Kentleşme ve Mevsimlere Göre Beslenme Durumunda Değişmeler

KENTLEŞME VE MEVSİMLERE BORE

BESLENME

DURUMUNDA DEĞİŞMELER

D r . A y ş e B aysal® Giriş

Dünyamızdaki toplum ların herbirinin «k ü ltü r » d e y im i ile b e lirle ­

nen kendine özgü davranış, gelenek ve inanç örüntüsü v a rd ır. O

toplumun yaşam şeklini gösteren bu örüntü k a lıtım sa l d eğil, do­

ğumla birlikte ailenin ve çevrenin d avranışları ve ö ğ r e tile r i ile

oluşmaktadır. B irey yetişkin liğe ulaştığı zam an, için d e bulunduğu

toplumun, özellikle kendi grubunun yaşam şeklin i kabullenm eye

alışmış bir duruma gelm ektedir. H er toplum un, is te r köy, ister

teknolojik yönden gelişm iş kentsel yaşam düzeyinde olsun, sağlık ve beslenmeye yararlı uygulama v e alışk an lık ları old u ğu g ib i za­ rarlı uygulama ve alışkanlıkları da olm ak tad ır. H iç b ir toplum un kültürü bütün doğrulukların ve iyilik lerin tek elin e sahip d eğildir.

Çoğu zaman her ürettiğini tüketen kapalı tarım ek on om isin d ek i

köylerin beslenmesi, kentlerden daha iy i ola b ilm ek ted ir.

Sanayileşme, kırsal alandaki grupların k en tlerd e top la n m a­

sı ile sonuçlanmaktadır. Kentleşm e ile b irey in yaşam şeklin d e de bazı değişmeler olm aktadır. B irey, köyd ek i grubunu b ıra k ıp ken­ te geldiği zaman b ir yandan eski alışkanlıklarını sürdürürken d i­ ğer yandan yavaş yavaş yeni gird iği grubun v e çevrenin etk isi ile yeni alışkanlıklar kazanmakta ve uygulam alar yap m ak ta d ır. B ire ­ yin yaşamının en önemli bölümünü oluşturan beslenm e alışk a n lık ­ ları ve beslenme uygulamalarında da değişm eler o lm a k ta d ır. Bes­ lenme uygulamalarında ve fiziksel çalışm a şeklin d ek i d eğişm eler vücut yapısında ve beslenme yetersizliği h astalıkların ın d a ğ ılım ın ­ daki ayrıcalıklara neden olm aktadır.

Beslenmedeki diğer değişme, m evsim lerle ilg ilid ir. Bu etm en özellikle kırsal toplum gruplarını ilgilen d irm ek ted ir. T e k n o lo jik yönden gelişmiş toplumlarda m evsim lerin günlük b eslen m eye e t­ kisi çok azdır.

BESLENME ve DİYET DERGİSİ ₂₁

Ülkem izde sanayileşmeye pai'alel olarak kırsal alanlardan kentlere hızlı göçler olm akta her geçen gün kent nüfusunun köy

nüfusuna oranı artm aktadır. Kentlere yeni gelenlerin çoğu ge­

cekonduları oluşturmaktadır. K öksal'm 1966 yılında 1 Ankara

kentinde değişik sosyo - ekonom ik düzeydeki aileler üzerinde yap­

tığı araştırmada, gecekondu semtlerinde enerji, protein ve vita­

m inleri yetersiz düzeyde tüketen aile oranının köylerden daha

yüksek olduğu görülmüştür. Araştırm a verileri köysel bölgede ka­ vun - karpuzun çok tüketildiği Eylül ayma aittir.

Edirne İlin de yapılan bir araştırmada 2 köy ve köy - kent ara­ sı küçük kasabada yaşayan ailelerden, diyeti hayvansal protein ve

A vitam ini yönünden yetersiz olanların oranı kentlerdeki aileler­

den daha yüksek olarak bulunmuştur .Bu araştırmada kentsel

gruptaki aileler sosya - ekonom ik düzeye göre ayrılm adıklarından gecekondudaki durumu aksettirm eyebilir.

K ök sal’m 3 Güney Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz illerin­

de yaptığı besin tüketimi araştırmalarında genel olarak il m erkez­ lerinde et ve türevlerinin tüketim düzeyi, ilçe bucak v e köylerde- kinden daha yüksek bulunmuştur. Süt ve türevlerinin tüketim i ise genellikle ilçe, bucak ve köylerde daha yüksektir. Bu illerden Di­ yarbakır, M ardin ve R ize de hayvansal protein tüketim i il m erkez­ lerinde bucak ve köylere göre daha yüksektir. U rfa'da ise bucak ve köylerde il merkezinden daha yüksek düzeyde hayvansal p ro­

tein tüketilm ektedir. Trabzonda hayvansal protein tüketim i y ö ­

nünden il m erkezi ile bucak ve köyler arasında b ir ayrıcalık bulun­ mamıştır. Palm er’in 4 Türkiye'nin beş ayrı bölgesinde yap tığı be­ sin tüketimi araştırmasında kentlerde, et ve türevlerinin köyler­ den daha yüksek düzeyde tüketildiği gösterilm iştir. Süt ve türev­ lerinin tüketimi köy ve kentte hemen hemen aynıdır. Bu araştır­ malarda da kentsel bölge tüm olarak değerlendirilm iştir.

İstanbul bölgesinde köy ve gecekondu gruplarında yapılan

araştırmada5 gecekonduda yaşayanların et, süt, yumurta gibi

hayvansal besinleri köylerden daha az tükettikleri bildirilm iştir.

Aynı araştırmada, okul öncesi yaş grubu, gecekonduda yaşayan

çocukların ağırlık yönünden % 29,6’sı ve boy yönünden % 50,6’sı

standardlarm altında bulunmuştur. Istranca köyü çocuklarında

ağırlığı standardın altında olanların oranı % 46,8 boyu standar­

22 KENTLEŞME re MEVSİMLERE GÖRE BESLENME Bu araştırmalarda, kente yeni gelen ailelerin b eslen m elerin de­

ki değişm elerin niteliği ve değişmede rolü olan etm en lerle, m ev­

sim lerin besin tüketimi düzeyine etkisi incelenm em iştir.

Bu yazı, kentleşme ve m evsim lere göre besin tüketim düzeyi

ve beslenme ile ilg ili uygulamalar ile bunlara b ağlı ola rak büyü­

me, vücut ölçüleri ve klinik belirtilerin görülm e sık lığın d a k i değiş­ m eler konusunda veriler elde etm ek am acı ile yapılan araştırm a­ y ı içermektedir.

Araştırma Y öntem i ve Araçları

Araştırma, Ankara civarındaki Etim esgut S ağlık E ğ itim v e A raş­ tırma Grup Başkanlığına bağlı 17 köy ile Ankara kentin in yeni yerleşme yerlerinden Bağcılar gecekondu m ahallesinde y a p ılm ış ­ tır. Etimesgut bölgesinin özelliği daha önceki ya zıla rım ızd a 6 v e ­ rilmiştir. Yalnız bu araştırmada sağlık evi bulunan T a tla r v e îv e -

dik dışındaki bütün köyler araştırma kapsamına alın m ıştır. Sağ­

lık evlerindeki aile kartlarından 0 - 6 yaş arası çocuğu ola n lar

arasından gelişi güzel örneklem e yöntem i ile Y a p ra c ık v e Tü rk- obası köylerinde 30’ar, diğer köylerden 15’er aile olm ak üzere top* lam olarak 285 aile araştırma için seçilm iştir.

Ankara kentinin B ağcılar mahallesi yeni oluşm uş b ir gece­

kondu semtidir. Bağcılar mahallesi Büyük E sat'ın arka tarafın a

düşmektedir. Mahalle, dere yatağının ik i yakasındaki yam a ç ve

düzlüklere kurulmuştur. Önce m ahallede 782 konut saptanm ış

sonra bunlar arasından gelişi güzel örneklem e yön tem i ile 300 asil, 104 yedek konut seçilmiştir. Bu konutlar ziyaret ed ilerek konut sahipleri ile konuşulmuş, asiller arasından kabul etm eyen lerin ye­

rine yedekleri alınarak toplam 296 aile araştırm aya k a tılm ıştır.

Şubat ayındaki araştırma bu 296 aile üzerinden y a p ılm ıştır.

Araştırmanın yaz bölümü için gidildiğinde bu ailelerd en 86'sının köye gitme, başka mahallelere taşınma g ib i n edenlerle o m ahal­ leden ayrılmış oldukları göıüldüğünden yerlerin e aynı şekild e ge­ lişigüzel yöntemle yeni aileler seçilmiştir.

Araştırmanın bilgi toplam a aşaması kış ve yaz m evsim in i ak­ settirecek şekilde 12-28 Şubat ve 4 -2 1 Tem m uz 1973 ta rih lerin ­ de 2 sefer yapılmıştır. Araştırm ada b ilgilerin toplanm ası ara ştırı­ cıların denetimi altında Hacettepe Üniversitesi B eslenm e v e D iye­ tetik Bölümü son sınıf öğrencileri tarafından yap ılm ıştır. K ö y le r ­

deki çalışmada, b ilgi toplayıcılar araştırm a süresince k öyd e ge­

ce ve gündüz sürekli olarak kalarak b ilg i toplam a işini gerçekleş­ tirm işlerdir. Bağcılar m ahallesindeki çalışmada, b ilg i to p la y ıc ıla r

BESLENME ve DİYET DERGİSİ 23

araştırm a süresince her sabah 8.30 da m ahalleye giderek bilgi

toplam a işlem ini yürütmüşlerdir. B ağcılar m ahallesindeki çalış­

mada H ıfzıssıha Okulu Toplum Sağlığı Enstitüsü, Etim esgut köy­ sel bölgedeki çalışmada ise Hacettepe Üniversitesi T ıp Fakültesi Toplum H ekim liği Enstitüsü ile işbirliği yapılm ıştır.

B ilgi toplamak için önceden soru kâğıtları hazırlanm ıştır. Bu

soru kâğıtlarının nasıl doldurulacağı bilgi toplayıcılara açıklan­

mıştır. Araştırm ada aşağıdaki konularda bilgi toplanm ıştır :

1. Ailelerin tanımlanması için aileyi oluşturan bireylerin

yaş, cinsiyet, meslek, öğretim durumu ve Ankara’ya gelm eden ön­ ce geldikleri yer gibi konulara ait bilgi toplanm ıştır .Ailedeki b i­ reylerin yaş ve cinsiyetine göre tüketim ünite sayısı bulunmuştur.

2. B irbirin i izleyen 5 gün süre ile her gün için ailenin gün­ lük menü örüntüsü ve halkından dışarda yiyenler ve eve konuk

olarak gelenlerin yaş ve cinsiyetleri ile evde kullanılan yiyecek

tür ve m iktarları soruşturularak ve gözlenerek ilgili soru kâğıdına

yazılmıştır. Aynı kâğıda tüketim ünitesi hesaplama rehberi cet­

velinden yararlanarak o gün evde yem ek yiyen tüketim ünite sa­ yısı da işlenmiştir.

3. E v ziyaretlerinde yiyeceklerin hazırlanması, saklanması ve

pişirilm esi ile ilgili uygulamalarla m utfak ve yem ek servisi ko­

şulları gözlenerek ilgili soru kâğıdına işlenmiştir.

4. Bu ziyaretlerde ev kadınlarına Ankara'ya gelmeden Önce

ve geldikten sonra çeşitli yiyecekleri ne sıklıkta tükettikleri,

hangi saklama süreçlerini uyguladıkları ve bu konuda hangi et­

menlerin etkisi ile hareket ettikleri soruşturularak ilgili soru kâ­ ğıdına yazılmıştır.

Ev halkının boy ve ağırlıkları ölçülerek önceden hazırlanan

soru kâğıdına işlenmiştir. Ayrıca her b iri klinik gözlemden geçi­

rilerek beslenme yetersizliği b elirtileri not edilmiştir. Y ine hasta­ lık şikâyetleri olup olmadığı, bu şikâyet için hekime gittilerse ko­ nan tanı sorularak soru kâğıdına yazılmıştır.

Toplanan b ilgiler bilgi sayarla değerlendirilm iştir. Bu değer­ lendirmede, iki mevsimde köylerde ve gecekonduda ortalama tü­ ketim ünitesi başına düşen yiyecek tür ve m iktarları bulunmuş­ tur. Hergün için tüketilen yiyeceklerin enerji ve besin öğeleri de­ ğerleri hesaplanarak köylerde ve gecekonduda her ailenin günlük

24 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENM f;

Türkiye için önerilen en erji ve besin ö ğ e le ri tü k etim stan dardı­

na 7 göre ailelerin durumu k arşılaştırılarak y eters iz v e a ş ın dü­

zeyde enerji tüketenlerin oranı bulunmuştur. D iy ette y eters izliği

önem li görülen hayvansal protein, dem ir, vita m in A, k alsiyu m ve riboflavin içinde aynı karşılaştırm alar y ap ılara k bu besin ö ğ e le ri­

ni yetersiz tüketen aile oranları bulunmuştur.

Çeşitli yiyecekleri tüketm e sıklıkların a g ö re k ö y le rd e k i ve

B ağcılar mahallesindeki ailelerin dağılım ı y a p ıla ra k b irb ir i ile

karşılaştırılm ıştır. Yiyecekleri saklama, p işirm e v e servis olan ak ­ ları yönünden de aynı dağılım yapılm ıştır.

Büyümekte olan çocukların a ğ ırlık v e b oy ö lç ü le ri T ü rk iye

için geliştirilm iş standardlarla 8 karşılaştırılarak stan dard ın al­

tında kalanların sayı ve oranları bulunmuştur. Y e tiş k in le rin b oy

ve ağırlık ölçülende standartlarla 9 k arşıla ştırılarak şişm an ve

zayıf olanların oranları bulunmuştur. A y rıca b eslen m e yetersiz­

liklerine bağlı klinik b elirtilerin görülm e sık lığın ın yaş v e cinsi­ yet gruplarına göre dağılım ı bulunmuştur.

Bulgular

Aileler hakkında genel b ilg ile r : K ö y le rd e ve B a ğ c ıla r m ah allesin ­

de araştırma yapılan ailelerin sosyo - ek on om ik ve e ğitim s e l du­

rumları Tablo 1 - 4 de gösterilm iştir.

Bağcılar mahallesindeki ailelerin g eld ik leri b ö lg e le r şöyled îr: İç Anadolu (Özelikle Yozgat, Çankırı ve Çorum ) % 78,3; D oğu Ana­ dolu % 9.7; Karadeniz % 9.3 ve d iğer b ö lg eler % 3.2. B u ailelerin

% 81-7 si Kırsal bölgelerden, % 18.3 de kasabalardan A n k a ra ’ya

gelip yerleşmişlerdir.

Çeşiti yiyecekleri tüketm e sıklığı, yiyecek h a zırla m a ve sak­

lama süreçleri: E v kadınlarına, değişik y iyecek leri hangi sık lık ta kullandıkları sorulmuştur. Ayrıca B ağcılar m ahallesinde A n k a ra ’­ ya gelmeden önce bu yiyecekleri ne sıklıkta k u lla n d ık la rı da so­ rulmuştur. Bu sorulara verilen cevaplardan değişik y iy e c e k le ri tü­ ketme sıklığına göre ailelerin dağılım ı tablo 5 de g ö s te rilm iş tir. Tablo 5 de görüldüğü gibi köylerde ailelerin çoğunluğu süt v e tü­ revlerini her gün tüketirken B ağcılar m ahallesinde bu oran % 31'e düşmektedir. Y ine hergün yumurta kullanan aile oran ı k öy lerd e gecekondudakilerin iki katı kadardır. E t ve tü revlerin in tü k etim

sıklığında köylerde ve gecekondu arasında ön em li b ir a y rıca lık

yoktur. Bunun yanında gün aşırı kuru b akliyat yiyen aile oran ı

seb-A

ile

K

a

la

b

a

lı

ğ

ı

B E S L E N M E ve D ÎY E T D E R G İS İ 25

d

£

*C

_o

:0

0

eti 1 s t/3

>»

<£>

u

02

“3*

« ■ ~ 03 v; c/3

^ t.§

r-H

^

I ^

* v

&

O ^ CO O CO k>î c3

00

&

m t/ı* CO

'O &

r

3 OT* . rf ıM Js4 Cfl

S Â &

■■33

■£

£ P0

o

I

o

oo o

ö

CvJ LO o CM CO <N CO T -ı O CO cn CM O CO o CO CO ^ CO CO co r*H O 05 co co co co

o

r -<N 05 ıd <f" uo co *-< uO Ci

.2 w

_{>» jûj)} :0 iS

)bc

_rt

Q

o> ^ t » «M c/> -7? °* a C3 t4*

c cT

w ^ .

û t»

5 w C/3 îfl

Ö

c/ı

*

efl

Ss O ta

m

r

^

_ kH ctf

^ w

M eti

1

_u

o

lO O r-İ *> CO ° ^ o io *r lO c-o O r- co co <M* o & {M CO'

S

e* i2 C<I 05 co £ (S 00

s

^ rH ii Ö

’&’Sf

î® w?

fcd 0

26 KENTLEŞME ve MEVSİMLERE GÖRE BESLENM E </} 8 <U Q ^ ' S_4» o jgb ^ o (A* a d Q * :© O fi *3î V 8 & Q

S

A O £ a> U vO 3ÜJ0 cN :C M & «* ^ W a >< c a> *-. >txQ :0 & ca W t-. O c <U >><5 1-. Cs tab :0 fd cn .73 g? > 5 3 CO O W PÖ oj O u cO a 3 Ih O O Ö ti «o ^ CD <6 C O ^ rH C4 C O C O IC 00 ^ ıo 05 t— M CM <35 CO »1 CO <M 00 CO Ö CO O *h Ih d; »73 tt y •r? * * •O <o W m 3

S

5

* o O u J A ş s H 0 •a o 5 tu î> « S tu ’tf es C rt *■•* I & »4 o 4) 3 O o o ö TP o o o © TP CO CT5 O to c* CO ^ LO e s Ö 80 O W o ö CO o o o s ^ o 5 o CO o ö C'î CO ^ CO CO n o o o a en «J If l «o - 6 d j i « H =3 S C t* V O ,u CO TP 04 -rp CO CO JO f . O CM m cm t-* co CO o c s CO ^ CO u a 3 J-.

o

a> OJ T3 r-, ü 3tlC •o CT5 us m

.SESLENME ve D İYET DERGİSİ ₂₇

TABLO 5

Değişik Besinleri Tüketme Sıklığı

Tüketm e sık lığın a göre ailelerin d ağılım ı % H e r G ü n H a fta d a 15 günde A y d a Y ıld a

B e sin le r gun aşırı b ir b ir b ir b irk aç H iç Süt v e tü ­ 1 66.7 12.5 12.5 4.0 1.7 1.0 1.5 re v le ri 2 79.5 10.9 5.0 1.5 0.8 0.5 1.8 3 30.8 28.5 25.6 7.0 4.4 1.1 2.6 Y u m u rta 1 40.4 32.5 15.0 3.5 3.5 0.9 5.0 2 58.7 24.8 9.7 2.6 2.0 1.2 1.0 3 24.1 30.1 31.4 7.0 5.2 1.8 0.4 Et v e b a lık 1 8.8 8.5 36.3 15.0 20.4 6.0 5.0 2 10.9 14.2 23.6 10.6 17.1 19.2 4.4 3 101 10.6 31.4 18.7 18.2 7.5 3.5 K u r u bak li 1 4.6 36 6 47.1 9.2 1.3 0.4 0.8 yat 2 6.8 37.4 41.0 9.4 3.2 1.1 1.7 3 4.2 18.4 51.7 19.2 3.9 1.7 1.6 Patates 1 154 35.4 52.9 4.5 1.3 0.5 0.0 2 20.8 39 5 29.4 5.9 1.8 1.5 1.0 3 13.8 37.0 38.9 7.8 1.6 0.9 0.0 Y eşil sebze 1 2.7 10.6 50.7 16.0 9.0 2.0 8.0 2 16.7 30.0 32.2 9.2 4.5 1.7 5.7 3 18.4 45.9 18.4 12.0 3.4 1.0 0.9 D iğ e r 1 5.0 14.4 49.2 11.6 8.3 2.7 8.8 sebzeler 2 18.0 27.5 34.0 6.0 6.0 2.8 5.7 3 13.3 28.5 41.1 7.7 4.5 2.5 2.4 M ey v e 1 17.7 15.0 36.0 11.3 5.9 3.9 10.2 2 26.7 16.3 27.3 12.6 4.9 3.0 9.2 3 32.3 27.3 24.3 9.1 4.5 1.6 0.9 Pirin ç 1 9.2 40.8 36.2 7.9 3.3 1.4 1.0 2 1.8 16.0 24.5 16.9 12.7 9.1 19.0 3 4.2 24.2 44.9 14.8 6.2 2.8 2.9 B u lg u r 1 11.7 34.6 35.0 11.9 5.8 0.0 1.0 2 31.4 43.4 18.5 5.0 0.2 0.3 1.2 3 6.2 24.3 40.7 13.7 9.8 2.5 2.8 M ak arn a 1 5.1 12.9 49.1 20.0 5.4 0.0 7.5 2 5.9 30.0 36.4 12.5 7.4 1.9 6.8 3 4.1 23.8 50.4 12.7 7.0 0.4 1.6 Şeker 1 97.5 1.5 0.0 0.7 0.0 0.0 0.8 2 88.7 4.8 2.7 0.6 2.0 0.6 0.6 3 95.3 2.2 0.8 0.5 0.2 0.8 0.2

28 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENM E (TABLO 5 Devam) 1 34.2 22.4 11.0 ‘i.6 4.6 5.1 18.1 2 15.6 3.7 10.6 3.7 6.2 7.2 48.0 3 20.9 11.3 26.2 9.2 12.0 5.2 15.2 Pekm ez 1 13.4 9.7 12.4 2.3 2.3 3.7 56.2 2 41.8 18.5 9.4 4.8 3.9 5.2 16.4 3 1.1 2.8 4.2 3.7 5.3 14.9 68.0 M arg a rin 1 42.9 2.1 4.7 2.6 1.6 1.0 45.ü 2 32.8 6.2 5.0 4.0 2.5 4.3 45.2 3 91.4 3.4 2.6 0.2 0.0 0.6 1.8 Bitkisel 1 7.7 14.1 21.8 2.5 6.0 4.3 43.6 sıvı yağ 2 17.9 10.7 17.0 6.6 6.6 6.0 35.2 3 29.6 20.3 29.6 6.0 4.0 3.0 7.5 H ayvansal 1 67.7 4.9 3.5 3.1 1.8 4.4 14.6 yağ 2 70.5 7.9 4.9 1.5 3.0 1.6 10.6 3 13.6 12.2 5.6 3.7 7.9 11.9 55.1

1. K ö yler 2. B a ğcılar A n k a r a ’y a gelm ed en önce 3. dikten sonra.

B a ğ c ıla r A n k a r a y a ge l

zelerin ve taze m eyvelerin köylere göre daha sık lık la y e n d iğ i g ö ­ rülmektedir. Bağcılardaki ailelerin b ir bölüm ü kendi k ö y le rin d e

bulguru sık kullanırken Ankara’ya gelince p irin ci sık tü k etm eye

başlamışlardır. Bunun yanında Etim esgut k ö y le rin d e k i aileler,

Bağcılar m ahallesindekilerden daha sık aralık larla p irin ç k u llan ­ maktadırlar. Bağcılar mahallesindeki ailelerin ön em li b ir b ölü m ü kendi köylerinde pekm ez kullanırken A n k a ra’ya gelin ce bunu ter- ketmekte ve reçel kullananların oranı artm aktadır. D iğ e r b ir d e­

ğişmede kullanılan yağ türünde olm aktadır. K ö y le rd e çoğu nlu k

hayvansal yağ kullanırken kentlerde bunun yerin i m a rg a rin a lm a k ­ tadır. Yine köylerdeki ailelerin çok azı b itkisel sıvı y ağ k u lla n ır­ ken kente gelince bu yağı tüketen aile oranı artm aktadır.

Evlerde yemek pişirme, saklama ve servisi ile ilg ili etm en le rin durumu Tablo 6 da verilm iştir. Y em ek hazırlam a, p iş irm e v e sak­ lama ile ilgili kolaylıklara sahip aile oranı kentlerde, k ö y le rd e n da­ ha yüksek oranda bulunmuştur. Y in e kentleşm e servis y ö n tem in d e de olumlu b ir değişikliğe yol açm aktadır. Bunun yan ın da g ecek on ­ dulardaki ailenin çoğunluğu köydeki tek kaptan yem e şeklin d ek i yem ek servisi yöntem ini sürdürm ektedirler. Y iy e c e k le ri işleyerek kış için saklama süreçlerini uygulamada da kentleşm e ile b ir d e­ ğişm e olm aktadır (Tablo 7). K öylerd e ailelerin çoğu et kavurm ası

BESLENME ve D İYET DEl'C-İSİ 29 TA B LO 6

E vde Y em ek Pişirm e, Saklama ve Servisi İle İlg ili Etm enlerin Burumu

O lan ak ları O lan A ile O ra n ı % B a ğ c ıla r M ahallesi

A n k a r a ’ya A n k a r a ’ya Etim esgut Etm enler gelmeden öne3 geldikten sonra k öyleri

Evde Akarsu 18.2 59.0 9.3

Ayrıca M utfak 46.7 78.3 51.7

Düdüklü tencere 3.1 23.0 13.3

Tel Dolap 14.8 14.3 22.0

Buz dolabı 0.9 24.4 3.0

Ayrı tabaktan yeme 6.3 31.9 3-4

yaparak kullanırken gecekonduda bu süreci uygulayan aile oran, düşmektedir. Bunun yanında lurşu ve reçel yapma süreçleri gece­ konduda köylerden :'aha sıklıkla uygulanmaktadır. Y ine köylerde­ ki ailelerde tarhana, erişte ve kuskus yapanların oranı gecekondu­ nun çok üstündedir. Gecekondu ve köylerde sebze kurutma aynı derecede başvurulan saklama yöntemlerindendir.

TAB LO 7

Besinleri İşleyerek Saklama Yöntem leri Saklayan Aile Oranı

B ağc ıla r M ah allesi

A r k a r a ’ya A n k a ra ya Etim esgut E<menleı- gelm eden önce geldikten £»nı-a k öyleri

Kavurm a yapma (et) 60.6 36.3 71.6

Turşu yapma 43.7 50.0 45.0

Reçel Yapm a (m eyveli) 18.9 24.9 İ9.2

Tarhana yapma (yoğurtlu) 30.0 18.3 32.5

Erişte yapma (yumurtalı) 28.3 0.9 12.5

Kuskus yapma (sütlü) 14.6 2.3 0.0

Kurutma (yeşil sebze) 32.9 26.9 43.3

30 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE B E S LE N M fi Gecekondu ile köyler arasındaki bu a y rıc a lık la rd a h a n gi e t­ m enlerin etkisi olduğu sorusuna verilen ceva p la r ta b lo 8 de g ö r ü l­ m ektedir. Çeşitli besinleri tüketm e sıklığın da en ö n e m li e tm e n g e ­ cekondu ailelerine göre satın alm a gücüdür. G e cek o n d u d a k i a ile ­ ler kendi köylerinde iken bu husustaki en ön em li e tm e n le rin s ıra ­ sı ile bölgenin besin üretim özelliğ i ve g elen ek ler old u ğu n u b ild ir ­ m işlerdir. Etim esgut köylerinde de bu hususta en ö n e m li e tm e n ­ ler sırası ile bölgenin besin üretim özelliği, satın alm a gücü v e g e ­ lenekler olm aktadır.

TA B LO 8

Beslenme ile İlgili Uygulam alarda Etkisi Olan A ra ç la r ve Etmenler

Etkilenen A ile O ran ı % B ağcılar M ahallesi

A n k a ra ’ya A n k a r a y a E tim esgu t

Etmenler gelm eden önce geldikten so n ra k ö y le ri

Radyo TV 6.1 37.6 16.6 ÎJânlar - Reklâmlar 7.1 25.8 9.2 Komşular 42.9 52.6 35.3 Satın alma gücü 64.8 87.1 94.7 Bölge üretimi 82.4 55.1 97.3 Gelenekler 80.5 73.9 83.0

Beslenme ile ilgili uygulam alarda gecekondudaki aileler köy-lerden daha çok komşu etkisinde kalm aktadırlar. Y in e gecekondu^ daki aileler, köylerdekinden daha çok radyo-T V , ilân ve re k lam gibi araçların etkisinde kalm aktadırlar.

Besin tüketim düzeyi : Belli başlı besin grup ların ın tüketim düzeyi Tablo 9 da verilmiştir. Gerek köyler gerekse g ec ek o n d u lar­ da diyetin esası tahıldır. K öylerde ekmek tüketimi g ec e k o n d u lar­ dan daha yüksek düzeydedir. Et, balık ve yum urta g ib i yayvan sal besinlerin tüketim düzeyi köy ve gecekonduda hem en hem en aynı düzeydedir. Süt ve türevlerinin tüketim düzeyi köylerd e kentlere göre biraz daha yüksektir. Sebze ve meyve ile y ağ ve şeker ise gece­ konduda köylerden biraz daha yüksek düzeylerde tüketilm ektedir.

BESLENME ve D lYE T DERGİSİ ₃₁

TABLO 9

Ankara - Etimesgut Köysel Bölge ve Bağcılar Gecekondu Mahallesinde Besin Tüketim Durumu

(T ü k etici Ü n ite B a ş ın a G ü n lü k O rtalam a M ik ta r G r a m O la ra k ) G ü n lü k O rtalam a T üketim

Etim esgut k öyleri B a ğ c ıla r M a h a lle si

B e sin le r Kış Y a z O rtalam a Kış Y a z O rtalam a G en el 1. T a h ılla r

E k m e k 713 589 651 549 586 568 610

D iğ e rle ri (to p la m ) 90 68 79 107 70 89 84

B u lg u r 15 16 16 22 16 19 18 P irin ç 17 13 15 23 13 18 17 T a rh a n a 12 az 6 4 az 2 4 B ü sk ü v i 1 1 1 1 1 1 1 U n 27 13 20 21 13 17 19 M a k a rn a 15 23 19 31 23 27 23 D iğ e rle ri 3 3 3 5 4 5 4 2. Et, Y u m u rta. K u ru B a k liy a t Et ve B a lık (top.) 38 37 38 41 37 39 39 Et, koyun, sığır 23 29 26 25 29 27 27 T a v u k 4 2 3 4 2 3 3 Sakatat 2 6 4 3 6 5 5 B a lık 9 — 5 9 — 5 5 Y u m u rta 24 18 21 20 18 19 20 K B ak liyat, Y.tohum 25 5 15 34 5 20 18 3. Süt ve T ü rev leri Süt o larak toplam 289 262 277 240 262 251 264 Süt 26 33 30 18 33 26 28 Y o ğ u rt 32 54 43 40 54 47 45 Pe y n ir, çökelek 33 25 29 26 25 26 28 4. S ebzeler (to p la m ) 121 389 255 160 387 274 265 Patates 49 49 49 46 50 48 49 K u r u soğan 14 17 16 14 16 15 16 D om ates az 131 66 1 131 66 66 Y e ş il yapr. v e s e ci 22 16 19 64 15 40 30 D iğ e rle ri 36 176 106 35 175 105 106 5. M e y v e le r (to p lam ) 52 128 90 70 128 99 95 D iğ e r m eyve 28 50 39 30 50 40 40 T u ru n çgiller 24 — 12 40 — 20 16 K avun , karpuz az 78 39 — 79 39 39 6. Y a ğ (to p lam ) 18 37 28 34 ■—37— 36 32 K atı y ağ 14 24 19 26 24 25 22 S ıv ı y a ğ 4 13 9 8 13 11 10 7. Şeker 35 41 38" ” '"46 41 ' 44 41 D iğ e r tatlılar 13 5 9 7 5 6 8 8. D iğerleri Zeytin 8 10 9 13 10 12 11 Salça 2 az 1 3 az 2 2 Turşu 16 1 9 6 1 4 7

32 KENTLEŞME ve MEVSİMLERE GÖRE BESLENM E

M evsim in besin tüketim öıiintüsüne etkisi k ö y le rd e g ec e ­

kondudan daha önemli görülm ektedir. G enellikle k ö y le rd e te m ­

muz aylarında taze sebze ve m eyva ile et dışındaki bütün besin

gruplarının tüketimi şubat ayına göre düşük düzeyde bulunm u ş­ tur. K öylerd e taze sebze v e m eyve tüketim i tem m uz ayın d a şubat ayının üç katı kadar daha fazla m iktarlarda tüketilm ekted ir.

Gecekondularda yaz ayında taze sebze ve m eyve tü k etim in d e, kışa göre bir artış olm akla b irlik te ayrıcalık k öylerd ek i k a d a r d e­ ğildir. Y a ğ tüketimi özellikle köylerde yazın kışa g ö re daha yü k ­ sek düzeydedir. H er iki grupta kuru baklagillerle yu m u rta tü k e­ tim i kışın yaza göre yüksek, et tüketim i ise düşüktür. Süt gru b u n ­ dan yazın yoğurt, kışın peynir tüketim i daha yüksektir.

Besinlerin sağlamış olduğu enerji ve besin öğeleri m ik ta rla rı Tablo 10 da verilm iştir. Şubat ayının diyeti her iki gru p ta e n e rji,

protein ve B vitam inleri değerleri yönünden tem m uz ayının d iy e ti­

ne göre daha yüksektir. K öylerd e toplam protein, kalsiyum dem ir,

B ı ve B = vitam inlerinin tüketim düzeyleri gecekondulardan yüksek

bulunmuştur. A vitam ini, C vitam ini ve niasinin tüketim dü zeyleri ise gecekonduda köylerden daha yüksektir.

TABLO 10

Enerji ve Besin Öğeleri Tüketim Düzeyi O rtalam ası (Tüketici Ünite Başına Günlük)

Etim esgut K ö y le ri B a ğ c ıla r M a h a lle si

K ış Y a <z O rtalam a K ış Y a z O rta la m a O r t a la m a E n e rji (K . kalori) 2888 2508 2698 2747 2593 2670 2684 T o p lam P n.tein (g m ) 101.30 80.0 . 90 0 86.1 76.4 81.2 85 9 H a y v a n sa l prot. (g m ) 20.2 13.0 16.6 18.1 16.2 17.2 16 9 B itk isel Prot. (g m ) 81.1 67.0 74.0 68 0 60.2 64.1 69.0 Y a ğ (g m ) 39.5 41 9 40.7 56.1 57.8 56.9 48 8 K a ls iy u m (m g ) 659.0 642.6 651.0 435.0 398.5 410.8 533.9 DT'mir (m g ) 28.3 23.5 25.9 19.6 16.7 18.1 20 8 V ita m in ( A (1. U .) 2805 3098 2952 6278 4330 5304 4128 T ia m in (m g ) 2 95 2.54 2.74 2.18 2.04 2.11 2.32 R ib o fla v in (m g ) 1.22 1.20 1.21 1.01 1.08 1.05 1.12 N ia s in (m g ) 15.86 13.49 14.68 19.41 119.15 19.28 16.39 V ita m in C (m g ) 49.0 64.3 56.6 77.8 113.70 95.8 76.20

BESLENME ve D İYE T DERGİSİ ₃₃ K öylü lerin diyetinde gençlikle A vitam ini, gecekondularda B = vitam ini yetersizdir. E n e r ji ve besin öğeleri tüketim düzeyleri y ö­

nünden her iki grup aileler arasında geniş ayrıcalıklar vardır. Tab ­ lo 11, 12, 13, 14, 15 bu ayrıcalıkları gösterm ektedir. A ilelerin b ir bölüm ü çok yetersiz beslenirken diğer b ir bölümü aşırı besin tü­ ketm ektedirler. Yetersiz düzeyde (tüketici ünite başına 2000 kalo­ riden az) en erji tüketen aile oranı gecekonduda kış ve yaz b irb iri­ ne yakınken köylerde bu oran kışm çok az yazın ise yüksektir.

Genel olarak yetersiz düzeyde enerji tüketen (günde tüketici ünite başına 2000 kaloriden az) aile oranı köylerde % 16, gecekon­ duda % 14’düı*. E n erji tüketim i düşük sayılan (günde tüketici üni­ te başına 2500 kaloriden az) aile oranı ise köylerde % 28 gecekon­ duda % 29 dur.

Hayvansal proteini çok yetersiz tüketen (tüketici ünite başt- na günlük 10 gm. dan az) aile oranı köylerde kış ve yaz ortalam a­ cı °/b 35, gecekonduda % 34 bulunmuştur. A vitam ini yetersiz tü­ keten aile oranı köylerde °/o 70, gecekonduda % 44 dür. D em ir tü­ ketim i her iki gruptaki tüm ailelerde erkekler için yeterli sayıla­

bilirse de doğurganlık çağındaki kadınlar yönünden köylerdeki

ailelerin % 28 inde, gecekondudaki ailelerin de % 76 sında yeter­ siz düzeydedir. D em ir genellikle tahıllardan sağlanmaktadır. K ö y ­ lerde tam buğday unu kullanıldığı için dem ir değeri jâiksektir. Y a l­

nız d em ir em ilim i yönünden düşünülürse köylerdeki kadınların

çoğu içinde dem ir yetersiz sayılır. B 2 vitam inini yetersiz tüketen aile oranı köylerde % 57, gecekonduda % 73 dür.

B oy ve a ğırlık ölçüleri ile klinik b e lir tile r : S ıfır - altı yaş gru­ bu çocukların boy ve ağırlık ölçülerinin standardlara göre durumu Tab lo 16 ve 17 de gösterilm iştir. H er iki grupta s ıfır - a lt ı aylık ço­ cuklar arasında m alniitrisyon oranı çok düşük olmasına karşın ye­ di aydan sonra artış göstermektedir. Bağcılar mahallesindeki ço­ cukların °/o 34.1 i ağırlık, % 35.3 ü de boy yönünden standartların altında bulunmuştur. K öylerde standartların altında olan çocuk oranı ağırlığa göre % 27.7, boya göre ise 25.5 bulunmuştur. K ö y ­ lerde ileri derecede malnütrisyonlu çocuklara pek rastlanmamıştır.

Okul çağı çocuklarının ve boy ağırlık ölçülerinin standartla­ ra göre durumu Tablo 18 ve 19 da gösterilm iştir. K öylerde ağırlı­ ğa göre standardlarm altında kalan çocuk oranı erkeklerde °/o 38.

kızlarda % 41, boya göre standartların altında kalanların oranı

er-T A B L O 1 1 E n e rji T ü k et im D ü z e y in e G ö re A il e le ri n D a ğ ıl ım ı (En erji T ü k e ti m D üş ey i G ü n lü lk K a lo r i/ T .Ü )

34 KENTLEŞM E ve MEVSİMLERE GÖRE BESLENME

A ' I 9 9 M O m eo o o o © 1.0 M I O o OJ M O ) r -. ir cn ^ O o w c.- co ıo t fl) f .44 £•«- C® s M CO M CO CO n Q f . J J 0 5 OD I ft co t- co od t> m >■. & i * <N O LO ^ g f - 0 5 <0 0 3 CT V >* d VI ►> rt A o H u fi a

e

o r* CO eo co CO to _{C-l r^H ’-H ^} î* 2 2_^ s S g S S “1 0 0 0 un r- M S !S 03 «.- S S g S S ^ H lA K/ I <u s Ş r H I I ,» U J_, t - ^ I C3 CO Cö I—J r—1 I—* t! S ö G ü_{>, îÜD )M >W>} — —' cu İ S g (S (2 (3 M SJ I s ^4 CO L->> N ı/ı A CO 05 «o co 1 W ^5o ' CO © 1 ■ 1 *•« d C0 m 01 m co ıH Tf ev3 -0_0^ CO LO 1—< T—* rt i/3 0 0 © m "5f _ 0 co 0" Ol CNj y> t'- co co t - © c - co JO 10 o CO N 03 M co M COc— c— co © Tf ’f 05 2 Oî csj J rt 1-H (Z3 1 0 LO £ v l i M rt £?. 02 &: ^oj - 2 3 S «r: t-L.O ^ C ! 0 5 C 0 0_{,—1 ^-1} ®_{r r} _ , t o ıO r—< CC ^ J cn 05 O) r-S « S « M » H â! «■ y a»C 0* S! CJ £ u t-< a> O £•'*'>*>> : 0 : 0 M h*H ca a> W >< O I I I u u t-* cd rt a3 pli u o o _{>> )bT JtuO îbfl} :ö al c3 oJ ÛJ G

BESLENME ve D İYE T DERGİSİ 35

A Vitam ini Tüketim Düzeyine Göre Ailelerin Dağılımı (T ü k e tim D ü zey i - G ü n lü k I.Ü./T.tî.)

T A B L O 13 G r u p la r A ile S ay ısı < 3 4 0 0 Sayı % 3401-5000 Sayı % 5000 Sayı > % K ö y le r -K ış 285 198 69 45 16 42 15 K ö y le r -Y a z 297 212 71 45 15 40 14 K ö y le r -G e n e l 582 410 70 90 16 82 14 B a ğ c ıla r -K ış 296 99 35 48 15 149 50 B a ğ c ıla r -Y a z 295 161 55 59 20 75 25 B a ğ c ıla r -G e n e l 591 260 44 107 18 224 38 G en el 1173 670 57 197 17 306 2S TABLO 14

Dem ir Tüketim Düzeyine Göre Ailelerin Dağılım (T ü k e tim D ü z e y i - G ü n lü k m g/T.Ü.)

1

< 1 0 11-15 16-20 21 _>

G r u p la r A iie S ay ısı Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % K ö y le r - K ı ş 285 0 0 9 3 32 11 244 66 K ö y le r -Y a z 297 3 1 31 10 85 29 178 60 K ö y le r -G e n e l 582 3 az 40 8 117 20 422 72 B a ğ c ıla r -K ış 296 13 5 105 35 95 32 83 28 B a ğ c ıla r -Y a z 295 17 6 130 44 90 30 58 20 B a ğ c ıla r -G e n e l 591 30 5 235 40 185 31 141 24 G e n e l 1173 33 3 275 23 302 26 563 48 TABLO 15

Riboflavin Tüketim Düzeyine Göre Ailelerin Dağılımı (T ü k e tim D üzeyi G ün lük m g/T.Ü.)

G r u p la r A ile Sayısı < 1,19 1>2 — 1,5 1,5

>

Sayı % Sayı % Sayı %

K ö y le r -K ış 285 157 55 87 31 41 14 K ö y le r -Y a z 297 174 59 73 25 50 16 K ö y le r -G e n e l 582 331 5>7 160 27 91 16 B a ğ c ıla r -K ış 296 225 76 42 14 29 10 B a ğ c ıla r -Y a z 295 208 70 55 19 32 11 B a ğ c ıla r-G e n e l 591 433 73 97 16 61 11 G en el 1173 764 65 257 22 _{162 13}

T A B L O 1 6

36 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENME

S a o H N a CsOoN 'O o co _d t/2 >> i P I ■3 ° , ı . ; -_rt I >ft vo 00 I ws . o rt VI

a

>b£ S s? rt G. O H m «5 Cj ^ O O C 5 C— O <N ^ LO^ 0 5 p ^ Ifj d O* (N co" O- Tf t-" m" (O C- 3^ ıo ^ H m m ^ ^ M ^ ” co Xfî CsJ oo O o o o o o o p , o_ P o cT o cT o~ o o <=’ o o o 0 o o o o o ^ o o o ^ o o P co O o to O P , O o* O* O* û" ^ ^ N O O O o o o ° ^ t— L <-”L ^ o P. p ^ Ir> r—T C Î C O C O C'S C O C*— T £ tOC<İT-H,çt ' u,5 * ^ - f cv5’— N O i n < N o î ' t C ^ M « : ^ CSJ eo

cot oOc— COO' ^L‘- 0 COOO£^

r-i *-h »—< »—( C-1 r j ı C O C M ^ c p E> O O CÖ^ «O p co »-H 1 o 0 H o o* O W N N S> W _{^fC^CvJLOCOTf'TfC'.lCS]} m 7 £ o co ! S c -I *3 rt ı j f s o ı y - t .... ■ » " £ ' O O ın p Ö o o o o o " o co o ccT o o m o o ı> o o , o o " C^r o O to o o <=> C O O *—■< CM O r - n O O C ^ O O ° ÇO o 10 ö 1-H OO ^ 50 c© co o* o ı> co" o " O O l O m" t> n M iri ın C O p C D h ™^ —ı n » ' t N N N ^ a 0 0 N ° W « ® M ® t - ın o Ift o n ° 3 ^ S S S « S n c v j o c o H H H e a c o c o ^ c o D -o V "*> -oi E « a o H

T A B L O 1 7 0-6 Y aş Ç o c u k la rm ın A ğ ır lı k ve B oy Ölçülerinin S ta n d a rt la ra G ö re D u ru m u (E ti m e s g u t K ö y le r i)

BESLENME ve DÎYET DERGİSİ

>> O £ 'E £ * E** VI N C3 »O s « 1 S I £ -S s es LO sO t -v.o C/3 00 g „ % « pS ? w :Q A , O ı H H. 1! N ^ ^ 05 co *-♦ Û C o ’ M H H l f i H C Ö H t> r ç A ceT o H M N M C C CO ^ cm CO "—1 CS3 N M ^ m c- N ° O l'5 ÇO CM O C -o O O -o -o 0 ~ ° ° R O o o* o - o* o* O* ° ° ° o ° ° O* o* O O O , —> o C><—3 0 ( —5 0 o o o <**~> r~> i-h f -», f—> C> CM c*~^ »—< CC O ^ CM cm co r^, C î CO c ö r-T ı n ^ I CO i—I ^ CO ^ ^ “ h ^ o m b i i S b - m M N P ) n c - N 2_{t—I CM} g ır> ^ n O t : _{C<1 rH (} © CM N ^ N rf M OJ W h Cv ; C O M ( î ' M C O o M cO jv j CO tO «—< LO ç© lO aCO r r D"- CM »—( »—< »—l CO^ CO CO_ lO CD m r ^ -co" ^ o C - N O O c c CO (O co" 0 53 .—( m M Pî ^ ^ r}< o O O 1—t CM r f i OD ( D M u*5h n W N COec M t; r» 04 )bj) < N ?3 f l ^ CJ »Ü O co «j _w o co Ifi 00 "«sO' Ift r-w co C o 3 & & s S f f SC* O O O O ’— ( O O O O O O O O j 1— i O © o o o O O O t -/~r o t— co o o *o o ^ t—t o >-h o o 0 0 0 -4 © © C O © C O r - < © C M D - <JSJ ’-H O t-H O « M « H CM^ lO O i en _jî oT o " co' O O co co cm lo~ co co ~ CO C 'î CO CM CO GO CO C M_ , N O N O Û > ^ WL n C O C O »— * * -* 1— 1 C M C M C M COrrHCM^COCOOOOCMOOrHCOO N c^J M h M M «3 H (O t * «O lO O N ^ C O ^ Û O C O O l M cocdco h h H h W w m ,^ ( o i > 1 « ‘ O ^ t- O) -N Cvî O o>

s

s

ft o

T A B L O 1 8

38 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENM E

>> o CQ rt Tî -3 e -*-» « 15 S U )&J3 < r—' e rt S rt T3 fi Ö _ i? £ :§, S l O O C O C O C O O O O C O C O f O h i O l O ^ l O O l O Ü D -O ’t m c o M t N c o f o i o o odotfcolococ_{Mi n r r u o c s i f o t n c o ^ M}— io*-*c~ O O N D ' I > C O t - 0 5 0 ) W (D O L-' (N co -t O (D C'l w M M M W M W C3 (N m M h C O O O H N f O ^ i n ^ >» o CQ - s 4> w e >3 t-rt C rt <Z5 0 5 LO O O LO l O LO CO l O LO CC o co lO co C - CO LO T f oolO o ' o o o c o r ^ ^ ı o c o c o 0 5 M lO lO W O LO H [ > M M l i î M ^ C C C C l O M N H ■a *j _{u "5} ci p ıbti < T3 fi cS 05 fi ^ r ' B ^ :fi « O Ifl • O LO M I > O « D CD rp co <N CO O O CM W C-3 O O CON N H CîCO p . O CH

BESLENME ve D İYE T DERGİSİ </) Sfi a i a

ş

Js

o 360 cs M £

'a

O CU Ut :© O 03 U-C3 G\ ^ ^ eö '■O S C3 S r3 rt . t* ^ O -S S « I B S _{re es} <*-> 02 vpjo ı o ^ o ro n tjh ın ^ ıc ıo ^ o > ın ı> o cc co o fi v> 'S_(H U rt Ycfi < -»-* <Zi a rÖ c KÖ; t o h © co n t-S\, t—* co co ıc ■^r» -^r oı m o t— 3 re i -a* O CO lO O (£1 g cf ►* C~ CO C5 O cn ,0 (3

•o

>1 o CQ (U > SJ

3

-O

S

0

ça­ ta vO *■=( 1 O M fi 'S CS t* M H3 fi fiS î C3 3 3 «{ Ci CO CO 03 CC O lO O t « I> W Oî O H )bJ5

■s *

_{£ ’ö} n ~ ns g fi ~ eG R* S PN 1 TS >j |mcococDCDomOoco<£ :ö n «* w ^ O C O C O O D - O C O I O O O O co C ^ C O C O i O C O ^ l O H ^ ı t N CO m o o c o c û c o o o ^

40 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENME

kek çocukların gelişm e durumu k öylerd ek in d en b ira z daha iyi­

cedir.

Tablo 20 yetişkinlerdeki şişm anlık ve z a y ıflık durum unu gös­

termektedir. Genellikle şişman ı'lan la rın oran ı B a ğ c ıla r m ahal­

lesinde köylerden ve kadınlarda erk eklerden daha yü k sek tir.

Beslenme ile ilgili bazı k lin ik bulgular T a b lo 21 ve 22 de gö­ rülmektedir. En önem li sağlık sorunu diş çürüklüğüdür. Diş çü­ rüklüğü 0 - 6 yaş çocuklarında b ile beklenenden daha yü k sek oran­

da görülmektedir. Çocuklar arasında diş çürüğü o la n la rın oranı

Bağcılar mahallesinde köylere göre biraz daha yüksek ora n d a bu­ lunmuştur.

Beslenme yetersizliği b elirtilerin in başında diş e ti kanam ala­ rı ve dudak lezyonları gelm ektedir. Genel o la ra k dudak lezyon la rı Bağcılar mahallesinde kış m evsim inde yaza göre, k ö y le rd e ise ya­

zın kışa göre daha yüksek oranda görü lm ek ted ir. Diş e ti kana­

masının görülm e sıklığında B ağcılar m ahallesinde m ev s im e g ö­

re önemli b ir ayrıcalık görülm em iştir. K ö y le rd e bu b e lir ti kışın

yaza göre daha yüksek oranda görü lm ek ted ir. D udak lezy on la rı

ve diş eti kanamaları her ik i gruptaki k ad ın lard a e rk e k le rd e n da­

ha yüksek oranda görülm ektedir. A yn ı şekilde rom a tizm a d a n şi­

kâyeti olanların oranı kadınlarda erk ek lerd en daha yü k sek tir.

Anemi de kadınların sorunu olm ak lad ır. Ü lser v e g a s trit şikâyeti

olanların oranı yazın kıştan biraz daha yüksek o la ra k bulun­

muştur.

Gebe, Em zikli ve Çocuk Beslem e U y g u la m a la rı: S ıfır - a ltı yaşında çocuğu olan kadınların çocuk sayıları, aile p lanlam ası uygulam a durumları ile çocuklarını nasıl besledikleri soruşturulm uştur. A y r ı­ ca bu kadınlardan gebe ve em zikli olanların bu d u ru m ların dan d o­ layı ek besin alıp alm adıkları ve sağlıkları ile ilg ili şik a ye tle ri so­ ruşturulmuştur. Tablo 23 de s ıfır - altı yaşında çocuğu ola n anne­

lerin gebe ve em ziklilik durumları ile çocuk sayılarına g ö re dağı­

lım ları görülmektedir.

Gecekondu grubunda köylere göre gebe kadın oran ı daha yü k ­ sektir. Bunun yanında 1 ve 2 çocuklu kadın oran ı gecekon duda köylerden daha yüksektir. Araştırm anın y a p ıld ığ ı sırada k ö y le r­ deki kadınların % 58 i gecekondudakilerin ise % 33 ü d oğu m ön le­ yici uygulamayı yapmakta olduklarım söylem işlerdir.

B E S L E N M E ve D İ Y E T D E R G İS İ J 41 c 3 3 Q G İM ■W İN ^ • ı-N *5 ^_O oj M Ö

« * I

s « §

Cû " s-ı

3 a w

% N ı»j H 5 y PQ îbc - 3 T3 W bO ^ 0

1

0> <u CQ A ' K )bj'. g |S W fm :© b£ O -d »-o ’&o . •S ; s W_{V ı ^} <u i ; > I

sr İJS w

>.

1

» İS w

<D I W W ** 4) a •** £ *05 £0

:,

I a3 i O O M G o C O xr co ^ >* o o •* o G 0 N a> ^ C c 1 t 8 D W !* '•■i m '■ o lr? c-CO O w CÜ S 03 £ CO .-4 •*-> (D C c/> _{v >} S t3 N N ! 05 CU C O .H d s

S a- S

o w ;*

CUO >> - CU î-CB 8 S

I

S

S S

J « » N o cd a W -ö W ^

(T A B L O 21 D e v a m ı) 42 K E N T L E Ş M E ve M E V S İ M L E R E G Ö R E B E S L E N M f i I o o o © r- co o o o ° o o N O | O co O I oo CO CQ o ! co t> 00 I O (N I I CO I Irt I o o o o o o . O i *■« I tn I *3 ö S sr 3 V! >* c S ! 2- S 2 £ £ P » S û H CÖ 0^ M 1 ı o 1 _I o m i o ! 03 î M O O O İ e S J3 & S < w ;* et) ; 6 ! £ ' fS I w 'Ö O :P :3 O & co M

T A B L O 2 2

BESLENME ve DİYET DERGİSİ

3

o

a ■c <u M •F* S •H-l 0> cn a> m w * ? , I ? I-H t » .

o

E 1 3 o : 3 ^ O I a l«l „ • 0) ;j M :© 15 W I « _{l p»} (/> . *8 ISH T ! . o İJ |« B 2 W bu O) Q ■ a

a

£3 E d o •r—»

a

o V TJ N :0 • O ti c/> i2 !* S-l jşj

n

O >> N 0 g CO N TJ CO D W« N—ı CO Î*h >< cd

s

cu rj C3 c S C/> N - t CO W >H N 03 O e> o o CO N co O O C O >> <-H CO W >H 43 tU> >> CO t-< co İ = c ~ 3 # ^ „ "o İs 2" S CO £ W !* e S

(T A B L O 22 De v am ı

44 KENTLEŞME ve MEVSİMLERE GÖRE BE SLENM E

N SS CO G oı | O O j O O İ o o O O I o o O N cd <0 ü oı d .V—v r-t CO 53 W î» CO e_N 2 c c S S. N O <-< CO 03 td î* S N C3 CÛ N O C3 N | 03 C\ S N O 1 Z0 ç& ı CO LO o -o »e* ıfO > cO cm 10 lO co O O I 05 i

,

lO CM

_j

CO O) LO . f-H 'co 'ro İTfH T* O t o 05 I co *-h N N CO CO 5 - 3 c W t* O LO CM O lO çq >> w "O • H o .s?

o

1° I a >> a £ , 3 .m

BESLENM E ve D İYE T DERGİSİ 45

S ıfır - Altı Yaş Çocuğu Olan Annelerin Gebe ve Emziklilik Durum larına ve Çocuk Sayılarına Göre Dağılımı

T A B L O 23

T o p la m G e b e E m z ik li D iğ e r Çocuk say ım ların a göre d a ğ ılım ı %

G r u p sa y ı _{% %} % 1 2 3 4 5 6

4-B a ğ c ıla r 229 15 32 53 16 16 20 12 13 23

K ö y le r 264 ü 31 60 11 12 20 10 12 35

T a b lo 24, geb e ve em zikli olan kadınların bu durumlarından d o la y ı b eslen m elerin e ek yapan ve sağlık şikayetleri olanların ora­ nını g ö s te rm e k te d ir Gebelikten dolayı ek besin alan kadın oranı

k ö y le rd e gecekon dulardan daha yüksektir. Sağlığından şikayetçi

olan g e b e ve e m zik li kadın oranı ise köylerde daha düşüktür. Sağ­ lık ş ik a ye tle rin in başında gebelikte anemi, em ziklikte za y ıflık g e l­ m ek te d ir. D iğ e r h astalık lar adı altında toplanan şikayetlerin b a­ şında ise tansiyon bozukluğu, kalp rahatsızlıkları ve kadın hasta­ l ı kl arı g e lm e k te d ir. (T a b lo 25)

TA B LO 24

G ebe ve Em zikli Kadınların Beslenme Durum ları ve Sağlık Şikâyetleri G ru p Bağcılar K ö v le r G e b e lik t e ıı d o la y ı ek b e s in a la n ­ la r ın % si 12 21 E m z ik lilik te n d o lay ı ek b e ­ rin a la n la rın % si 23 25 G e b e le rd e n E m z ik lile rd e n s a ğ lığ ı s a ğ lığ ı iyi iyi o lm ı- o lm ıy a n la rın y a n la rın % si % si 44 13 24 10 T A B LO 25

G ebe ve Em ziklilerde E n Çok Görülen Sağlık Bozukluklarının Dağılım ı ( % )

Sağlık Bağcılar M ahalle'i K öyler

Bozuklukları Gebeler Emzikliler Geb eleı- Em zikliler

A n em i 34 28 Sl 13

Enfeksiyon 6 11 0 13

Z a y ıflık 6 17 0 38

Şişm anlık 0 0 0 0

46 KENTLEŞME ve M EVSİM LERE GÖRE BESLENM E Annelerin çocuk beslenmesi ile ilg ili uygulam aları T a b lo 26 da gösterilm ektedir. K öy ve gecekonduda kadınların büyük çoğunlu­ ğu çocuklarını em zirm ektedirler ve em zirm e süresi 12 aydan da­ ha uzundur. Yine annelerin çoğu 0-6 ay arasında ek besine baş­ lamaktadırlar. K öylerdeki annelerin çoğunluğu ek besin o la ra k şüt, şeker ve tahıl unu veya büskiivi karışım ı k u llan m aktadırlar. Ge­ cekondudaki annelerde süt kullananların oranı daha düşük bulun­

muştur .Bunun yanında gecekondudaki annelerden çocu klarına

hazır mama verenlerin oranı köylerdekinden daha yü ksektir.

TABLO 26

Sıfır - Altı Yaş Grubu Çocuğu Olan Annelerin Çocuk Beslem e Uygulamaları

A n n e le rin D a ğ ılım ı % U ygu lam alar B a ğ c ıla r M a h a lle s i K ö y le r

Emzirme : Bütün çocuklarım emziren 79 92 Bazılarını emzirmeyen 7 i Hiç emzirmeyen 3 1 Bilinmeyen 11 0 2 - 3 ay emziren 9 9 4 - 6 ay emziren 9 8 7-11 ay emziren 8 7 12-18 ay emziren 31 30 19 + ay emziren 43 46 Ek besine başlanan ay : 0 - 2 ay 43 53 3 - 6 ay 35 33 7-11 ay 16 10 12 + ay 6 4

Verilen Ek besin türleri :

Süt 62 80

Yoğurt 16 30

Tahıl - unu, büsküvi, pirinç vb. 68 70

Meyve - sebze 26 33

Nişasta - şeker 25 54

SiMA - BEBEFE 11 5

Arı - PARO 18 15

Çocuğa V erilen Günlük Süt - Yoğurt m iktarı :

BESLENM E ve D İYE T DERGİSİ ₄₇ H iç 3 e 100 gm . dan az 23 20 100 - 200 gm 28 20 200-3C 0 gm 24 28 300 - 400 gm 9 11 400 gm + 12 18

E k besin başlanan ay ve ek besin türü kadar çocuğa verilen iyi kal itel i besinin mi ktarı da önemlidir. Çocuk için en iyi besin süt olduğu için 0-6 yaş grubu çocukların günde ne kadar süt aldıkları soruşturulm uştur. Çocukların aşağı yukarı yarısının aldığı gün­ lük süt m iktarı, b ir yaşından daha küçük emzirilmekte olan ço­ cukl ar için yeterli olabilirse de daha büyükler için yetersizdir.

T a rtış m a

Bu araştırm a Ankara'da yeni yerleşim yerlerinden Bağcılar gece­ kondu m ahallesi ile Etimesgut civarındaki köylerde oturan aile­

lerin beslenm e alışkanlıkları, kış ve yaz mevsimlerindeki besin

tüketim durum ları hakkında bazı veriler ortaya koymuştur.

B a ğcıla r m ahallesindeki ailelerin büyük çoğunluğu (% 28.3)

başta Y ozga t, Çankırı ve Çorum olmak üzere İç Anadolu illerin­

den gelm işlerd ir. Bu ailelerin °/ö81.7 si kırsal alanlardan Ankara'ya

göç etm işlerd ir. Etim esgut civarı köylerdeki aileler; aile yapısı

soyo-ek on om ik ve kültürel durumları yönünden Bağcılar mahal-

lesindelcilerden biraz değişiktir. Gecekondulardaki aileler köyle

re g ö re daha küçüktür. Örneğin ailedeki birey sayısı köylerde or- tam alam a 6,9 iken gecekonduda 5,2 ye düşmüştür. Köylerdeki aile­ lerin büyük çoğunluğunun (<!-ö70) geçim kaynağı çiftçilikken, gece- kon du dakilerin işçiliktir. İşsiz sayısı gecekonduda köylerden daha yüksektir. Buna karşın aile reislerinden hiç okuma yazması olma­ yanların oram gecekoııdudakilerden daha yüksektir. Birey başına

düşen y ıllık g elir ise gecekonduda köylerden daha düşüktür. Aynı zam anda yüksek gelirli aile sayısı köylerde daha çoktur. Yalnız k öylerd e g e lir için girdilerin yüksek harcama gerektirdiği düşünü­ lürse aradaki ayrıcalık önemsiz sayılabilir.

Gecekondudaki ailelerin Ankara'ya geldikten sonra, beslenme

alışkanlıklarında bazı gelişmeler olmaktadır. Kendi köylerinde

iken süt ve türevleri daha sıklıkla ve daha yüksek düzeyde tüke­ tilirken An kara’ya geldikten sonra bu grup besinler daha seyrek

48 KENTLEŞME ve MEVSİMLERE GÖRE B ESLENM E aralıklarda ve daha az m iktarlarda tü ketilm ektedir. A y n ı ş ek ild e Etim esgut civarı köylerde süt ve türevlerinin tü k etim d ü zeyi g e ­ cekondudaki ailelerden daha yüksektir. E t ve tü revlerin in tü k etim düzeyinde köy ve gecekondu arasında b ir a y rıca lık g ö rü lm e m iş ­ tir. Bunun yanında yeşil sebze ve taze m eyvelerin tü k e tim i g e c e ­ konduda köylerden daha yüksek düzeydedir. An karada h e r m e v ­ sim taze sebze ve meyvenin pazarlarda nispeten ucuz o la ra k b u lu ­ nabilmesi kentteki ailelerin daha çok sebze ve m eyve tü k e tm e le ri­ nin nedeni olabilir. Gecekondudaki aileler kendi k ö y le rin d e iken daha çok bulgur kullanıp pirinci çok az tüketirken k en te gelin ce pirincin tüketim sıklığı artm aktadır. Y in e E tim esgut c iv a rı k ö y le ­ rinde pirinç tüketim düzeyi B ağcılar m ahallesinden b ira z daha düşüktür. Kentleşme ile pirince olan talepte arttığın a g ö re k en tleş­ meye paralel olarak bu besinin üretim düzeyinin dc a rttırılm a s ı zorunlu olmaktadır.

Y ağ tüketimi de genel olarak gecekondudaki a ile le rd e k öy ler-

dekinden daha yüksek düzeydedir. G ecekondudaki a ile le r ken d i

köylerinde iken sıvı yağı ender olarak kullanırken k en te g elin c e bu yağ türünü daha sıklıkla kullanmaya başlam ak tad ırlar. Y in e köylerde genellikle hayvansal yağ kullanılırken gecek on d u d a bu ­ nun yerini margarin almaktadır. K entleşm eye paralel o la ra k y a ğ tüketiminin artışı yağa olan talebi de arttırm aktad ır. Y a ğ k ıtlığ ı­ nın nedenleri arasında bu etmene de di kkat sdilm esi g e re k lid ir. Kendi köylerinde pekmez kullanan aileler kente gelin ce ş ek er v e reçel kullanmaya başlamaktadırlar. Bu durum şekere olan ta leb i her geçen gün arttıracaktır.

Evlerde yemek pişirme, saklama ve servis y ö n tem le rin d e de

kentleşme ile b ir değişme olm aktadır. Gecekonduda y em e k ha­

zırlamada kolaylık sağlayan su, m utfak araç ve g ere ç leri g ib i o la ­

naklara sahip olan aile oranı köylerden daha yü ksektir. G ece­

kondudaki ailelerde ayrı tabaklarda yem ek yem e şeklin d ek i ser­

vis yöntemini uygulayanların oranı k öylerdekilerden çok daha

yüksektir. Buna karşın buradaki ailelerin 2/3 kadarı hâlâ k ö y d e ­ ki tek kaptan birlikte yeme şeklindeki servis yön tem in i sürdü r­

m ektedirler. Kentleşme ile mutfak araç ve gereçlerin e de talep

bergeçen gün artacaktır.

Besinleri işleyerek saklayan (Tarhana, erişte, turşu, k avu rm a vb. yapan) aile oranı köylerde gecekondulardan daha yü k sek tir.

Beslenme uygulamalarında köylerdeki ailelerle gecek on d u lar a r a s i n d a k i bu tür ayrıcalıkların nedenlerinden b iri b e lirli besinin

BESLENME vc D ÎY E T DERGÎSt ₄₉

evde aile tarafından , üretilm esidir. Aile tarafından üretilen besin­ lerin tü k etim i de yüksektir. Örneğin köyde pekmez yapıldığı za­ man tü k etilm ek te kente gelince para ile pekmez değil şeker alın­ m aktadır. İk in c i neden gelenek ve göreneklerdir. Ailelerde alışıla­ gelm iş b ir beslenm e uygulaması kente göç edilince de b ir dereceye kadar sürdürülm ekte burada yeni çevre ile karşılaşınca onlar­ dan gürü len ler yavaş yavaş uygulamaya konulmaktadır. Örneğin İç

Anadolu k öylerin d e bitkisel sıvı yağ pek kullanılmazken kentte

diğer b ölgelerd en gelm iş ailelerle veya toplu beslenme yapılan

yerlerin etk isi ile bitk isel sıvı yağ kullanılmaya başlanmaktadır. B elirli besin gru plarının tüketim düzeyine etki eden diğer bir ne­ den de satın alm a gücüdür. Et ve türevlerini pahalı olması ve grup­ taki besinlerden b irç o k ailenin yararlanmasını engellemektedir. Daha önceki y ılla rd a bu bölgelerde yapılan araştırmalarda1 et ve türevlerinin tüketim düzeyi bu araştırma ile bulunanlardan yüksek) yum urtanın tüketim düzeyi ise daha düşük bulunmuştur. E t ve yu­ murta fia tla n n d a k i artışın ayrıcalık göstermesi (et fiatındaki ar­ tış, yum urtanm kinden yüksek) tüketimi de etkilemektedir.

K ö y d e ve gecekondudaki ailelerin oturdukları ev ve çevre ko­ şulları da beslenm ede önem lidir. K öylerdeki evlerde bulgur tarha­ na ve ekm ek yapm a olanaklarının daha iyi olması bu işlemlerin sıklıkla uygulanm asını sağlamaktadır. Gecekondularda tüketilen bu tür hazırlanm ış besinlerin çoğu köylerdeki ailelerinden gelmektedir. Turşu ve reçel yap ım ı kolay olduğu için kentlerle bu tür uygulama köylerden daha sık görülm ektedir.

Beslenm ede m evsim lere göre değişme köylerde gecekondular­ dan daha önem taşımaktadır. Köylerdeki ailelerin kışın yazdan da­ ha iyi beslen dikleri görülmüştür. Bu ayrıcalığın nedenlerinin başın­ da köyl-lilerin yazın bahçe ve tarlada çalışmaları dolayısı ile yemek hazırlam aya zaman ~yıram am alandır. Köylülerin yaz diyetleri ge­

nellikle ekm ek-nıeyve, ekmek-yoğurt, ekmek-sebze olmaktadır.

Gecekondudaki ailelerde kış ile yaz arasındaki ayrıcalık köylerde­ ki kadar geniş değildir. Yazın taze sebzelerin çok bulunması diyet­ lerde sebzenin katkısını arttırmakta dolayısı ile diyetin enerji ve protein değeri düşerken C vitamini değeri yükselmektedir. Bunun yanında gecekonduda kışm daha çok karoten sağlayan yeşil yap­ raklı ve sarı sebzelerin tüketilmiş olması kış diyetinin A vitamini değerini yükseltm ektedir.

K öylerd e kış diyetlerinin genellikle daha zengin olmasının bir nedeni de besinlerin yazın kış için hazırlanmakta oluşudur. B ir­