Prof. Dr. Or han Okay, Bir Hül ya Ada mı nın Ro ma nı Ah met Ham di Tan pı nar, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul 2010, 379 s.
Bi yog ra fik ça lış ma la rın me tin tah lil le rin de ne öl çü de kul la nı la bi le ce ği ve ya edebî me tin le rin bi yog ra fi ya zı mın da de ğer len di ril -me si, ger çek lik-kur gu ara sın da ki iliş ki ler, sa mi mi yet gi bi hu sus la ra teo ris yen ve eleş -tir men le rin yak la şı mı ken di le ri ne ya kın bul duk la rı eleş ti ri me tot la rı na gö re fark lı lık gös te rir. Ki mi le ri için bi yog ra fik bil gi ler ol maz sa ol maz ku ral hük mün dey ken, ki mi le ri için kay da de ğer ol ma yan ve ri ler dir. Ba -zı la rı da da ha or ta la ma bir yol ta kip ede rek bi yog ra fik bil gi nin ge rek li olup ol ma dı ğı nı mal ze me nin (edebî ese rin) ta yin ede ce ği ni sa vu nur lar.
Bun la rın dı şın da bi yog ra fik ça lış ma la rı vaz ge çil mez kı lan ba zı sa ha lar var dır ki, bu ra lar da sa nat çı nın sa na tı nın doğ du ğu, ge liş ti ği, ge ri le di ği ev re ler; için de bu lun -du ğu, bes len di ği edebî ge le nek ve kül tü rel mu hit, ay nı za man da et ki le di ği ve pe şin den sü rük le di ği ya zar lar ve ya kit le ler vb. hak
kın da bil gi sa hi bi ol mak ol duk ça önem li -dir. Ede bi ya tın bi raz dı şın da tu tu lan özel mek tup lar, ha tı ra lar, şahsî iliş ki ler, sa nat çı nın ya şa dı ğı, gez di -ği mu hit ler, oku ma fa ali yet le ri de ede bi -yat ta ri hin de ge rek tek bir sa nat çı, ge
rek se bir dö nem hak kın da sağ lık lı hü küm -le rin ve ri -le bil me si için bi lin me si ge re ken hu sus lar dır.
Or han Okay’ın Dergâh Ya yın la rı’ndan çı -kan Bir Hül ya Ada mı nın Ro ma nı Ah met Ham di Tan pı nar baş lık lı ese ri, ön ce lik le ede bi yat bi li mi nin bel li baş lı üç di sip li ni sa -yı lan ede bi yat ta ri hi, eleş ti ri si ve te ori si nin ge rek tir di ği öl çüt ler le ka le me alın mış de -ğer li bir ça lış ma dır. Bu bi yog ra fik ça lış ma, yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz ede bi yat sos yo -lo ji si, ede bi yat ta ri hi alan la rın da zen gin mal ze me sun mak la bir lik te Tan pı nar gi bi ar ka pla nı zen gin bir sa natkâr mi za cın psi -* Yard. Doç. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li Ede bi ya tı Bö lü mü.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 2, Ekim 2010, s. 261-270
Şerife Çağın*
ko lo jik ev re le ri ni gös ter me si, yer yer tah lilî de ne me le re gi riş me si ba kı mın dan da ol duk ça dik ka te de ğer dir. Ay rı ca git gi de in ce lik le ri ni kay bet ti ği miz ilmî üs lu bun kul la nı -mın da da araş tır ma cı lar ta ra fın dan ör nek alın ma sı ve özel lik le ede bi yat öğ ren ci le ri ne tav si ye edil me si ge re ken te mel kay nak lar ara sın da dır. Şim di ye ka dar Tan pı nar’la il gi -li ya yım lan mış eser ler den fark lı ola rak bu ça lış ma da fo toğ raf lar la bir lik te pek çok özel bel ge ye yer ve ril miş tir. Bu yö nüy le de ay rı bir de ğe re sa hip tir.
Eser; “Çev re, Ai le ve Mekân”, “Ha yat: Ken di ne Rast la yan Adam”, “Ha yat, Dü şün ce ve Eser Ara sın da” baş lık lı üç ana bö lüm -den oluş mak ta dır. Bu bö lüm ler -den son ra Tan pı nar’ın mek tup la rın dan, gün lük le rin den, şahsî dos ya ve resmî ev rak tan ve ken di sin den bah se den ya zı lar dan fay da la nı la rak ha zır lan mış olan bir “Kro no lo ji”, Tan pı -nar’ın eser le ri ni ve di ğer kay nak la rı ve ren “Bib li yog raf ya”, son ola rak da “Di zin” yer al mak ta dır.
“Çev re, Ai le ve Mekân” baş lık lı ilk bö lüm “Çev re”, “Ai le”, “Ev ler”, “Dost Mec lis le ri” alt baş lık la rın dan oluş mak ta dır. Ön ce lik le Tan pı nar’ın ge rek ka dim Bi zans’ın, ge rek se Os man lı İs tan bul’unun mer ke zi ka bul edi len Şeh za de ba şı gi bi ta rihî bir semt te dün ya ya gel di ği ni öğ re ni riz. Okay, ade ta bir ar ke olog, bir ta rih çi ti tiz li ğiy le ya za rın dün -ya -ya gel di ği mekânın geç miş te ki ko nu mu ve öne mi hak kın da bil gi ve re rek bu gün kü va zi ye ti ni an la tır. Ay rı ca Tan pı nar’ın çe şit li ya zı la rın da, her ta şı na ay rı ay rı bağ lı ol du -ğu bu sem tin ma ne vi de ğer le ri ni mu ha fa za et me ye ça lış tı ğı nı öğ re ni riz.
Da ha son ra, an cak “Çö zül me” ve “Ye ni Dü ğüm ler Ara sın da” ifa de le riy le ta nım la na bi -le cek bir ta rih te dün ya ya gel di ği ne (1901) dik kat çe ki le rek, han gi çö zü lüş le rin ne gi bi ya pı lan ma la rın şa hi di ol du ğu, bu nun ya zar -da bı ra ka bi le ce ği tah ri bat lar ve atı lım lar üze rin de du ru lur.
Meş ru ti yet’in ilânın da he nüz ye di ya şın da ol du ğu be lir ti len Tan pı nar, kı sa ara lık lar la ge rek şahsî ge rek se sos yal de ği şim le rin şa -hi di olur. Bal kan Sa va şı’nın so nun da, he nüz on iki yaş la rın day ken, ba ba sı nın ta yi ni se be biy le bir kaç gün için ko nak la dık la rı Er zu rum yol cu lu ğun da sa va şın iz le riy le kar şı -la şır. Bi rin ci Dün ya Sa va şı’nın ha ber le ri ni Ker kük’te bu lun du ğu za man uzak tan alır. 1916’da, yi ne ba ba sı nın ta yi ni do la yı sıy la Ker kük’ten An tal ya’ya çı kı lan yol cu luk ta an ne si ni kay bet me si, in san la rın se fa le ti ne ta nık ol ma sı ya şa dı ğı önem li tec rü be ler den dir. Mü ta re ke ve onu ta kip eden iş gal yıl la rın da, An tal ya’da li se ve İs tan bul’da Da rül -fü nun öğ ren ci si dir.
Cum hu ri yet’in ilânı ve ilk ho ca lı ğı, dev rim ler, tek par ti ve De mok rat Par ti dö ne mi, ar ka sın dan as kerî dar be. Okay, sos yal ve si yasî ha yat ta ki bu dö nüm nok ta la rı nın Tan pı nar’ın ro man la rı na, de ne me le ri ne, ya zı la rı na yan sı dı ğı nı söy le ye rek önem li bir tes -pit te bu lu nur:
Tan pı nar’ın ha ya tı, fi kir le ri, duy gu la rı, ede bi yat ve sa nat an la yı şıy la hep bir eşik te bu lu nu şu ve ya ken di si ni bir eşik te his se di -şi, bel ki bir açı dan Os man lı ile Cum hu ri yet ara sın da ki en kri tik za ma nı ve olay la rı ya -şa mış ol ma sıy la da yo rum la na bi lir (s. 25).
“Ai le” baş lık lı kı sım da ön ce lik le “dü rüst bir Os man lı ka dı sı” olan Tan pı nar’ın ba ba sı Hü se yin Fik ri Efen di nin zor lu ha yat mü ca de le si, gö re vi ne de niy le git ti ği yer ler üze -rin de du ru lur. Öy le ki uzun yol cu luk lar dan son ra ai le cek gi di len bu yer le rin iz le ri ni Tan pı nar’ın eser le rin de de gör mek müm -kün dür.
Okay’ın bu ra da dik ka ti mi zi çek ti ği önem li bir nok ta, he men her an ken di ile kar şı laş -mak tan, ken di si ni an lat -mak tan zevk alan Tan pı nar’ın; ba ba sı, ba ba sı nın ai le si, ata la rı nın doğ du ğu yer ler hak kın da ke tum dav ran ma sı dır. Tan pı nar’ın mi za cı nı, şahsî ter
-cih le ri ni be lir le yen fak tör ler de ba ba nın ro lü ade ta bir so ru işa re ti ola rak ka lır:
Tan pı nar’ın ile ri yaş la rın da dinî inan cı nı, te red düt le ri ni, şüp he le ri ni açık la ya bi le cek bir ipu cu nu ki bu nu dü şün me miz ga yet ta -bi idir- Os man lı ule ma sı nı fı na men sup -bir ba ba nın şah si ye tin de bu la cak ye ter li bil gi -miz yok tur. Bu da ğı nık ha tı ra lar; ser çe le ri bes le me zev ki olan, Bur sa’yı, gü zel ses li ha fız lar şeh ri İs tan bul’u sev di ği ni oğ lu na an la tan, oğ lu nu pa paz mek te bi ne ve ren ve çok zor şart lar al tın da onu uzak bir şeh re tah si le gön de ren, ka rı sı nın ölü mü nü ölün ce ye ka dar ak lın dan çı ka ra ma yan, ka yın -va li de si ne sem pa tik gö rü nen se vim li bir ba ba ti pi çi ze bil me miz için ye ter li mi dir? (s. 33-34).
Ba ba sı gi bi Tan pı nar’ın an ne si hak kın da ki bil gi ler de ol duk ça sı nır lı dır. Hü se yin Fik ri Efen di nin An tal ya ka dı lı ğı na ta yi ni do la yı -sıy la çık tık la rı yol cu luk ta, pek çok sa vaş mağ du ru gi bi an ne si ni ti füs ten kay be der. Okay, Ker kük’ten göç le baş la yıp Mu sul’da bı ra kı lan bir me zar dan son ra An tal ya’ya va -rı şa ka dar ge çen sü re yi Tan pı nar’ın, ken di si için çok mü him gör dü ğü nü be lir te rek bu bi -yog ra fik bil gi le rin eser le re na sıl yan sı dı ğı nı ele alır. “Evin Sa hi bi” hikâye si, “An nem İçin” şi iri bun lar dan ba zı la rı dır.
Tan pı nar’ın ço cuk luk ha ya tın da an ne si nin dı şın da özel lik le ni nem de di ği an ne an ne nin ha tı ra la rı ol duk ça zen gin dir. Ço cuk Tan pı -nar’ı bir ta kım hikâye ler, ma sal lar, şi ir ler le bes le ye rek baş ka bir âle me ta şı yan, muh te -me len sa nat çı mi za cı na azım sa na ma ya cak kat kı la rı olan bu ka dı na Or han Okay dik kat çe ker ve şu önem li tes pit te bu lu nur:
On bir gün sü ren uzun bir ker van yol cu lu ğu ile Si irt’ten Er zu rum’a gi diş le rin de, za ma nı nın ço ğu nu bu bü yü kan ne nin mah fe -sin de ge çi ren on ya şın da ki ço cuk, bu çe tin coğ raf ya nın hikâye le ri ni, Ke rem ma sal la rı nı ve Yu nus şi ir le ri ni ilk de fa on dan din
le miş, yıl dız la rın, yıl dız kü me le ri nin ad la -rı nı ve ef sa ne le ri ni ilk de fa on dan işit miş böy le ce bel ki gök yü zü nü sey ret me ve ora dan mi to lo ji ye geç me yo lu nu da on dan öğ -ren miş tir (s. 38).
Tan pı nar için folk lo rün ka pı la rı nı ara la yan bü yü kan ne fak tö rü üze rin de du ran ya zar, ay rı ca Tan pı nar’ın folk lo re sem bo lik de ğer ler yük le ye rek eser le rin de yer ver di ği ni be -lir tir.
“Ai le Sı kın tı la rı” kıs mın da ise Okay, hiç ev len me miş olan Tan pı nar’ın ev li lik hu su -sun da ki dü şün ce le ri ni, ka dı na ba kı şı nı ve bun la rın eser le ri ne na sıl yan sı dı ğı nı gün -lük ler den, de ne me ler den ve ya baş ka la rı nın Tan pı nar hak kın da ki ya zı la rın dan ha re ket le an la tır. Tan pı nar’ın kar deş le riy le olan iliş ki le ri, ai le sı kın tı la rı ve ya za rın bu prob lem le ri çöz mek için ne gi bi gi ri şim ler de bu lun du -ğu, üze rin de du ru lan di ğer hu sus lar dır. Tan pı nar’ın ha ya tın da önem li ye ri olan “Ev ler”, pek çok ese rin de, hikâye ve ro man kah ra man la rı na mu hay yel dün ya la rın ka pı -la rı nı ara la yan, sü rek li izi sü rü len mekânlar dır. Okay, ön ce lik le ya za rın doğ -du ğu Fa tih’le Şeh za de ba şı ara sın da ki ev üze rin de du ra rak Sah ne nin Dı şın da ki ler ro -ma nı nın bü yük bir kıs mın da mekânın bu semt ve ci va rı ol du ğu nu be lir tir. Ay rı ca bu mekân, Hu zur ve Sa at le ri Ayar la ma Ens ti -tü sü’nde de yer yer kar şı mı za çık mak ta dır. Tan pı nar’ın; ha tı ra la rın da ay rın tı lı ola rak tas vir et ti ği, ade ta onu es ra ren giz at mos fe riy le ömür bo yu ta kip ede cek olan Ker -kük’te ki ev ler, Okay’ın be lirt ti ği üze re şi ir, hikâye ve ro man la rın da izi sü rü le bi le cek önem li mekânlar dır.
Tan pı nar, de ği şik yer ler de ki me mu ri yet ha -ya tın dan son ra 1932’de gel di ği İs tan bul’da yak la şık on yıl er kek kar de şi, ab la sı ve ab -la sı nın ai le siy le be ra ber Şeh za de ba şı’nda ki ba ba evin de ka lır. Okay’ın, Tan pı nar’ın gün lü ğün den ve baş ka ya zar la rın ha tı ra la
-rın dan ha re ket le ver di ği bil gi ye gö re ilk bekâr evi olan Nar man lı Yur du’nda ki da ire za man la ya zar ve sa natkârla rın top lan tı yer -le rin den bi ri hâli ne ge lir.
An la tı lan la ra gö re Tan pı nar’ın, sa natkâr mi za cı na uy gun ola rak ol duk ça da ğı nık ve der be der bir ha yat ya şa dı ğı an la şıl mak ta dır. Da ha son ra ta şın dı ğı Gü müş su yu’nda ki apart man da ire sin de ise bu da ğı nık lı ğı nın kıs men or ta dan kalk tı ğı, bu dö nem de ya zı ha ya tın da da ha ve rim li ol du ğu an la şıl mak -ta dır. Okay, Tan pı nar’ın Gü müş su yu’nda ki da ire sin de kü çük mut lu luk la rı nı ya şa dı ğı nı be lir te rek Gün lük ler’den şu cüm le le ri nak -le der:
Re ali te den ko puk, şahsî saa det hül ya la rım var. Kü çük bir kız ço cu ğu, di şi ve yav ru bir kö pek, be nim le dost ol muş bir çift sak sa -ğan. Bu so nun cu la ra o ka dar bağ lı yım ki, bun lar la vi zü el de ne bi le cek saa det ler te -min edi yo rum ken di me (s. 56).
Bi rin ci bö lü mün son alt baş lı ğı olan “Dost Mec lis le ri” kıs mı, Tan pı nar’ın ge rek dost la -rıy la iliş ki si ni ge rek se o dö ne min sa nat çı-ya zar mu hi ti ni, top lan tı yer le ri ni ver me si ba kı mın dan ol duk ça önem li dir. Okay’ın, Tan pı nar’ın şah sın da ger çek ha yat la kur gu dün ya sı ara sın da ki te za dı ve ren şu cüm le le ri edebî me tin le rin tah li lin de bi yog ra fik bil gi le re ne de re ce ih ti yat la yak la şıl ma sı ge -rek ti ği nin ka nı tı gi bi dir:
Gün lük ler’in de an la şı la ma mak tan, yal nız -lık tan, ka la ba -lık için de yal nız lı ğın dan sık sık şikâyet eden, yer yer en çok sev di ği ni bil di ği miz/san dı ğı mız dost la rı nı bi le çe kiş -ti ren Tan pı nar, bel ki de bu mi za cı nı aş mak için ya zı la rın da ar ka daş can lı sı bir in san tab lo su çi zer (s. 57).
Be yoğ lu’nda ki Pet rog rat Pas ta ha ne si, De güs tas yon Lo kan ta sı, Ab dul lah Efen di Lo kan ta sı, To kat lı yan Ote li, Pa ri si en ne Kah -ve ha ne si, Lö bon Pas ta ha ne si, Be ya zıt’ta ki
Kül lük Kı ra at ha ne si o yıl lar da üni ver si te ho ca la rı nın, res sam la rın, mü zis yen le rin, şa ir ve ya zar la rın za man za man bir ara ya gel -dik le ri mekânlar dır.
Tan pı nar’ın şi ir le rin den in ce le me eser le ri ne ka dar pek çok yer de, sü rek li ken di ne dö ne rek ferdî ve top lum sal şuu ral tı nın di na mik le riy le yüz le şen in sa nın yol cu luk se rü ve ni -ni ta kip et mek müm kün dür. Bu an lam da Tan pı nar’ın ha ya tın da, önem li mer ha le le rin dö nüm nok ta la rı olan pek çok alt baş lı ğı içe ren “Ha yat: Ken di ne Rast la yan Adam” baş lık lı ikin ci bö lüm, ge rek bir sa nat çı nın ha ya tın da ken di si ni sü rek li yok la yan, ade ta bir ca zi be mer ke zi oluş tu ran tec rü be le ri ta -nı ma mız da, ge rek se bu bil gi ler ışı ğın da eser le re de rin le me si ne vu ku fu muz da ol duk -ça önem li dir.
Ni te kim Or han Okay, “Ken di ni ta nı ma nın ilk adı mı de mek olan ken di ne rast la mak, ken di siy le kar şı laş mak Tan pı nar’ın eser le -rin de önem li bir layt mo tif oluş tu rur” (s. 70) di ye rek Tan pı nar’ı sü rek li yok la yan böy le si tec rü be le rin izi ni sü rer. Ba ba sı nın me mu ri ye ti do la yı sıy la iki ta yin ara sın da kı sa sü re -ler le bu lun duk la rı Şeh za de ba şı’nda ki evin et ra fın da oluş muş da ğı nık ha tı ra lar, kar lı bir gün de ilk de fa ken di ne rast la dı ğı Er ga ni Ma de ni, Si nop’ta de niz le ta nış ma sı ve dost ol ma sı, Bal kan Har bi son ra sı on bir gün sü ren Si irtEr zu rum ker van yol cu lu ğu, bu yol cu luk sı ra sın da bü yü kan ne nin to ru nu na Ke rem hikâye le ri ni, Yu nus şi ir le ri ni, yıl dız ad la rı nı öğ ret me ye ça lış ma sı, ço cuk Ham -di’nin ha ya tın da önem li tec rü be ler dir. Okay, bu bil gi ler le ye tin me ye rek Tan pı -nar’la Ha şim ve Yah ya Ke mal ara sın da ki ruh ak ra ba lı ğı na da yer ver miş, ay rı ca özel lik le ro man la rın da ay rın tı lı ça lış ma la ra ko nu ola bi le cek bu ya şan tı la rın te za hü rü nü ta -kip et me ye ça lış mış tır.
Ar ka sın dan Bi rin ci Dün ya Sa va şı’nın pat -lak ver me sin den bir iki gün ön ce gel dik le ri Ker kük, 13-14 yaş la rın da ki “Bir Mü ra hik”
olan Tan pı nar’ın ön ce ki ya şan tı la rın da ol du ğu gi bi yi ne pan te ist duy gu la rı nı bes le yen bir coğ raf ya dır. İlk prog ram sız oku ma -la rı bu ra da baş -lar.
1916 yı lın da Hü se yin Fik ri Efen di’ nin An -tal ya ka dı lı ğı na ta yi ni do la yı sıy la çı kı lan yol cu luk, yol cu luk sı ra sın da an ne nin ölü -mü, Tan pı nar’ın ha ya tın da, do la yı sıy la eser le rin de tek rar tek rar dö nü le cek olan önem li bir tec rü be ola cak tır. Okay, “Er ga ni Ma de ni’nde ilk de fa ken di si ne rast la ma sı gi bi bu ra da da ilk de fa kar şı laş tı ğı nı söy le -di ği in san ta li hi, bi raz da ha ya tın, ka de rin in sa noğ lu na ha zır la dı ğı tra je di dir” (s. 82) di ye rek bu önem li ya şan tı ya dik kat çe ker ve yir mi yıl ka dar ön ce ay nı coğ raf ya da, Dic le kı yı la rın da, yi ne ço cuk yaş lar da an ne si ni kay bet miş olan Ha şim’le ka der le ri nin bir -leş ti ği ni söy ler.
1916-1918 yıl la rı nı ge çi re ce ği An tal ya ise Okay’ın ifa de siy le ka pan mış olan tra je di per de sin den son ra Ko med ya’da ol du ğu gi bi açıl mış olan cen net fas lı dır. Ni te kim Tan pı nar’ın bu ra ya ka dar olan bu önem li ya şan tı la rı ve em pres yon la rı şu pa rag raf la özet le -nir:
Bü tün bu te ma şa (con temt la ti on) zev ki nin ve bü tün bu ha yat neş ve si nin ar ka sın da hep o fe la ket ler den kur tu lu şu nun coş kun -lu ğu nu duy ma mak ka bil de ğil dir. De niz genç Ah met Ham di’ye bir çöl coğ raf ya sı nın, Ker kük’ün, Ha lep’in, Mu sul’un, has ta lık la rın, ölü mün, sa vaş yı kın tı la rı nın ar ka sın dan gel miş tir. Er ga ni Ma de ni’nde, Si nop ber za hı nın kum lu ğun da, Si irt yol cu lu -ğun da ve Ker kük ev le ri nin dam la rın da ken di ne rast la yan ço cuk, Ker kük-An tal ya gü zergâhı üze rin de ki mec burî Mu sul ika met le rin de de “in san ta li hi ile ilk de fa kar şı laş mış”tır. Tan pı nar’ın vo ka bü le rin de ka der mâna sın da olan bu ta lih, bi raz da bu -lun du ğu coğ raf ya ile be ra ber da ha da ha zin gö rün mek te dir. Şim di ise, Ker kük’ten Mu -sul, Ada na, Kon ya gü zergâhı gi bi uzun ve çe tin bir yol cu lu ğun so nun da An tal ya’ya
va rış la rın da, bel ki bir ya ma cı tır ma nıp bir -den bi re kar şı sın da de ni zi ve son suz uf ku gö ren on beş ya şın da ki Ah met Ham di’nin ne den ha va ya ta ban ca sık tı ğı nı an la mak bi raz da ha ko lay la şı yor. Gör dük le ri nin hep si ni, an ne nin ölü mü nü bi le unut mak is te -yen de li kan lı, Ak de niz’i gör müş tür. Ye ni bir ha yat baş la ya cak tı (s. 85).
Ay rı ca An tal ya yıl la rı nın, Tan pı nar’ın Yu nan sa na tı na eğil me sin de bir baş lan gıç ol -du ğu na vur gu ya pı la rak; pek çok ya zı sın da Ak de niz, Yah ya Ke mal, Yu nan sa na tı, Apo -lon yen ve Dio niz yak imaj la rın bir bi ri nin içi ne gir di ği, bir bi ri ni çağ rış tır dı ğı be lir ti lir. Ak de niz dü şün ce sin de Yah ya Ke mal ile ne re de ay rıl dık la rı hu su sun da Okay’ın şu tes -pi ti ol duk ça önem li dir:
Hav za ütop ya sı nı “Yol Dü şün ce si”yle terk et ti ği ni bil di ği miz Yah ya Ke mal’i bı ra kıp Tan pı nar’a dön dü ğü müz za man onun Ak -de niz dü şün ce si ne ho ca sın dan da ha çok bağ lan dı ğı nı gö rü rüz. An cak bu ra da bir Nev-Yu nanî zih ni yet ten çok, coğ raf ya nın ve ik li min me de ni yet le re ka zan dır dı ğı ka rak te rin öne mi üze rin de dur mak da ha doğ -ru olur (s. 88).
Ay rı ca Okay şi ir, ro man ve hikâye le ri ne sem bo lik bir de ğer ola rak gi ren “ma ğa ra” mo ti fi nin baş lan gı cı nın An tal ya’da ki Gü -ver cin lik ola bi le ce ği üze rin de du ra rak, bu önem li is ti are nin Tan pı nar’da han gi çağ rı şım alan la rıy la kar şı mı za çık tı ğı na da ir tah -lilî bir in ce le me ye gi der (s. 90-94). “Da rül fü nun’da Me lan ko lik, Za yıf Bir Ço cuk” kıs mın da 1918’de An tal ya İda di si’nden me zun olan Tan pı nar’ın yük sek tah sil için İs tan bul’a ge li şi an la tı lır. Da rül fü -nun Ede bi yat Şu be si’ne kay dı nı yap tır ma sı, mü ta re ke ve iş gal İs tan bul’un da Yah ya Ke mal’in, et ra fın da top la nan genç le re ta rih şu -uru ka zan dır mak ta ki ro lü, İs tan bul ge zi le ri, ay nı za man da Ana do lu’da baş la yan ha -rekâtın da kü çük bir top lan ma, da ğıl ma ve
is tih ba rat şu be si olan Dergâh mec mu ası nın ka rargâhı de ne bi le cek İk bal Kı ra at ha ne si ve ya tak ha ne sin de hür ri yet ten baş ka hiç bir kon fo run ol ma dı ğı be lir ti len Yük sek Mu al -lim Mek te bi üze rin de du ru lur.
“İk bal Yıl la rın da ve Dergâh’ta Aba sız Post -suz Bir Der viş” bö lü mün de Ah met Ham di Tan pı nar’ın öğ ren ci li ğin de bi rer kül tür mu -hi ti hâli ne ge len kah ve ha ne ler, özel lik le Dergâh der gi si nin doğ du ğu İk bal Kı ra at ha -ne si hak kın da bil gi sa hi bi olu ruz. Dergâh’ın ilk dö nem le rin de “Tan pı nar, dergâhta şey hi nin (ve ya şeyh le ri nin) her ha re ke ti ni, her sö zü nü ta kip eden, bun lar ara sın -da ken di ge le ce ği için bir se çim yap ma ya ça lı şan, yu mu şak baş lı, ita at li bir mü rit tir” (s. 117).
Tan pı nar’da İs tan bul sev gi si, Yah ya Ke mal’le ho caöğ ren ci iliş ki sin den öte ya kın lık la rı ve şu ur lu İs tan bul ge zi le ri nin an la tıl -dı ğı “Genç lik İs tan bul’u” kıs mın da Or han Okay, Tan pı nar’la Ha şim ve Yah ya Ke mal ara sın da şöy le bir mu ka ye se ye gi der:
Tan pı nar’ın ço cuk lu ğun dan ge tir di ği bu İs -tan bul ha tı ra sı, Yah ya Ke mal’in ge zi le ri ne re fa ka tin de, gi de rek şu ur lu bir ta rih duy gu -suy la bir le şir. Ho ca sı nın İs tan bul’u ile genç öğ ren ci nin ki ara sın da his set ti ği miz fark bu dur. İl kin de ta rih ve me de ni yet de vam lı in şa hâlin de dir. İkin ci sin de bun la ra ilâve ola rak yı kın tı, çö zül me, hü zün ve azap. Dergâh’ta Ha şim ile Yah ya Ke mal ara sın da kal ma sı, hat ta şi ir de, “ölü mü ne ka dar üs ta dım” de di ği Yah ya Ke mal de ğil, ken di si gi bi “his si mi zaç ta ya ra tıl mış” Ah met Ha -şim’e ya kın du ru şu da bun dan dır (s. 120).
Yi ne de vam eden say fa lar da:
“(…) Tan pı nar he men bü tü nüy le eşik’te ka -la cak bir in san dır. Ha şim’in nos tal jik na if hü vi ye ti ile Yah ya Ke mal’in par nas yen ro büst var lı ğı ara sın da (s. 122)” di ye rek, Tan pı nar’ın, bes len di ği iki fark lı mi zaç ve üs -lup kar şı sın da ki ko nu mu nu be lir ler.
“Da rül fü nun’da Son Yıl lar ve Kar tal Yu va sın da Genç Bir Ede bi yat Mu al li mi”, “An ka ra’da Çok Cez ri Bir Garp çı” baş lık lı kı sım lar da 1923’te Da rül fü nun Ede bi yat Şu be si’nden me zun olan Tan pı nar’ın Ana do lu’da ki me mu ri yet ha ya tı an la tı lır. İlk ho ca -lık ta yi ni, Beş Şe hir’de İs tan bul’dan son ra en ha cim li bö lü mün ay rıl dı ğı Er zu rum’dur. Kur tu luş Sa va şı’nın yı kım la rı nın he men ar ka sın dan gel di ği bu şeh re Tan pı nar’ın ba kı -şı fark lı ol muş tur. Bu hu sus ta Or han Okay’ın dik ka ti şöy le dir:
Hep dü şün mü şüm dür, dört şeh re bir be şin -ci si ola rak Er zu rum ne den gir miş tir, di ye. Üs te lik bu, İs tan bul’dan son ra en ha cim li bö lüm dür. Öbür dört şeh ri bir bi ri ne bağ la -ya cak or tak nok ta lar var dır. Kon -ya, Bur sa, An ka ra, İs tan bul. Bun la rın dör dü de çe şit li yüz yıl lar da dev le ti mi zin si yasî mer ke zi ve kül tür oda ğı ol muş tur. Böy le bir vas fı bu lun ma yan Er zu rum, da ha ya zı sı nın ba şın -dan iti ba ren fark lı lı ğı nı his set ti rir. Bu fark, Tan pı nar’ın şe hir den zi ya de in san la ra, ki -tabî bil gi den çok mü şa he de ve ya şan mış ha ya ta yer ver me sin den do ğar. Ya za rın di ğer şe hir ler için an lat tık la rı ise da ha çok ki tap lar dan ge len kül tü re ve o şeh rin ta ri hi -ne, mimârî abi de le ri ne ve di ğer sa nat la ra ait tir (s. 130).
Di ğer bö lüm ler de ol du ğu gi bi bu ra da da Tan pı nar; ge rek oku muş ge rek se oku ma mış in san lar la kur du ğu sı cak iliş ki ler le, ya şa dı -ğı şe hir hak kın da ki iz le nim le riy le, oku ma fa ali yet le riy le, kı sa ca bir bü tün ola rak an la -tı lır. Bu yıl lar da Ba ude la ire, Dos to yevs ki, Ho me ros, Fa ust, Hérédia, Mal lar me, Ver la ine; Türk ede bi ya tın dan Ne dim, Şeyh Ga -lip, Na ilî, Şeyhî, Os man lı ve ka yi ta rih le ri oku ma la rı ara sın da dır. Ata türk’le kar şı laş ma sı ve ko nuş ma fır sa tı bul ma sı da Er zu -rum yıl la rı na rast lar. Er zu -rum’dan son ra 1925-1928 yıl la rı ara sın da üç yıl sü re cek Kon ya’da ki me mu ri ye ti, ar ka sın dan An ka
-ra. Okay’ın ver di ği bil gi ler den an la şıl dı ğı na gö re Tan pı nar’ın Er zu rum ve Kon ya’da ya -yım lan mış bir ya zı sı ve şi iri yok tur. O, sa nat ve kül tür çev re si ne gir me ye, do la yı sıy la şi -ir ve ya zı la rı nı ye ni den ya yım la ma ya Dergâh’tan son ra ikin ci de fa ola rak An ka ra Li se si’nde öğ ret men lik yıl la rın da fır sat bu -la bi le cek tir.
Okay, “Tan pı nar An ka ra’da yi ne de ken di si gi bi şe hir li en tel ek tü elle rin teş kil et ti ği çev re den ay rı la maz. O ka dar ce mi yet li bir ha -yat la rı var dır ki bir tür lü bı ra ka maz. Bu onu ‘cezrî bir Garp çı’ ol ma ya gö tü ren yol üze rin de önem li bir du rak tır” di ye rek, onun ra di kal Ba tı cı dü şün ce le rin de, için de bu lun -du ğu çev re nin et ki li ol -du ğu nu be lir tir. Ay nı za man da An ka ra yıl la rı Tan pı nar’ın Su ut Ke mal, Nu rul lah Ataç, Nus ret Hı zır, Ah met Kut si, Ah met Ha şim gi bi ün lü ler le sı cak iliş ki ler kur du ğu ve ge liş tir di ği bir dö -nem dir. Mil li Mec mua, Ha yat, Gö rüş gi bi der gi ler de ya zı ve şi ir le ri ya yım la nır. “Aka de mi Çev re sin de İs tan bul” baş lık lı bö -lüm de Tan pı nar’ın 1932’de Ka dı köy Li se si ede bi yat öğ ret men li ği ne ta yi niy le İs tan -bul’a yer leş ti ği ni, ay nı za man da bir sü re Üs kü dar Ame ri kan Kız Ko le ji’nde de ede -bi yat ders le ri ver di ği ni öğ re ni riz. Bir yıl son ra Ah met Ha şim’in ölü mü üze ri ne bo şal mış olan Gü zel Sa nat lar Aka de mi si’nde ki sa nat ta ri hi kür sü sün de es te tik ve mi to lo -ji ders le ri ver me ye baş lar. Or han Okay, bu ho ca lı ğın Tan pı nar için Ba tı kül tü rü ne açı lan ye ni bir uf kun baş lan gı cı ol du ğu nu be lir tir. Plas tik sa nat la ra, res me, hey ke le, mi -ma ri ye ya kın lık du yar. Ol duk ça ve rim li bir ya yın ha ya tı sür dü rür. Her şey den önem li si bu dö nem, Tan pı nar’ın ha ya tın da mil li de -ğer le ri ta nı ma ba kı mın dan ye ni bir uya nı şın da baş lan gı cı dır.
“Bir Ut Se sin de” ve “Hu zur lu İs tan bul Ge -zi le ri”nde, Tan pı nar’ın edebî eser le rin de de te si ri ni faz la sıy la gö re bi le ce ği miz Türk mu
-si ki -si ni ta nı yı şı ve Yah ya Ke mal’le ve ya tek ba şı na ger çek leş tir di ği İs tan bul ge zi le ri sı -ra sın da ye ni semt le ri, so kak la rı, in san la rı ön ce ki le re gö re da ha bi linç li keş fe di şi an la -tı lır.
Bu dö nüm nok ta sı nı Okay, Tan pı nar’dan da bir alın tı ya pa rak şöy le ifa de eder:
“1932’ye ka dar çok cezrî bir Garp çı idim. Şark’ı ta ma mıy la red de di yor dum.
1932’den son ra ken di me gö re tef sir et ti ğim bir Şark’ta ya şa dım” de me siy le İs tan bul’a ge li şi ara sın da ki il gi açık tır. Ay rı ca Tan pı -nar’ın bu dö nü şüy le, 1933 yı lı son la rın da Yah ya Ke mal’in Av ru pa’dan dö nü şü ara sın -da -da il gi ku rul ma lı dır (s. 173).
“Şai rin Aka de mik Ha ya tı” kıs mın da Tan pı nar’ın 1939’da İs tan bul Üni ver si te si Ede bi -yat Fa kül te si’nde Türk ede bi ya tı ders le ri ver mek üze re gö rev len di ril di ği ni, 1941’de XIX. Asır Türk Ede bi ya tı kür sü sü ne pro fe sör ola rak ta yin edil di ği ni ve bu ta rih ten iti -ba ren Tan pı nar’ın Tür ki ye’de “Ye ni Türk Ede bi ya tı” ala nı nın ilk pro fe sö rü ol du ğu nu öğ re ni riz. İş te ede bi yat ta ri hi ça lış ma la rı bu dö nem de baş lar ve Lan son, Bru ne tière, Thi -ba udet gi bi Fran sız ede bi ya tı ta rih çi le ri ni ve ten kit çi le ri ni, Fre ud, Jung, Bac he lard gi bi psi ko log ve psi ka na list le ri göz den ge çi rir. Ay rı ca Tan zi mat son ra sı ede bi ya tı hak kın da sağ lık lı de ğer len dir me le re gi de bil -mek için on dan ön ce ki ede bi ya ta, di van ede bi ya tı na da ha cid di eği lir.
Öy le ki Tan pı nar, Okay’ın “Ra di kal Ba tı cı -dan Ilım lı Do ğu lu ya” şek lin de ifa de et ti ği bir de ği şi mi ken di mu si ki si ni, şi iri ni, mi ma -ri si ni, in san la rı nın ya şa ma tar zı nı ta nı ya rak ade ta ken di kül le rin den do ğa rak ger çek leş -ti rir.
1943-46 yıl la rı ara sın da bir dö nem Ma raş mil let ve kil li ği yap tık tan son ra 1948’te es te -tik ders le ri ver mek üze re Gü zel Sa nat lar Aka de mi si’ne ye ni den ta yin edi lir. 1950’de
ise Tan pı nar tek rar Ede bi yat Fa kül te si’nde -ki kür sü sü ne dö ner.
“Tan pı nar Kür sü de” kıs mın da Okay da ha çok ha tı ra lar dan ha re ket le Tan pı nar’ın ho -ca lı ğı hak kın da bil gi ve rir:
Üni ver si te de ki öğ ren ci le ri nin ve ya baş ka bö lüm ya hut fa kül te ler de olup da der si ni din le me ye ge len le rin or tak iz le nim le ri ne gö re Tan pı nar ders le re çan ta sız, not suz, ba -zen ko nu suy la il gi li bir ki tap la gi rer, si ga ra pa ke tin den çı kar dı ğı si ga ra sı nı de rin de rin çe ker, ders or ta sın da Fa kül te nin emek tar ha de me si Çeş mi nur Ha nım’ın ge tir di ği kah ve si ni yu dum la ya rak der si ni an la tır dı (s. 187).
Ders sı ra sın da öğ ren ci le riy le ko nu üze rin -de bir di ya log ba his mev zuu ol ma dı ğı gi bi on lar la il gi le nir gö zük mez, bel ki de var lık la rı nı bi le unu tur du. Prog ra mı na gö re ve re ce ği ko nu dan baş lar sa da, da ha son ra ken di si ni çağ rı şım la rı na bı ra ka rak ko nuy la il -gi si ni gör dü ğü baş ka me se le le re uza nır dı. Bu sı ra da gö zü, öğ ren ci ler de de ğil, sı nı fın ar ka la rın da bir yer de, uzak bir boş luk ta gi -biy di. Ders an la tır ken za man za man sağ eli nin baş ve şe ha det par mak la rı nın uç la rı -nı bir leş ti rir, dı şa rı dan içe ri ye doğ ru kü çük da ire ler çi ze rek ko nu şur du. Bir der sin de bu ti ki nin ken di si ne Yah ya Ke mal’den gel di -ği ni söy le miş ti (s. 188).
Çok ar zu et me si ne rağ men Tan pı nar Av ru -pa’ya an cak el li sin den son ra üni ver si te den al dı ğı araş tır ma izin le riy le, kon gre ler ve si -le siy -le ara lık lar la dört kez gi de bil miş tir. “Av ru pa So kak la rın da ve Pa ris Kal dı rım la rın da Bir Flâne ur” baş lık lı bö lüm şu alt baş -lık lar dan olu şur: “Re sim Ser gi le rin de ve Mü ze ler de”, “Ti yat ro, Kon ser ve Si ne ma”, “Av ru pa’da ki Ad res le ri”, “Av ru pa’da Türk -ler”, “Ve Av ru pa lı Ya zar lar, Sa natkârlar, Meş hur lar”. Okay, ön ce lik le Tan pı nar’ın ki şi li ğiy le ben zer lik kur du ğu “Flâne ur” ke li -me si ne açık lık ge ti rir. Ba ude la ire’den be ri Fran sız ca da ve Fran sız ede bi ya tın da mâna
sı zen gin le şe rek yay gın la şan bu ke li me ba -şı boş, ay lak ay lak do la şan de mek tir. Okay, Tan pı nar gi bi çev re si ne mü te ces sis bir göz le fa kat bir sa natkâr ru huy la ba kan, mü şa -he de zev ki ve poe tik yo ru mu olan bir in san için bu ke li me ye ba şı boş luk tan, ay lak lık tan bi raz da ha faz la mâna yük le mek ge re ke ce -ği ni be lir tir. Ve ri len bil gi ler den Tan pı nar’ın bü yük bir ar zuy la git ti ği Av ru pa yol cu luk la rın dan önem li tec rü be ler le dön dü ğü an la şıl -mak ta dır. Bel li ki Tan pı nar, bü yük öl çü de ken di si ni bes le yen, eser le ri ne il ham ve ren sa na tın de ği şik kol la rı na aç mi zaç ta dır. Ede bi ya ta va kıf ol du ğu ka dar, mu si ki, mi ma ri, re sim gi bi sa nat la rı bir bi riy le mezc et me si ni bil miş, on lar la ken di si ne ye ni ufuk -lar aç mış tır. Tan pı nar’ın Pa ris’te, sa na ta kar şı ade ta çıl gın lık ke li me siy le ifa de ede -bi le ce ği miz il gi si ni Okay şöy le an la tır:
Bu ra da, bir ede bi yat pro fe sö rü nün gez di ği mü ze le rin, abi de le rin, gör dü ğü hey kel le rin ve hak kın da not al dı ğı ve ba zı de ğer yar gı la rın da bu lun du ğu tab lo la rın bir ka ta lo ğu nu çı kar mak bi le şa şır tı cı, hay ran lık uyan -dı rı cı ola cak tır. Pa ris’e ilk gi di şi nin da ha üçün cü gü nün de şe hir de ki ga le ri le ri, so kak res sam la rı nı, so nuç ola rak şeh rin bir re sim ve res sam cen ne ti ol du ğu nu an la mış tır. Hay ret edi le bi le cek ve ya hay ran olu na cak şe kil de, o üç gün de otuz ga le ri gez miş, iki meş hur kri tik ta nı mış ve yü ze ya kın res sam ve hey kel tı raş la kar şı laş mış tır (s. 196).
Mek tup lar ve gün lük ler den ha re ket le tes pit edil miş olan Tan pı nar’ın git ti ği ti yat ro ve kon ser ler de azım san ma ya cak öl çü de dir. Üs te lik Tan pı nar sa de ce mü şa he dey le ye -tin me miş git ti ği oyun lar, kon ser ler, ser gi ler hak kın da kri tik ler de bu lun muş tur.
“Da ha Özel Bir Ha yat” kıs mın da Tan pı nar’ın ya zı la rın dan, mek tup la rın dan, gün -lük le rin den ve çev re sin de ki dost la rın dan yo la çı ka rak şüp he siz sa na tı na ve sos yal ha -ya tı na da -yan sı mış olan da ha özel ha -ya tıy la
il gi li bil gi ler ve ri lir.
Bu bö lü mün ba şı na alı nan Hil mi Zi ya Ül -ken’in Tan pı nar hak kın da ki ka rak ter tah li li, eser le rin de sık sık kar şı mı za çı kan ki şi lik bö lün me si ne ışık tu ta bi le cek ol duk ça dik -ka te de ğer bir ana liz dir:
İki Ham di var dı. İfa de edi le me zi ya şa yan ve ger çe ği bir mü hen dis gi bi gö ren. Bi rin de şa ir öte kin de mu ha ke me ci idi. İkin ci si -ne geç ti ği za man ha di se le ri ber rak lı ğı ile gö rür ve bir ka dı gi bi mu ha ke me eder di. Şa ir ve âlim iki şah si yet bu iki in sa nı pay -laş mış ol du ğu za man onu ra hat ra hat ta kip ede bi lir dik. Fa kat ba zen bu iki in san yan ya na ge lir ve bo ğu şur du. Ay nı hikâye de, ay nı ne sir de iki dün ya gö rü şü, iki stil bir bi -ri ni ko va lar, şa ir den mu ha ke me ci ye ge çiş bi zi şa şır tır dı. Ba zen de üçün cü bir Ham di be li ri ve rir: Ha di se le rin ka tı lı ğın dan ra hat -sız olan şa ir ken di gün de lik var lı ğı na ve dün ya ya is tih za sı na acı neş te ri ni bas tı rır, yu mu şak la ti fe den hic ve ka dar bu nun her çe şi di ni kul la nır dı. Ama ay rı ca sos yal ha -yat ta da iki Ham di var dı: Bi ri kı lık sız öte ki şık, bi ri pe ri şan öte ki mun ta zam, bi ri ka na -atkâr öte ki ha ris, bi ri ra ha tı na düş kün öte ki son de re ce ça lış kan, bi ri za yıf ve der man sız öte ki kud ret li ve ira de li. Bu iki Ham di san ki ruh la be den gi bi yan ya na ya şar, bir bi riy le dö vü şür, bir tür lü âhen ge gi re mez di. Ay -nı iki lik ya kın la rı na kar şı son de re ce bağ lı, ve fa lı, so rum lu olan Ham di ile ken di ne kar şı bi le alâka sız, ka yıt sız Ham di ara sın da da gö rül mez miy di? (s. 204).
Sıh hat siz lik ve pa ra sız lık, Tan pı nar’ın ha -ya tı nın iki ek si ği ola rak ve ri lir. An ne si nin ra hat sız lı ğın da baş la yan ve sık sık tek rar la -nan hum ma, bu na ila ve ten ha ya tı bo yun ca çek ti ği pek çok ra hat sız lık Tan pı nar’ın pe şi ni bı rak ma dı ğı gi bi, eser le rin de de kar şı mı za çı kan bir un sur dur. Ay rı ca Okay, pa ra sız lı ğın da has ta lık la rı gi bi ken di si ne ra hat ne -fes al dır ma yan bir şikâyet ko nu su ol du ğu nu be lir tir.
“Kı sa Bir Fi nal”de Tan pı nar’ın Ocak
1962’de ge çir di ği bir kalp kri zi so nu cun da ha ya ta ve da et ti ği ni ve ce na ze na ma zı nın Sü ley ma ni ye Ca mii’nde kı lı na rak Ru me li hi sa rı Kab ris ta nı’nda ho ca sı ve ya kın dos tu Yah ya Ke mal’in ya nı ba şı na def ne dil di ği ni öğ re ni riz. Me zar ta şı üze rin de çok bi -li nen şi iri nin iki mıs ra sı var dır:
Ne için de yim za ma nın Ne de büs bü tün dı şın da
Tan pı nar’ın me mu ri ye tiy le il gi li kı sa bil gi le ri ih ti va eden “Zâti Dos ya dır” bö lü mün -den son ra “Met rukât ve Ka yıp lar” kıs mın da Okay, ölü müy le bir lik te şa ire ait pek çok de ğer li eş ya nın, ya rım kal mış ça lış ma la rın kay bo lup git ti ği ni, Ba tı ile mu ka ye se ede -rek si tem le an la tır.
Son ola rak “Ya pa ma dık la rı”nda, tıp kı ro man ki şi le ri nin ta mam la ya ma dık la rı ça lış ma lar gi bi Tan pı nar’ın is te yip de ya pa ma dı -ğı ta sa rı la ra yer ve ri lir. Bir der gi çı kar ma pro je si, Ali Su avi hak kın da bir ça lış ma, Ede bi yat Ta ri hi’nin ikin ci cil di, Kar şı Kar şı ya ad lı bir ro man ger çek le şe me yen ta sa rı -la rın dan ba zı -la rı dır. Ve bu ra da Or han Okay’ın işa ret et ti ği Gün lük ler’de yer alan şu cüm le Tan pı nar’ın ha ya ta, bi raz da ha da -ral tır sak sa na ta ne ka dar sı kı tu tun du ğu nu gös ter mek te dir:
Her şe yi bi tir me den öl mek is te mi yo rum. O ka dar eser ve kul lan ma dı ğım o ka dar ke li -me var ken (s. 220).
Bu de ğer li ça lış ma yı okur ken sa de ce resmî ka yıt lar da yer alan bir in sa nın ha yat hikâye -si ni öğ ren mek le kal ma yız, bu nun öte -sin de ade ta her say fa sın da kalp atış la rı nı his set ti -ği miz bir sa natkâr mi za cın olu şu mu na şa hit olu ruz. Tan pı nar’ı özel kı lan el bet te onun doğ du ğu mu hit, ai le si, git ti ği okul lar, ya şa mı nı sür dür dü ğü mekânlar vb. ol ma sa ge rek. Onu ayı rı cı, özel kı lan şüp he siz do ğu -mun dan ölü mü ne ka dar ha ya tı na gi rip çı kan
pek çok mal ze me nin bir kıs mı nı gör mez lik -ten ge lip ele yip ge çer ken, de ğer yük le di ği di ğer kıs mı na sa natkâr ba kı şıy la ebe di yet ka zan dır ma sı dır. İş te bu ese ri pek çok bi yog ra fi ça lış ma sın dan fark lı kı lan, Tan pı -nar’ın ha ya tın da ki bu ayı rı cı, ka rak te ris tik ta raf la rı or ta ya koy ma sı dır.
Or han Okay sa de ce mal ze me yi tes pit le ye tin me miş, ço ğu za man mal ze me nin, sa nat çı nın eser le ri ne na sıl yan sı dı ğı, han gi te zat -lar dan, dö nü şüm ler den ge çe rek sa nat hâli ne gel di ği so ru su na da ce vap ara mış tır. Öy le ki bu özel dik kat en ufak bir ay rın tı yı bi le ka çır mak is te me miş; mek tup, gün lük, ha tı ra, de ne me, ro man, hikâye, şi ir gi bi Tan pı nar’ın yaz dık la rı nın dı şın da, ye ri gel -dik çe resmî ka yıt lar, ya za rın ha ya tıy la bir şe kil de ir ti bat lı olan ki şi le rin yaz dık la rı ve ifa de le ri, eleş ti rel bir göz le de ğer len di ril -miş tir.
EK
Ki ta bın “Ha yat, Dü şün ce ve Eser Ara sın da” baş lık lı üçün cü bö lü mü Or han Okay’ın Tan pı nar üze ri ne ka le me al dı ğı müs ta kil ma ka le le rin den oluş mak ta dır. “Kırk Yıl lık Dost luk” baş lık lı ilk ma ka le de Yah ya Ke mal ile Tan pı nar’ın ho caöğ ren ci, da ha son ra uzun bir dost luk iliş ki si üze rin de du ru la rak Tan pı nar’ın Yah ya Ke mal ki ta bın da ho -ca sı nın şi ir le ri ni na sıl yo rum la dı ğı na yer ve ri lir.
“Ka de rin Eşi ğin de” ya zı sın da Okay, Tan pı -nar’ın anah tar kav ram la rın dan olan “ka der” ve bu mâna ka te go ri sin de ki di ğer ke li me ler üze rin de du ra rak, fer din ve ce mi ye tin ha ya tın da bun la rın ne gi bi an lam lar yük len di ği -ni ir de ler.
Tan pı nar’ın po li ti ka ya so yun du ğu dö ne mi ele alan “Po li ti ka Ba ta ğın da Bir Şa ir” baş lık lı ya zı da şai rin po li tik du ru şu, ha yal kı -rık lık la rı, za af la rı ve çe liş ki le ri an la tı lır. “Ta hay yü lü müz de Kal sın Es ki Hâliy le”,
gün lük le rin ya yım lan ma sı üze ri ne ka le me alın mış bir ya zı. Okay, bir ta raf tan gün lük le ri Tan pı nar bi yog ra fi sin de ki boş luk la rı ta -mam la ma sı ba kı mın dan önem li bu lur ken, di ğer ta raf tan şai rin ta nı dık la rı, üs ta dı Yah ya Ke mal, 1960 ih ti la li, dil in kılâbı hak kın -da sar fet ti ği cüm le le ri, ta hay yü lü müz de ki Tan pı nar’la çe liş ti ği için eleş ti rir.
“Şi ir ler, Ro man lar ve Aka de mik Yor gun luk lar Ara sın da Ede bi yat Ta ri hi” Tan pı -nar’ın On Do ku zun cu Asır Türk Ede bi ya tı Ta ri hi’ni yaz ma se rü ve ni nin hikâye si dir. Tan pı nar’ın bu ese ri yaz ma aşa ma sın da ki me tot ara yış la rı, fay da lan dı ğı Ba tı lı kay nak lar üze rin de du ru la rak ilk ve ikin ci bas -kı sı ara sın da dik ka te de ğer mu ka ye se le re gi di lir.
Okay “Şe hir Hikâye le ri”nde, Tan pı nar’ın ta rih kül tü rü, sa natkâr sez gi si ve in sanî de -ğer le ri ön pla na çı ka ra rak şe hir le ri an lat tı ğı Beş Şe hir ki ta bı na yer ve rir. “Rü ya lar Dün ya sı” baş lık lı ya zı sı ise şai rin baş ka bir yö nü ne ışık tu tar. Tan pı nar’ın de ne me, ma ka le ve ro man la rın da rü ya yı es te tik bir prob -lem ola rak ele al ma sı ve teo rik yak la şı mı üze rin de du ru lur.
“Hikâye ler” Tan pı nar’ın hikâye le ri nin tek -ni ği, or tak özel lik le ri, bi yog ra fi si ve di ğer eser le riy le ben zer lik le ri hak kın da bil gi ve rir ken “Rü ya lar Hikâye si” ve “Acı Bir İro -ni: Acı ba dem de ki Köşk” tah lilî ma hi yet te ya zı lar dır.
Hu zur üze ri ne ka le me alın mış “Yüz Bin ler ce Ruh Bir Araf’ta” di ğer bir tah lilî ça lış ma dır. Ro man tek ni ğin de ki ye ni lik ler üze -rin de du ru la rak sık sık tek rar la nan “ka der” ve “ta lih” ke li me le ri, din ve bu nu çağ rış tı -ran mo tif ler, mis tik ve pan te ist duy gu lar, aşk ve mu si ki gi bi ön pla na çı kan un sur lar ele alı nır.
Ki ta bın en son ya zı sı olan “Po eti ka”da Tan -pı nar’ın şa ir kim li ği, şi ir es te ti ği, şii rin de ki ev re ler Türk şii rin de ki ka rak te ris tik özel lik -le riy -le an la tı lır.
