Türkiye Mikotasına Katkılar
Ertuğrul SESLİ*
Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı 61335 Söğütlü Trabzon
Türkiye mikotası için üç yeni kayıt (Fr.) Singer ( ),
F.H. Møller ( ) ve (Berk.) Fayod var. ( )
tanımlanmış, resmedilmiş ve kısaca tartışılmıştır.
, var.
, Yeni kayıt, Türkiye.
Three new records for the Turkish mycota, (Fr.) Singer ( )
F.H. Møller ( ) and (Berk.) Fayod var.
( ) are described, illustrated, and briefly discussed.
var. ,
New record, Turkey. Özet
Anahtar kelimeler:
Abstract
Key words:
, Asterophora parasitica Lyophyllaceae Hygrocybe acuta Hygrophoraceae H. calyptriformis calyptriformis Hygrophoraceae
Asterophora parasitica Hygrocybe acuta, Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Asterophora parasitica Lyophyllaceae , Hygrocybe acuta Hygrophoraceae Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Hygrophoraceae
Asterophora parasitica, Hygrocybe acuta, Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Contributions to Turkish Mycota
Giriş
Şapkalı mantarlar üzerinde yaşayan çok sayıda küf olmasına rağmen, bir şapkalı mantarın diğer bir şapkalı mantar üzerinde yaşadığı durumlar ender görülür. Ditmar üyeleri genellikle Pers. veya
Pers. cinsine ait bireyler üzerinde parazit veya çürükçül olarak yaşayan oldukça ilginç bir gruptur. Mantar üstünde yaşama bir başka örnek (Knapp) Singer'dir. Bu
man-tar (Batsch) P. Kumm.
üze-rinde yaşar.
Bilindiği gibi mantarlarda bazidiyumlar üzerinde üretilen sporlar eşeyli sporlar olup iki ayrı ataya ait genleri taşırlar. Mantarlar tek atadan eşeysiz sporlar da meydana getirebilmektedir. grubu mantarlar hiflerin ucundan veya ortalarından eşeysiz sporlar olan klamido-sporları meydana getirebilirler. Klamidoklamido-sporların oluşumu sırasında hücrelerin protoplazmaları büzüşüp çeperleri kalınlaşır.
cinsi küçük bir grup olup günümüzde dünya üzerinde yaklaşık 22 taksonla temsil edilmektedir (URL 1).
Bu yayının hazırlandığı sırada Türkiye'de bu cinse ait herhangi bir kayıt bulunmamakla birlikte Yüzüncü Yıl Üniversitesinden Uzun ve
arkadaşlarının farklı bir takson saptadıklarını ve bir yayın hazırlığı içerisinde olduklarını biliyoruz.
(Fr.) P. Kumm. cinsi oldukça zengin bir grup olup günümüzde yaklaşık 570 taksonla temsil edilmektedir (URL 1). Sesli & Denchev (2010)'e göre Türkiye'de yaklaşık 19
türü yayılış göstermektedir.
Bu grup üyelerinin bazidiyokarpları diğer ailesi bireylerinden genellikle göz alıcı renkleri ve dokunulduğu zaman siyaha dönen yapışkan yapıları ile ayırt edilirler. Çoğunluğu saprofit olup kirli olmayan çayır ekosistemlerinde yayılış gösterirler. Bazıları ektomikorizal olarak yaşar.
Bu yayının hazırlandığı sırada “Türkiye cıvık ve makromantar listeleri” 222 cıvık, 144 askuslu ve 1785 bazidiyumlu olmak üzere toplam 2151 tür içermektedir (Sesli & Denchev, 2010). Türkiye mikota sayısının hızla artmasında çeşitli araştırmacıların emeği geçmiştir(Sümer, 1989; Solak ve Gücin, 1992; Gücin ve Işıloğlu, 1995; Demirel ve Uzun, 1999; Kaşık ve Öztürk, 1999; Kaya, 2000; Afyon, 2001; Türkekul, 2003; Sesli, 2007 ve Doğan, 2009).
Bu çalışmanın amacı Türkiye mikotasına ve mantar saklama yöntemlerine katkı sağlaya-bilmektir. Asterophora Russula Lactarius Volvariella surrecta Clitocybe nebularis Asterophora Asterophora Hygrocybe Hygrocybe Hygrophoraceae
Materyal ve Metot Bulgular (Fr.) Singer şapka Mantarın eti Lameller Sap Klamido-sporlar Bazidiyosporlar
Her üç taksona ait örneklerin yetişme yeri özellikleri herbaryum numarası verilerek arazi defterine kaydedilmiş ve makro objektifli bir fotoğraf makinesi ile renkli fotoğrafları çekilmiştir. Bazidiyokarpların resmi çekilirken yanlarına milimetrik bir cetvel konulmuştur. Laboratuara getirilen materyaller % 10'luk formol içerisinde 5 dakika tutulduktan sonra kurutma cihazında yaklaşık 3 saat tutulmuştur. Mikroskobik çalış-malar için kuru materyallerden kesit alınmış ve potasyum hidroksit çözeltisi yardımı ile incele-meler tamamlanmıştır. Spor boyutlarını belirle-mek için 20'şer ölçüm yapılarak bunların ortalaması alınmıştır. örneklerinin lamellerinden preparatlar yapılarak klamido-sporlar gözlenmiş ve boyutları ölçülmüştür. üyelerine ait 10'ar adet bazidiyum incelenerek mikroskobik ölçümleri yapılmış ve bunların ortalaması alınmıştır. İncelenen bazidiyum, bazidiyospor ve klamidosporlara ait çizimler yapılmıştır. Materyallerin kalan kısmı özel kilitli polietilen torbalara konularak herbaryum dolabına yerleştirilmiştir.
Arazi çalışmalarında toplanan bazidiyo-karpların makroskopik ve mikroskobik inceleme-leri sonucunda elde edilen veriinceleme-lerin literatürlerle (Breitenbach & Kränzlin, 1991; May & Fuhrer, 1995 ve Boertmann, 1996) karşılaştırılmaları sonucu
ve var
taksonları teşhis edilmiştir. Yeni kayıtların betimi aşağıdadır.
için gerekli mater-yal 29.07.2009 tarihinde Trabzon - Düzköy – Çayırbağı beldesi ladin - kayın ormanından (40º 50' 26.15" K ve 39º 21' 02.88" D, yükseklik 970 m) toplanmıştır. Resimden de görüldüğü gibi bu mantarın büyüklüğü 2 santimetre kadar olabilmektedir (Şekil 1). Genç iken beyaz - açık gri bir zemin üzerinde ipeksi zar şeklinde beyaz lifler içerir. Yaşlı bireylerde dıştan içe doğru gri -kahverengidir. Islak iken hafif kaygan olup genç bireylerde içe doğru kıvrıktır. Olgun bireylerde kenarı düz, dalgalı, yırtık ve bazen de yukarıya doğru kıvrıktır. Genç bireylerde yarı küre veya
koni şeklinde, yaşlı bireylerde ise genişlemiş veya dalgalıdır. ince ve beyaz, tadı belirgin olmayıp kokusu pek güzel değildir. beyaz veya gri kahverengi, iyi gelişmiş, sapa bitişik veya bir miktar aşağıya doğru yayılmış olup kenarları hafifçe granüllüdür. en fazla 3 cm boyunda ve 3 mm kalınlığında, silindirik, yaşlı bireylerde içi boş ve gri kahverengi bir zemin üzerinde beyaz lifler içerir.
iğ şeklinde, düz ve şeffaf olup büyük damlacıklar içerirler. Büyüklükleri 15-22 x 9-11 mikrondur (Şekil 2). eliptik, yü-zeyleri pürüzsüz ve şeffaf olup 4.5-6 x 3-4.2 mikron büyüklüğündedir (Şekil 3).
Asterophora
Hygrocybe
Asterophora parasitica, Hygrocybe acuta Hygrocybe calyptriformis . calyptriformis
Asterophora parasitica Asterophora parasitica
Şekil 1. 'nın
üzerinde yetişmiş bazidiyokarpları (ölçek: 1 cm)
Asterophora parasitica Lactarius piperatus
Şekil 2. nın
klamidosporları (ölçek: 10 mikron)
Asterophora parasitica'
Şekil 3. nın
bazidiyosporları (ölçek: 5 mikron)
Hygrocybe acuta
Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Örnekler 24.09.2009 tarihinde Trabzon -Akçaabat – Hıdırnebi yaylasındaki çayırlık alandan (40º 57' 49.82" K ve 39º 26' 00.19" D, yükseklik 1387 m) toplanmıştır.
en büyüğünde 4 cm boyunda, genç birey-lerde koni şeklinde, olgun olanlarında düz ve tepeciklidir (Şekil 4). Üzeri ıslak iken hafif yapış-kan kuru iken ince liflidir. Oldukça parlak olup koyu kırmızıdan portakal kırmızısına veya kırmı-zımsı sarıya kadar değişebilen renklerdedir. Bazı mantarların şapkaları yer yer veya kenar-larda sarı ve dişlidir. ince, sarımsı, kokusuz olup tadı güzeldir. açık sarı veya portakal sarısı olup tabana doğru kırmızımsıdır. Sapa hemen hemen hiç bağlı değillerdir. Kenarları düz açık sarı veya beyazdır. en fazla 5.5 cm uzunluğunda ve 8 mm kalınlığında, bazı bireylerde tabana doğru incelir. Yüzeyi uzunluğuna lifli, kuru, kırmızı veya portakal renginde, tabana doğru sarı olup içerisi boştur. çomak şeklinde 45-55 x 7-10 mikron olup 4 sterigmalıdır (Şekil 5).
7.5-10 x 4.5-5 mikron, silindirik veya fasulye tanesi şeklinde, genellikle düz ve şeffaf olup bazıları taneciklidir (Şekil 6).
Örnekler 24.09.2009 tarihinde Trabzon -Akçaabat – Hıdırnebi yaylasındaki çayırlık alandan (40º 57' 49.82" K ve 39º 26' 00.19" D, yükseklik 1387 m) toplanmıştır. cm eninde, genç iken koni şeklinde, yaşlı bireylerde kenarları yukarıya doğru kalkmış durumdadır (Şekil 7). Üzerinde sivri bir tepecik bulunur. Yüzeyi mat, düz, ışınsal lifli ve ıslak iken yapışkandır. Gül kırmızısı veya kırmızımsı mor olup şapka kenarı az çok leylak rengini andırır. Olgunlaşınca kahverengimsi pembe olur. Kenarı genç bireylerde içe kıvrık, yaşlanma ile düz, dalgalı, yırtık ve yukarıya kalkık bir şekil alır. ince, kırılgan, kokusuz, beyaz, dış kısımda pembe olup pek lezzetli değildir. genç iken gül kırmızısı olup zamanla solar. beyazımsı, 10 cm uzunluğunda 1 cm geniş-liğinde ve silindir şeklindedir. Yüzeyi uzunluğuna narin liflerle kaplı olup içi boş ve kırılgandır. çomak şeklinde, 35-45 x 6-8 mikron ve 4 sterigmalıdır (Şekil 8).
düz, şeffaf, genişçe eliptik olup damla-cıklar içerir. Büyüklükleri 6-9 x 5-6 mikrondur (Şekil 9). F.H. Møller Mantarın şap-kası Eti Lameller Sap Bazidiyumlar Bazidiyo-sporlar (Berk.) Fayod var. Şapka 8 Eti Lameller Sap Bazidiyumları Bazidiyo-sporları Şekil 4. 'nın bazidiyokarpları (ölçek: 1 cm) Hygrocybe acuta Şekil 5. nın
bazidiyumları (ölçek: 10 mikron)
Hygrocybe acuta'
Şekil 6. 'nın
bazidiyosporları (ölçek: 10 mikron)
Hygrocybe acuta
Şekil 7. var. in
bazidiyokarbı (ölçek: 1 cm)
Tartışma
.
Bu çalışmada saptanan üç kayıt ta Türkiye için yenidir (Sesli & Denchev, 2010).
'nın bazidiyokarpları gruplar
halinde (SES 2642) 'un yaşlı
bazidiyokarpı üzerinde saptanmıştır. = (Bull. ex Pers.) Fr. =
Bull. = (Bull.
ex Pers.) Gray = (Pers. ex
Bull.) Purton günümüzde şöyle sınıflandırılmak-tadır: Fungi,
(URL 1)
nın bazidiyokarpları (SES 2693) çayırlık alanda gruplar halinde saptanmıştır. Bu mantar günümüzde şöyle sınıflandırılmaktadır:
Fungi,
(URL 1).
v a r . 'in sinonim isimleri şunlardır:
Berk. =
(Berk. & Broome) Berk. & Broome
= (Berk. & Broome)
Fayod = (Berk. &
Broome) Herink =
(Berk. & Broome) Bresinsky (URL 1).
Bu mantarın bazidiyokarpı (SES 2691) çayırlık alanda saptanmıştır Bu güzel
türü Avrupa'da ve ülkemizde oldukça ender rastlanır. Avrupa birliği mantarları koruma prog-ramı kapsamında koruma altına alınmış bir taksondur (URL 2). Çayırların suni gübrelerle gübrelenmesi bu tür üzerinde oldukça olumsuz etki yaptığı tahmin edilmektedir. Çok ilginç rengi ve morfolojik yapısından dolayı tanınması çok kolay olup bir başka taksonla karıştırılma olasılığı yok denecek kadar azdır. Bundan dolayı amatör mantarcılarca da kolayca teşhis edilebilir.
Bu bölümde ayrıca, materyal metot kıs-mında da açıkladığım ve oldukça yararını gördü-ğüm herbaryum tekniğini irdelemek istiyorum. Özellikle nem oranı yüksek bölgelerde bazı mantar gruplarına ait materyalleri kurutmak oldukça zor olmaktadır. Örnek vermek gerekirse,
L. Gray L. ve bazı
Pers. türleri çok çabuk kurtlanmakta veya çürümektedir. Bazen bu olay o kadar hızlı gelişir ki biz daha incelememizi yapamadan hatta araziden laboratuara ulaşamadan kurtçuklar materyalimizi kullanılamaz hale getirir. Bazı türleri bakteriler tarafından kısa sürede çürütülür. Bu sorunu çözmek için materyal % 5-20'lik formol içerisine bırakılır. İşlem geniş bir kapta, materyalin tamamen formolle örtülebile-ceği bir ortamda yapılmalıdır. Dezenfeksiyon için 2-10 dakika beklenmelidir. Daha sonra materyal alınarak bir kâğıt üzerine konulmalı ve en çok bir hafta içerisinde kurutulmalıdır. Zaman yetersizliği durumlarında bu süre daha da uzatılabilir. Bu işlem sayesinde materyal kurtçuklardan, bakteri-lerden, böceklerden ve küflerden etkilenmeye-cektir. Kullanılan formol bir başka grup numune için kullanmadan önce süzgeç kâğıdından süzülmelidir. Aksi halde sporlar birbirine karışıp teşhis çalışmalarında güçlükler çıkarabilir. Bilindiği gibi formol eski yıllardan beri her tür materyalin bozulmadan saklanmasında kullanıl-maktadır. Bu çalışmada bizim uygulamamızın farkı, materyali formol içerisinde uzun süre değil kısa bir süre bırakıp daha sonra bilinen yöntemlerle kurutmaktır. Böylece materyal hem kimyasal maddelerin zararlarından daha az etkilenecek hem de kurutulmuş herbaryum materyali olarak muhafaza edilebilecektir. Araştırmacıların bu teknik hakkındaki görüş ve önerilerini bekleriz.
A. parasitica
Lactarius piperatus
Asterophora parasitica Nyctalis
parasitica Agaricus
parasiticus Gymnopus parasiticus Merulius parasiticus
Basidiomycota, Agaricomycotina, Agaricomycetes, Agaricomycetidae, Agaricales, Lyophyllaceae, Asterophora .
Hygrocybe acuta'
Basidiomycota, Agaricomycotina, Agaricomycetes, Agaricomycetidae, Agaricales, Hygrophoraceae, Hygrocybe
H y g r o c y b e c a l y p t r i f o r m i s calyptriformis
Agaricus calyptriformis Hygrophorus calyptriformis
Hygrocybe calyptriformis
Godfrinia calyptriformis
Porpoloma calyptriformis
Hygrocybe
Boletus , Suillus , Agaricus Amanita
Amanita
Şekil 8. var.
'in bazidiyumları (ölçek: 10 mikron)
Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Şekil 9. var.
'in bazidiyosporları(ölçek: 5 mikron)
Hygrocybe calyptriformis calyptriformis
Kaynaklar
Afyon A., . Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi 9: 103-107 (2001).
Boertmann D., Danish Mycological Society. Copenhagen (1996). Breitenbach, J., Kränzlin F., (eds). Volume 3, Verlag Mykologia, Lucerne (1991).
Demirel K., & Uzun Y., . Ot Sistematik Botanik Dergisi 6(1):
83-88 (1999).
Doğan H.H., . Süleyman Demirel Üniversity Journal of Science (e-journal) 4(1):35-39 (2009).
Gücin F., & Işıloğlu M., . Turkish Journal of Botany 19: 485-487 (1995).
Kaşık G., & Öztürk C., . Ot Sistematik Botanik Dergisi 6(1): 89-94 (1999). Kaya A., . Turkish Journal of Botany 24: 285-288 (2000).
May TA & Fuhrer B.A., . Muelleria, 8, 385-390 (1995).
Sesli E., . Mycotaxon 99: 71-74 (2007) +
online version: 1-16 (http://www.mycotaxon.com/resources/checklists/sesli-v99-checklist.pdf) (2008).
Sesli E., Denchev C.M., . Mycotaxon 106
(2008): 65–67 + online version: 1-133 (http://www.mycotaxon.com /resources/ checklists/sesli-v106-checklist.pdf) (2010) Sümer S., . University of Marmara Journal of Sciences and Technology 6: 1-22
(1989).
Solak M.H., & Gücin F., . Turkish
Journal of Botany 16: 335-346 (1992).
Türkekul İ., . Turkish Journal of Botany 27: 313-320 (2003). URL 1. http://www.mycobank.org (2010).
URL 2. http://www.wsl.ch/eccf (2010)
New records of Entolomataceae for the macrofungi of Turkey
The genus Hygrocybe (Fungi of Northern Europe 1). Fungi of Switzerland.
New records for Turkish mycoflora from Sarıkamış in the Kars Province
Two new lignicolous fungi additions to Turkey mycota
Some new ascomycetes genera records for the fungi flora of Turkey
A new record for macrofungus flora of Turkey Two new genus records for the mycoflora of Turkey
Nyctalis mirabilis (Fungi:Agaricales), a new species from Australia
Preliminary checklist of macromycetes of the East and Middle Black Sea regions of Turkey
Checklists of the myxomycetes, larger ascomycetes, and larger basidiomycetes in Turkey
. Some new records for the fungus flora of Turkey
New records of macrofungi for Turkey from Bursa District and other macrofungi found in the district
