edilen matematik model aşağõdaki gibidir.

Yijk = µ + ai + eijk

Yijk = i. yõlõndaki j. düvenin İDKY’si (gün)

µ = Populasyon ortalamasõ

ai = i’nci yõlõn etki miktarõ (a1: 1997, a2 :1996, ………. a10 : 2005)

eij = Hata etki miktarõ

Süt Verimi Özellikleri

Laktasyon süt verimi bir ineğin doğumla başlayõp kuruya çõkõncaya kadar vermiş olduğu süt miktarõ toplamõnõ ifade etmektedir. Araştõrmanõn yapõldõğõ Koçaş Tarõm İşletmesi’nde sabah ve akşam olmak üzere günde iki sağõm yapõlarak süt verimleri 1997 yõlõndan itibaren bilgisayar ortamõnda tutulmaktadõr. Bu kayõtlardan yararlanarak laktasyon süt verimi tespit edilmiştir. Ayrõca laktasyon süresine ve kuruda kalma süresine etkisi incelenen özelliklerde kullanõlan matematik model, LSV’de kullanõlan matematik modele gerekli faktörlerin eklenmesiyle veya çõkarõlmasõyla elde edilmiştir.

LSV’ye etkisi incelenen faktörlerin etkilerinin belirlenmesinde kullanõlan matematik model aşağõda verilmiştir.

Yijkl = µ + ai + bj + ck + bxijk + eijkl

Yijkl = i. yõlda, j. Cinsiyetten buzağõ doğuran k mevsimindeki ineğin LSV’si.

µ = Populasyon ortalamasõ

ai = i. yõlõn etki miktarõ (a1: 1997 a2 :1996, ………. a10 : 2005)

bj = j. laktasyon sõrasõnõn etki miktarõ (b1: 2, b2: 3, ….. b8: 9 )

ck = k. mevsimin etki miktarõ (k1: eylül, ekim, kasõm; k2 : aralõk, ocak, şubat; k3 : mart, nisan, mayõs; k4 : haziran, temmuz, ağustos) bxijk = LSV’nin LS’ye kõsmi regresyon katsayõsõ

3.2.2. Genetik parametrelerin tahmini

Genetik parametrelerin tahmininde verim özelliğine etkili çevre faktörlerini de dikkate alan ve genel ifadesi aşağõda verilen karõşõk model (Mixed Model) esas alõnmõştõr. Etkisi incelenen faktörlerden önemli olarak tespiti yapõlan faktörlerin alt gruplarõnõn karşõlaştõrõlmasõnda, Duncan (Duncan 1955) çoklu karşõlaştõrma testi uygulanarak istatistiki yönden önem kontrolü yapõlmõştõr ve harflendirilerek göterilmiştir.

Matematik modellere göre ele alõnan verim özelliklerine ait varyans analizlerinde, kalõtõm ve tekrarlanma derecesi ile genotipik ve fenotipik korelasyonlarõn tahmininde Harvey (1987) tarafõndan yazõlan “LSMLMW Least-Squares and Maximum Likelihood General Purpose Program” ve Boldman ve ark. (1995) tarafõndan yazõlan MTDFREML programõ kullanõlarak a derivative-free algorithm (Smith and Graser, 1986) ile mantõklõ bir sonuç kesinleşinceye kadar (en azõndan 3 kere) verilerin analizi yapõlmõştõr.

Döl verimi ve süt verim özelliklerinde kullanõlan modellerde ilgili olan özelliklerin kesikli, sabit ve bazõ özelliklerin regresyonu modele dahil edilerek aşağõdaki matris oluşturulmuştur.

      =       0 0 e a E





















=













0

0

0

0

0

0

In

I

e

a

V

σ

σ

σ

σ

=

2

e

p

σ

=

e

Kalõtõm derecesi (h2) ve tekrarlanma (r) derecesinin tahmininde aşağõdaki matematik model kullanõlmõştõr.

=

h

σ

/(

σ

+

σ

+

σ

)

)

/(

r

+

σ

σ

+

σ

+

σ

σ

=

Modele göre ele alõnan her bir özellik için babalarõn, analarõn ve ineklerin damõzlõk değerleri (DD) de hesaplanmõştõr. El-Arian ve ark. (2003) ve Khattab ve ark. (2003)’ün bildirdiğine göre analizlerde ele alõnan özellikler ile ilgili kullanõlan modeldeki sabit faktörlere ilişkin etkiler BLUE (Best Linear Unbiased Estimate – En İyi Yansõz Tahmin Edici) ve hayvanlarõn damõzlõk değerlerini tahmin edebilmek için BLUP (Best Linear Unbiased Prediction - En İyi Doğrusal Yansõz Tahmin) MTDFREML programõ kullanõlarak yapõlmõştõr.

y

W

y

Z

y

X

p

a

b

I

W

W

Z

W

Z

X

Z

Z

A

Z

Z

X

Z

W

X

Z

X

X

X

=

+

+

)

)

α

α

α

σ

σ

α

=

σ

σ

σ

=

2

e

p

σ

=

e

4. SONUÇLAR VE TARTIŞMA

4.1. Döl Verimi Özellikleri

4.1.1. İlk damõzlõkta kullanma yaşõ (İDKY)

Araştõrma materyalini oluşturan sürüde 1997–2005 yõllarõ arasõnda 560 hayvanõn ilk damõzlõkta kullanma yaşlarõna ait en küçük kareler ortalamasõ 560.80±3.07 gün olarak tespit edilmiştir.

İlk damõzlõkta kullanma yaşõna etkisi incelenen faktörler için yapõlan en küçük kareler varyans analizi sonuçlarõ tablo 4.1’de verilmiştir. İlk damõzlõkta kullanma yaşõna yõlõn etkisi önemli bulunmuştur (p<0.01).

Tablo 4.1. İDKY’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ

Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 8 346840.29 43355.03 13.500 0.000 Hata 560 1798379.35 3211.39

İlk damõzlõkta kullanma yaşõna etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ ise tablo 4.2’de verilmiştir.

İlk damõzlõkta kullanma yaşõna ait en yüksek değer 2001 yõlõnda elde edilirken en düşük değer 1997 yõlõna aittir. 1997 ve 2000 yõllarõ arasõndaki fark istatistik olarak önemsizdir. Aynõ şekilde 1998, 2002, 2003, 2004 ve 2005 yõllarõ

arasõndaki fark istatistik olarak önemsizdir. 1997, 1998, 1999 ve 2001 yõllarõ arasõndaki fark ise istatistik olarak önemlidir (p<0.01).

Tablo 4.2. İDKY’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamalarõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ±SH EM±SH Yõl 1997 15 520.00 ± 14.63d -40.80 ± 13.26 1998 16 562.06 ± 14.16b 1.25 ± 12.86 1999 35 567.42 ± 9.57e 6.62 ± 8.98 2000 50 527.84 ± 8.01cd _{-32.96 ± 7.70} 2001 47 634.21 ± 8.26a _{73.40 ± 7.91} 2002 102 556.36 ± 5.61b -4.44 ± 5.82 2003 104 552.13 ± 5.55bc -8.67 ± 5.78 2004 103 566.74 ± 5.58b 5.94 ± 5.80 2005 97 560.46 ± 5.75 b -0.34 ± 5.93 Genel 569 560.80 ± 3.07 560.80 ± 3.07

Not: Farklõ harflerle gösterilen ortalamalar arasõndaki fark P<0.01 seviyesinde önemlidir.

Bu çalõşmada İDKY’ye ait elde edilen 560.80 günlük değer, Kaygõsõz (1995), Boztepe ve ark. (1999), Bakõr ve Çetin (2003) ile İnci ve ark.’nõn (2007) bildirdikleri sõrasõyla 584, 577.7, 587.78 ve 614.9 günlük İDKY değerlerinden düşüktür. Buna karşõn, Duru ve Tuncel’in (2002a) bildirdiği yaklaşõk 550 gün’e (18.04 ay) yakõn, Koçak ve ark.’nõn (2007) hesapladõğõ değerden (528.53 gün) ise büyüktür.

İlk damõzlõkta kullanma yaşõna etkisi incelenen faktörlerden yõlõn etkisi ve İBY’nin linear regresyonun önemli olmasõ, Boztepe ve ark.’nõn (1999) Ereğli Koyunculuk Üretme İstasyonu’nda yetiştirilen Esmer ve Siyah Alaca sõğõrlara ait bildirdikleri sonuçla uyumludur.

Genel olarak kültür õrkõ sõğõrlarõn 17-18 aylõk (yaklaşõk 515-545 gün) yaşta fizyolojik olgunluğa eriştiği kabul edildiğinde, Koçaş İşletmesi’nde yetiştirilen Siyah Alaca sürüsünde bu çalõşmada elde edilen 560.80 günlük İDKY hedeflenen yaşa yakõndõr.

Araştõrmada ilk damõzlõkta kullanma yaşõna ait elde edilen 0.55±0.151’lik kalõtõm derecesi, Hayes ve ark.’nõn (1992) bildirdiği 0.03’lük ve Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) bildirdiği 0.053’lük değerlerden büyüktür.

İlk damõzlõkta kullanma yaşõ için elde edilen 0.55’lik kalõtõm derecesi değeri sürüde bu özellik bakõmõndan yapõlacak seleksiyonda başarõ sağlanabileceğini göstermektedir. Bir başka ifade ile İDKY’yõ fertlerin kendi fenotiplerine göre yapõlacak bir seleksiyonla belirli bir değere kadar düşürmek mümkün olabilir. Ancak, bu özelliğin belirli bir sõnõrõn altõna indirilemeyeceği de unutulmamalõdõr.

4.1.2. İlk buzağõlama yaşõ (İBY)

Araştõrma konusu olan Siyah Alaca sürüsünde 559 adet ilk buzağõlama yaşõna ait en küçük kareler ortalamasõ 855.43±2.66 gün olarak bulunmuştur.

İlk buzağõlama yaşõna etkisi incelenen faktörler için yapõlmõş olan en küçük kareler varyans analizi sonuçlarõ tablo 4.3’teki gibidir.

Tablo 4.3. İBY’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ

Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 8 30009.25 30009.25 1.555 0.135 İDKY linear 1 1846988.47 1846988.47 765.590 0.000 Hata 559 1348589.71 2412.50

İlk buzağõlama yaşõna yõlõn etkisi istatistik olarak önemsizdir. İBY’ye İDKY’nin linear regresyonu önemli (p<0.01) çõkmõştõr. İlk buzağõlama yaşõna etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ tablo 4.4’de verilmiştir.

Tablo 4.4. İBY’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ± SH EM ± SH Yõl 1997 15 845.00 ± 12.77 -10.42 ± 11.59 1998 16 851.09 ± 12.27 -4.33 ± 11.15 1999 35 849.38 ± 8.30 -6.04 ± 7.79 2000 50 849.03 ± 7.05 -6.40 ± 6.78 2001 47 848.92 ± 7.63 -6.51 ± 7.36 2002 102 861.04 ± 4.86 5.60 ± 5.05 2003 104 862.94 ± 4.82 7.50 ± 5.02 2004 103 862.18 ± 4.84 6.74 ± 5.03 2005 97 869.29 ± 4.98 13.86 ± 5.14 İDKY linear 1.01 ± 0.036* 1.01 ± 0.03 Genel 569 855.43 ± 2.66 855.43 ± 2.66

*: İBY’nin İDKY’ye linear regresyonu P<0.01 seviyesinde önemlidir.

Araştõrmada elde edilen 855.43±2.66 günlük ilk buzağõlama yaşõ ortalamasõ, Dizdarevic’in (1990) Siyah Alaca, Meyer ve ark.’nõn (1991) Sütçü Alman Siyah Alacasõ, Alman Siyah Alacasõ ve Hollanda Siyah Alacasõ, Pelister ve ark.’nõn (2000 a), Almanya orjinli ve Türkiye orjinli Siyah Alaca sõğõrlar için bildirdiği sõrasõyla, 865.9, 892, 930 ve 871, 934 ve 946 gün’lük ve İnci ve ark.’nõn (2007) Esmer sõğõrlar için bildirdikleri 904.8 gün’lük değerlerden düşüktür. Bununla birlikte, Şekerden ve Aydõn (1992), Olaf ve Karazeybek (1994) ve Koçak ve ark.’nõn (2007) bildirdiği sõrasõyla 823.8, 793.4 ve 826.21 gün’lük İBY değerlerinden yüksektir. Kumlu ve Akman’õn (1999) bildirdiği değere ise (863.4 gün) oldukça yakõndõr.

İlk buzağõlama yaşõ, genellikle ilk damõzlõkta kullanma yaşõna bağlõ olarak değişir. Hesaplanan 859.52±2.07 günlük İBY, gebelik süresi de dikkate alõndõğõnda araştõrma materyali sürüde damõzlõkta kullanma yaşõnõn olmasõ gereken değere yakõn olduğunu göstermektedir. İBY için bu sürüde yapõlacak bir seleksiyonda yeterli genetik varyasyonun olduğu söylenebilir.

Araştõrmada hesaplanan ilk buzağõlama yaşõna ait 0.69±0.162’lik kalõtõm derecesi değeri, Dizdarevic’in (1990), Ertuğrul ve ark.’nõn (2002) ve Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) bildirdikleri sõrayla 0.17, 0.1382, 0.331 değerlerinden büyüktür.

4.1.3. Buzağõlama aralõğõ (BA)

Araştõrma materyali Siyah Alaca sürüsünün buzağõlama aralõğõna ait 1090 veriden elde edilmiş en küçük kareler ortalamasõ 382.30±6.42 gün olarak bulunmuştur. Buzağõlama aralõğõna etkisi incelenen faktörler için yapõlmõş olan en küçük kareler varyans analizinin sonuçlarõ tablo 4.5’de verilmiştir.

Tablo 4.5. BA’ya Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 8 516102.22 64512.77 10.311 0.000 Mevsim 3 46068.84 15356.28 2.45 0.060 Buzağõ Cinsiyeti 1 23572.93 23572.93 3.768 0.052 Laktasyon Sõrasõ 7 28812.37 4116.05 0.658 0.709 Hata 1090 6819753.18 6256.65

Buzağõlama aralõğõna etkisi incelenen faktörlerden yõlõn etkisi önemli bulunmuştur (p<0.01). Mevsim, cinsiyet ve laktasyon sõrasõnõn etkisi ise önemsiz çõkmõştõr (p>0.05). Buzağõlama aralõğõna etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ tablo 4.6’da verilmiştir.

En düşük BA değeri 1998 yõlõna ait iken, en yüksek değer 2005 yõlõnda gerçekleşmiştir. 1997, 1999, 2000, 2002, 2003 ve 2004 yõllarõ arasõndaki fark istatistik olarak önemsiz iken, 1998 ile 2001 arasõndaki fark önemlidir. 2005 yõlõ için hesaplanan BA (448.60 gün) diğer yõllarõn tamamõndan yüksektir ve fark önemlidir (p < 0.01).

Araştõrmada elde edilen 382.30±6.42 günlük ortalama değer, Meyer ve ark.’nõn (1991) bildirdiği sõrasõyla 381, 397, 425, 368, 390 ve 395 günlük BA’larõn kimilerinden yüksek, kimilerinden düşüktür. Kaygõsõz (1997), Boztepe ve ark. (1999), Bakõr ve Çetin (2003) ve Türkyõlmaz’õn (2005) bildirdiği sõrasõyla 860, 430.2, 394.01 ve 394.9 günlük değerlerden küçüktür. Duru ve Tuncel’in (2002a) bu çalõşmanõn yapõldõğõ sürüde daha önce hesapladõğõ 12.3 aylõk (yaklaşõk 375 gün)süre ile İnci ve ark.’nõn (2007) bildirdiği 383.1 günlükBA değere yakõndõr.

Tablo 4.6. BA’ya Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ±SH EM±SH Yõl 1997 7 368.40 ± 30.45bc -13.90 ± 26.88 1998 21 359.99 ± 18.09c -22.30 ± 16.02 1999 36 370.57 ± 14.13bc -11.73 ± 12.54 2000 52 375.15 ± 12.01bc -7.15 ± 10.72 2001 111 390.91 ± 8.81b 8.60 ± 8.07 2002 154 375.37 ± 7.86bc _{-6.92 ± 7.30} 2003 240 380.09 ± 6.68bc -2.21 ± 6.46 2004 259 386.14 ± 6.48bc 3.83 ± 6.40 2005 230 434.11 ± 6.54a _{51.80 ± 6.67} Mevsim 1 208 384.93 ± 7.96 2.62 ± 4.66 2 297 380.55 ± 7.62 -1.75 ± 4.08 3 319 373.22 ± 7.54 -9.08 ± 4.02 4 286 390.51 ± 7.64 8.21 ± 4.15 Buzağõ Cinsiyeti 1 576 386.97 ± 6.75 4.66 ± 2.40 2 534 377.63 ± 6.95 -4.66 ± 2.40 Laktasyon Sõrasõ 2 7 369.20 ± 30.32 -13.10 ± 26.41 3 389 390.87 ± 5.42 8.56 ± 6.03 4 271 390.48 ± 6.08 8.17 ± 6.44 5 182 382.91 ± 7.21 0.61 ± 7.05 6 115 390.60 ± 8.58 8.30 ± 8.06 7 78 381.35 ± 10.08 -0.94 ± 9.17 8 39 386.71 ± 13.55 4.40 ± 12.06 9 29 366.30 ± 15.49 -16.00 ± 13.68 Genel 1110 382.30 ± 6.42 382.30 ± 6.42

Araştõrmada buzağõlama aralõğõ için hesaplanan kalõtõm ve tekrarlanma dereceleri sõrasõyla 0.06±0.086 ve 0.12’dir. Bu değerler, Kaygõsõz’õn (1997) bildirdiği sõrasõyla 0.147 ve 0.712’lik değerlerden düşüktür. Buna karşõn, Bakõr ve ark.’nõn (1998) bulduğu 0.029’luk ve Hoekstra ve ark.’nõn (1994) buzağõlama aralõğõ için hesapladõklarõ 0.03’lük kalõtõm derecesinden yüksektir. Ayrõca, Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) buzağõlama aralõğõ için hesapladõğõ 0.131’lük kalõtõm derecesi değerinden düşük ve 0.103’lük tekrarlanma derecesi değerinden yüksektir.

Alaçam (1994), “sütçü ineklerin döl verimi kontrolünde güncel yaklaşõmlar” başlõklõ derlemesinde buzağõlama aralõğõnõn 365–400 gün arasõnda olmasõ gerektiğini ve ideal rakamõn 365 gün olduğunu bildirmiştir. Buna göre bu araştõrmada elde edilen 397.38 günlük buzağõlma aralõğõ üst sõnõr rakamõna yakõndõr denebilir.

4.1.4. Gebelik başõna tohumlama sayõsõ (GBTS)

Araştõrma materyali Siyah Alaca sürüsünde gebelik başõna tohumlama sayõsõna ait 1148 veriden elde edilmiş en küçük kareler ortalamasõ 1.76±0.06 adet olarak tespit edilmiştir. Gebelik başõna tohumlama sayõsõna etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler varyans analiz sonuçlarõ tablo 4.7’de verilmiştir.

Tablo 4.7. GBTS’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ

Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 7 26.41 3.77 3.28 0.001 Mevsim 3 3.55 1.18 1.03 0.378 Laktasyon Sõrasõ 7 24.72 3.53 3.07 0.003 Buzağõ Cinsiyeti 1 1.57 1.57 1.36 0.242 Hata 1129 1296.16 1.14

Tablo 4.8. GBTS’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ±SH EM±SH Yõl 1997 19 1.26 ± 0.25c -0.49 ± 0.22 1998 19 1.81 ± 0.25ab 0.04 ± 0.22 1999 52 1.63 ± 0.15b -0.13 ± 0.14 2001 83 1.79 ± 0.12ab 0.02 ± 0.11 2002 197 1.80 ± 0.08ab 0.03 ± 0.08 2003 289 1.78 ± 0.07ab 0.02 ± 0.07 2004 252 1.91 ± 0.07ab 0.14 ± 0.08 2005 237 2.12 ± 0.07a 0.35 ± 0.08 Mevsim 1 209 1.65 ± 0.09 -0.10 ± 0.06 2 310 1.79 ± 0.08 0.02 ± 0.05 3 359 1.79 ± 0.07 0.02 ± 0.05 4 270 1.82 ± 0.08 0.05 ± 0.05 Laktasyon Sõrasõ 2 303 1.48 ± 0.07c -0.28 ± 0.07 3 285 1.70 ± 0.07bc -0.06 ± 0.07 4 216 1.68 ± 0.08bc -0.07 ± 0.07 5 139 1.69 ± 0.10bc -0.07 ± 0.09 6 84 1.86 ±.12b 0.09 ± 0.11 7 59 1.68 ± 0.15bc -0.08 ± 0.12 8 34 1.71 ± 0.19bc -0.05 ± 0.16 9 28 2.30 ± 0.21a 0.53 ± 0.18 Buzağõ Cinsiyeti 1 594 1.80 ± 0.07 0.03 ± 0.03 2 554 1.73 ± 0.07 -0.03 ± 0.03 Genel 1148 1.76 ± 0.06 1.76 ± 0.06

Not: Farklõ harflerle gösterilen ortalamalar arasõndaki fark P<0.01 seviyesinde önemlidir.

GBTS’ye etkisi incelenen faktörlerden yõlõn ve laktasyon sõrasõnõn etkisi istatistik olarak önemli bulunmuştur (p<0.01). GBTS’ye mevsim ve buzağõ cinsiyetinin etkisi ise önemsizdir. GBTS’ye etkisi incelenen 1997 yõlõ ile diğer yõllar

arasõndaki fark istatistiki olarak önemlidir. Ayrõca 2. laktasyon sõrasõ ile 3,4,5,7 ve 8. laktasyon sõrasõ arasõndaki fark önemsiz iken bu laktasyonlar ile 9. laktasyon arasõndaki fark istatistik olarak önemlidir ( tablo 4.8).

Araştõrmada elde edilen 1.76±0.06 adetlik ortalama değer, Bakõr ve ark.’nõn (1994) 1.99 hesapladõğõ GBTS değerlerinden düşük ve Atay ve ark.’nõn (1996) 1.80’lik değere yakõndõr. Tekeli ve ark.’nõn (1998), Tosun ve Gücüş (1998), Duru ve Tuncel (2002a) ve Bakõr ve Çetin’in (2003) bildirdikleri sõrasõyla 1.67, 1.34, 1.33 ve 1.58’den yüksektir.

Başarõlõ bir sõğõr yetiştiriciliğinde GBTS’nin 2’nin altõnda ve ideal değerin de 1.65 olmasõ gerektiği bildirilmektedir (Alaçam 1994). Bu araştõrmada hesaplanan değerin 1.76 olduğu dikkate alõndõğõnda; GBTS bakõmõndan Koçaş Tarõm İşletmesi normal sõnõrlardadõr.

Araştõrmada gebelik başõna tohumlama sayõsõna ait hesaplanan 0.04±0.062’lik kalõtõm ve 0.042’lik tekrarlanma dereceleri Hayes ve ark.’nõn (1992) bildirdiği değerlerden (sõrasõyla, 0.03 ve 0.07) büyük, Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) bildirdiği değerlerden (sõrasõyla, 0.331 ve 0.143) ise küçüktür.

4.1.5. Gebelik süresi (GS)

Araştõrmada 900 veriden elde edilen gebelik süresine ait en küçük kareler ortalamasõ 285.05±1.66 gün olarak hesaplanmõştõr.

Gebelik süresine etkisi incelenen faktörler için yapõlmõş olan en küçük kareler varyans analizi sonuçlarõ tablo 4.9’da, bu faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ ise tablo 4.10’da verilmiştir.

Tablo 4.9. GS’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 8 2514.18 314.27 0.77 0.626 Buzağõ Cinsiyeti 1 1256.17 1256.17 3.09 0.079 Yaş 6 11234.65 1872.44 4.61 0.000 İDKY Linear 1 165.14 165.14 0.40 0.523 Hata 883 358607.93 406.12

Gebelik süresine yõl, buzağõ cinsiyeti ve İDKY’nõn linear regresyonu önemsiz iken, yaşõn etkisi p<0.01 seviyesinde önemlidir. GS’ye etkisi incelenen 7. yaş ile diğer yaşlar arasõndaki fark istatistik olarak önemli iken diğer yaşlar arasõnda ki fark önemsizdir.

Gebelik süresine etkisi incelenen buzağõ cinsiyetine ait EKKO’lar erkekler ve dişiler için sõrasõyla, 286.25±1.75 ve 283.86 ± 1.85 olarak tespit edilmiştir.

Literatürde sõğõrlarõn gebelik süresine ilişkin olarak bildirilen; 278.37 (Bilgiç ve Yener 1999), 278.19 (Boztepe ve ark. 1999), 277.35 ve 277.35 (Pelister ve ark. 2000b) ve 276.50 günlük (Duru ve Tuncel 2002a) değerlerin bu çalõşmada bulunan 280.51 günlük süreden kõsa, ancak bu değere çok yakõn olduğu anlaşõlmaktadõr.

Tablo 4.10. GS’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ± SH EM ± SH Yõl 1997 14 285.25 ± 5.66 0.19 ± 4.91 1998 13 287.51 ± 5.79 2.45 ± 5.07 1999 29 286.10 ± 4.01 1.04 ± 3.50 2000 53 286.11 ± 3.07 1.05 ± 2.69 2001 56 282.31 ± 2.81 -2.74 ± 2.77 2002 114 288.07 ± 2.27 3.01 ± 2.01 2003 195 283.26 ± 1.98 -1.78 ± 1.74 2004 230 283.39 ± 1.84 -1.66 ± 1.68 2005 196 283.48 ± 1.88 -1.57 ± 1.756 Buağõ Cinsiyeti 1 468 286.25 ± 1.75 1.19 ± 0.67 2 432 283.86 ± 1.85 -1.19 ± 0.67 Yaş 2 415 279.30 ± 1.74b -5.75 ± 2.46 3 201 281.63 ± 1.80b -3.42 ± 1.69 4 110 281.82 ± 2.59b -3.23 ± 2.01 5 79 281.38 ± 2.91b -3.66 ± 2.30 6 37 282.99 ± 3.77b -2.06 ± 3.09 7 23 304.00 ± 4.52a _{18.94 ± 3.75} 8 32 284.25 ± 3.97b -0.80 ± 3.24 İDKY Linear 0.003 ± 0.004 0.003 ± 0.004 Genel 900 285.05 ± 1.66 285.05 ± 1.66

Not: Farklõ harflerle gösterilen ortalamalar arasõndaki fark P<0.01 seviyesinde önemlidir.

Araştõrmada gebelik süresine ait kalõtõm derecesi 0.11±0.085, tekrarlanma derecesi ise 0.32 olarak hesaplanmõştõr. Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) 0.053’lük kalõtõm derecesi ve 0.151’lük tekrarlanma derecesi değerleri araştõrmada elde edilen değerlerden küçüktür. Negash’õn (2005) gebelik süresine ait elde ettiği 0.16’lik kalõtõm derecesi araştõrmada elde edilen değerden büyüktür. Bu çalõşmada

hesaplanan 0.32’lik tekrarlanma derecesi, Bakõr ve ark.’nõn (1998) gebelik süresi için bildirdiği 0.005’lik tekrarlanma derecesinden büyüktür.

4.1.6. Servis peryodu (SP)

Koçaş Tarõm İşletmesi Siyah Alaca sürüsündeki 464 baş ineğin servis peryoduna ait En Küçük Kareler Ortalamasõ 110.57±6.28 gün olarak tespit edilmiştir. Servis peryoduna etkisi incelenen faktörler için yapõlan en küçük kareler varyans analizi sonuçlarõ tablo 4.11’de verilmiştir.

Tablo 4.11. SP’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 6 27273.69 4545.61 0.96 0.450 Mevsim 3 5408.09 1802.69 0.38 0.769 L. Sõrasõ 6 9967.48 1661.24 0.35 0.909 LSV Linear 1 457276.05 457276.05 96.73 0.000 LS Linear 1 2558.08 2558.08 0.54 0.462 Hata 446 2108358.71 4727.26

Yapõlan analiz sonucunda servis peryoduna etkisi incelenen faktörlerden LSV’nin (p<0.01) linear regresyonu önemli bulunurken, yõl, mevsim, laktasyon sõrasõ ve LS’nin linear regresyonunun etkisi önemsiz bulunmuştur. Servis peryoduna etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ tablo 4.12’de verilmiştir.

Araştõrmada elde edilen 110.57±6.28 günlük servis peryodu değeri, Bilgiç ve Yener’in (1999) 94.57 gün, Duru ve Tuncel’in (2002a) 93.33 gün, Bakõr ve Çetin’in (2003) 103.39 gün olarak tespit ettikleri değer ile İnci ve ark.’nõn (2007) 99.5 olarak bildirdiği değerden yüksektir. Boztepe ve ark.’nõn (1999) bildirdiği 133.23 günden ise düşüktür.

Alaçam (1996), süt sõğõrlarõnda servis peryodu değerinin 120 günden küçük olmasõ ve hedef sürenin 90 günden az olmasõ gerektiğini bildirmiştir. Bu çalõşmada hesaplanan 110.57 günlük SP değeri üst sõnõra yakõn olmakla birlikte, bildirilen 90-120 günlük sõnõrlar arasõndadõr. Sürü yönetiminde yapõlacak bazõ uygulama ve tedbirlerle bu değer ideale yaklaştõrõlabilir. Mesela, kõzgõnlõk tespitlerinin daha dikkatli izlenmesi, tohumlamalarõn zamanõnda yapõlmasõ ve hayvanlarda kõzgõnlõk problemi varsa gerekli önlemlerin alõnmasõ bu süreyi kõsaltabilir.

Araştõrmada servis peryoduna ait elde edilen 0.21±0.00’lõk kalõtõm derecesi ve 0.44’lük tekrarlanma derecesi değerleri, Hayes ve ark.’nõn (1992) bildirdiği aynõ sõrayla 0.05 ve 0.10’luk değerlerden yüksektir. Hoekstra ve ark.’nõn (1994) servis peryodu için 0.04 olarak hesapladõklarõ kalõtõm derecesinden de yüksektir. Buna karşõlõk hesaplanan kalõtõm derecesi Bakõr ve ark.’nõn (1998) SP için hesapladõklarõ 0.316’lõk kalõtõm derecesinden düşüktür. Aynõ araştõrmacõlarõn bildirdiği tekrarlanma derecesi ise 0.127 olup, bu araştõrmada hesaplanandan küçüktür. Ayrõca, Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) Esmer õrkta elde ettikleri 0.074’lük kalõtõm ve 0.089’lik tekrarlanma derecesi değerleri araştõrmada elde edilen değerlerden küçüktür.

Tablo 4.12. SP’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ± SH EM ± SH Yõl 1999 8 122.06 ± 24.72 11.48 ± 21.41 2000 17 126.92 ± 17.48 16.34 ± 15.48 2001 30 104.93 ± 13.23 -5.64 ± 12.29 2002 90 111.26 ± 8.58 0.69 ± 8.81 2003 165 116.62 ± 6.55 6.04 ± 7.41 2004 133 110.40 ± 7.18 -0.16 ± 7.68 2005 21 81.81 ± 16.10 -28.76 ± 14.20 Mevsim 1 93 111.88 ± 9.15 1.31 ± 6.15 2 153 107.46 ± 7.66 -3.11 ± 5.23 3 134 115.41 ± 8.07 4.83 ± 5.43 4 84 107.54 ± 9.24 -3.03 ± 6.34 Laktasyon Sõrasõ 2 185 109.28 ± 7.42 -1.29 ± 6.49 3 118 103.14 ± 8.18 -7.42 ± 7.34 4 70 110.90 ± 9.28 0.33 ± 8.92 5 32 104.38 ± 12.68 -6.19 ± 12.02 6 24 116.42 ± 14.80 5.84 ± 13.00 7 19 105.09 ± 16.97 -5.48 ± 14.39 8 16 124.78 ± 18.37 14.20 ± 15.50 LSV Linear 0.01 ± 0.001* 0.01 ± 0.001 LS Linear -0.00 ± 0.0008 -0.0006 ± 0.0008 Genel 464 110.57 ± 6.28 110.57 ± 6.28

4.1.7. Döl verimi özelliklerine ait damõzlõk değerleri (DD)

Araştõrmada ineklere ait İDKY, İBY, BA, GBTS, GS ve SP için damõzlõk değerleri ve standart hatalarõ maksimum ve minimum değerler sõrasõyla 215±30, -144±30, 254±40, -164±30, 222.37±160.8, -213.55±164.4, 3.04±1.8, -1.77±1.7, 481.6±225, -256.7±212, 74.555±31.56, ve -89.815±21.46, isabet dereceleri ise yine maksimum ve minimum değerler olarak aynõ sõrayla 0.75, 0.77, 0.83, 0.84, 0.47, 0.43, 0.33, 0.50, 0.42, 0.52, 0.61 ve 0.84 olarak hesaplanmõştõr.

Döl verimi özelliklerine ait damõzlõk değerleri, standart hatalarõ ve isabet derecesi değerleri tablo 4.13’de gösterilmiştir.

T abl o 4. 13. D öl Ver imi Öz el lik ler in e a it Da m õzl õk De ğer le ri , S tan dar t Ha ta la rõ ve İs ab et Der eces i D eğ er le ri İDKY İBY BA G B T S G S SP N DD± SH İD N DD± SH İD N DD± SH İD N DD± SH İD N DD± SH İD N DD± SH Ba ba la r 96 96 85 85 97 98 M ak. 960±20 0. 85 135±30 0. 88 114. 19 ±140 .3 0. 64 1. 96±1 .7 0. 51 239. 8± 202 0. 58 36. 836 ±26. 33 M in. -510±40 0. 36 -83±40 0. 81 -164. 46 ±165 .5 0. 41 -1. 32± 1. 7 0. 45 -305. 6± 186 0. 66 -43. 99 8±33 .65 A na la r 450 450 367 367 456 461 M ak. 117±40 0. 38 150±50 0. 56 110. 18 ±178 .3 0. 19 1. 52±1 .9 0. 17 245. 6± 244 0. 17 44. 974 ±38. 44 M in. -820±40 0. 51 -97±50 0. 58 -122. 93 ±171 .7 0. 33 -1. 02± 1. 9 0. 25 -106. 6± 241 0. 23 -45. 21 1±36 .07 İn ekl er 543 543 437 437 554 561 M ak. 215±30 0. 75 254±40 0. 83 222. 37 ±160 .8 0. 47 3. 04±1 .8 0. 33 481. 6± 225 0. 42 74. 555 ±31. 56 M in. -144±30 0. 77 -164±30 0. 84 -213. 55 ±164 .4 0. 43 -1. 77± 1. 7 0. 50 -256. 7± 212 0. 52 -89. 81 5±21 .46

4.2. Süt Verimi Özellikleri

4.2.1. Laktasyon süt verimi (LSV)

Araştõrma materyali Siyah Alaca ineklere ait 1269 laktasyon kaydõndan elde edilen süt verimi ortalamasõ 6937.63±109.46 kg olarak tespit edilmiştir. Laktasyon süt verimine göre etkisi incelenen özellikler için yapõlmõş olan en küçük kareler varyans analizi sonuçlarõ tablo 4.14’de verilmiştir.

Tablo 4.14. LSV’ye Etkisi İncelenen Faktörler İçin Yapõlan En Küçük Kareler Varyans Analizi Sonuçlarõ

Varyasyon Kaynağõ SD KT KO F Önem Seviyesi Yõl 8 232163033.01 29020379.12 8.254 0.0000 Mevsim 3 40261526.09 13420508.69 3.817 0.0098 L. Sõrasõ 7 78989493.79 11284213.39 3.209 0.0024 LS linear 2377810513.62 2377810513.62 676.265 0.0000 Hata 1269 4461919793.50 3516091.24

Laktasyon süt verimine etkisi incelenen faktörlerden yõl, mevsimin ve laktasyon sõrasõnõn etkisi istatistik olarak önemli bulunmuştur. Bununla beraber LS’nin linear regresyonu da p<0.01 seviyesinde önemli olmuştur. Laktasyon süt verimine etkisi incelenen faktörlere ait en küçük kareler ortalamasõ ve etki miktarlarõ tablo 4.15’de verilmiştir.

Tablo 4.15. LSV’ye Etkisi İncelenen Faktörlerin En Küçük Kareler Ortalamasõ (EKKO, gün) ve Etki Miktarõ (EM) ile Standart Hatalarõ (SH)

Faktörler N EKKO ±SH EM±SH Yõl 1997 20 6601.76 ± 433.22bc -335.86 ± 380.84 1998 35 6436.04 ± 331.44c -501.59 ± 292.00 1999 68 6244.32 ± 245.73c -693.31 ± 216.57 2000 104 6379.23 ± 204.04c -558.40 ± 180.57 2001 161 7136.09 ± 168.72ab 198.45 ± 153.22 2002 251 7369.61 ± 141.41a _{431.97 ± 131.00} 2003 332 7269.73 ± 125.65a 332.09 ± 122.07 2004 265 7762.90 ± 130.55a 825.26 ± 132.69 2005 53 7239.02 ± 265.44a _{301.38 ± 245.96} Mevsim 1 261 7059.41 ± 152.71ab 121.77 ± 98.70 2 362 7157.58 ± 137.91a 219.95 ± 88.55 3 372 6779.00 ± 137.49b -158.63 ± 87.67 4 294 6754.53 ± 144.73b -183.09 ± 94.82

Lakt. Sõrasõ 2 431 6931.18 ± 105.16abc -6.45 ± 121.72

3 313 7344.55 ± 122.21ab 406.92 ± 128.48 4 215 7418.41 ± 141.95a 480.77 ± 142.10 5 141 7181.83 ± 172.51abc _{244.19 ± 164.42} 6 93 6923.87 ± 208.32abc 13.76 ± 190.21 7 49 6750.09 ± 280.32bcd -187.53 ± 249.18 8 28 6694.03 ± 367.32cd _{-243.60 ± 322.37} 9 19 6257.10 ± 439.05d _{-680.53 ± 385.95} LS Linear 19.70 ± 0.75* 19.70 ± 0.75 Genel 1289 6937.63 ± 109.46 6937.63 ± 109.46

Not: Not: Farklõ harflerle gösterilen ortalamalar arasõndaki fark P<0.01 seviyesinde önemlidir.

1997’dan 2000 yõlõna kadarki ortalamalarla (ki bunlar arasõndaki farklar önemsizdir) 2001’den 2005’e kadarki ortalamalar (ki bunlar arasõndaki farklar önemsizdir)arasõndaki farklar önemlidir. 1. ve 2. mevsim arasõndaki ve 1. ile 3. ve 4. mevsim arasõndaki farklar önemsiz ancak 2. mevsimle 3. ve 4. mevsim ortalamalarõ arasõndaki farklar önemlidir. Laktasyon sõrasõ bakõmõndan 4. laktasyon sõrasõ ile 7, 8 ve 9. laktasyon sõrasõ arasõndaki farklar istatistiki olarak önemlidir.

LSV’nin LS’ye linear regresyonuna bağlõ olarak LS’nin bir gün artmasõna karşõlõk LSV’de 19.7 kg artmakta veya LS’nin bir gün azalmasõna karşõlõk LSV’de 19.7 kg azalmaktadõr.

Araştõrmada elde edilen 6937.63±109.46 kg’lõk laktasyon süt verimi ortalamasõ, daha önce Türkiye’deki Siyah Alaca inekler için muhtelif çalõşmalarda hesaplanan birçok değerden yüksektir (Şekerden ve Aydõn 1992, Aydõn ve ark. 1996, Hodoğlugil 1996, Şekerden ve Erdem 1996, Kumlu ve Akman 1999, Bilgiç ve Yener 1999, Pelister ve ark. 2000a, Duru ve Tuncel 2002b, Kaya ve ark. 2002, Erdem ve ark. 2007). Buna karşõlõk, Bala Tarõm İşletmesi’ndeki Holştayn sürüsünde Koçak ve ark.’ca (2007) hesaplanan 7704 kg ve Holanda şartlarõ için bildirilen 8618 kg’lõk laktasyon süt verimlerinden düşüktür ( Anonymous 2008b).

Laktasyon süt verimine ait kalõtõm derecesi 0.20±0.11, tekrarlanma derecesi ise 0.37 olarak hesaplanmõştõr. Bu çalõşmada hesaplanan kalõtõm derecesi, Queiroz ve ark. (1991) ile Doğan ve Ertuğrul (1999) bildirdikleri sõrasõyla 0.27 ve 0.29 değerlerinden küçük, Ertuğrul ve ark.(2002), Saatçi ve ark. (2000) ve Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) bildirdikleri sõrayla 0.169, 0.16 ve 0.107 değerlerinden ise yüksektir. Araştõrmada 0.37 olarak hesaplanan süt veriminin tekrarlanma derecesi değeri, Queiroz ve ark.’nõn (1991) 0.50 olarak saptadõklarõ değerden küçük, Dağ ve ark. (2003) ile Zülkadir ve Boztepe’nin (2003) bildirdiği sõrasõyla 0.275 ve 0.188’lik tekrarlanma derecelerinden büyüktür.