---Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet î2(l):13-24/2003
SİGARA İÇEN VE İÇMEYEN 19-24 YAŞ ARASI BİREYLERİN
TAZE SEBZE-MEYVE TÜKETİM TERCİHLERİ İLE
BESLENME DURUMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
--- Doç. Dr. Neslişah RAK ICIO Ğ LU*, Dyt. Derya D İK M EN**, Dyt. Esra Ö Z P A Y **—1
Ö Z E T
Bu çalışm a; 19-24 y a ş la n arasında sigara içen (50 erkek, 50 kız) ve içmeyen (50 erkek, 50 kız) toplam 20 0 öğrencide; seb ze ve m eyve tüketim tercihleri, beslenm e alışkanlıkları ve besin tüke tim durum larının saptanm ası amacıyla planlanıp yürütülm üştür. Sigara içen ve içm eyenlerin ço ğu nluğ u norm al beden kitle indeksi değerlerine sahiptir (sırasıyla %85, %79). Sigara içen birey lerin % 83.1 ’i, sigara nedeniyle iştahlarında a- zalm a olduğunu bildirm işlerdir ve sigara içm e y e n le r e g ö re dah a fa z la öğün atlam aktadırlar. Ç oğunlukla sigara, yem eğin hemen üzerine ıçil- m ektedir (%37). Sigara içenlerde ara öğünlerde m eyvesebze tüketim i içm eyenlerden daha yüksek bulunm uştur (sırasıyla % 15 ’e karşın %38). Yine sigara içen g e n ç le r seb ze yem eklerini daha çok k a v u ra ra k ve k ıza rta ra k tü ketm eyi tercih eder ken, sig a ra içm eyen ler kendi suyunda veya bu harda p işir e re k tüketm ektedirler. Yeşil ya p raklı sebzelerin tüketim sıklığı incelendiğinde hergün ve haftada birkaç kez tüketenlerin oranı, sigara içm eyenlerde daha y ü k se k bulunmuştur. Sigara i- çen erkeklerin içm eyenlere göre enerji, protein ve y a ğ tüketim lerinin belirgin şekilde daha fa zla ol duğu g ö rü lm ü ştü r (p<0.05). Sigara içmeyen kız larda ise posa, tiamin, niasin ve C vitamini tüke tim d ü z e y le r i b e lir g in ş e k ild e d a h a y ü k s e k tir (p<0.05). S a ğ lık p erson elin in özellikle sigara i- çen gençleri, beslenm elerine dikkat etm eleri ko nusunda eğitm eleri ya ra rlı olacaktır. Ayrıca, si gara içen bireylerin, vitamin ve m ineral kaynağı olan taze sebze ve m eyve tüketim lerini arttırması gerekliliği sonucuna varılmıştır.
* H a c e tte p e Ü n iv e r s ite s i B e s le n m e v e D iy e te tik B ö lü m ü Ö ğ r e tim Ü y e s i
** D iy e tis y e n
A n a h ta r S ö z c ü k le r : Sigara, sebze ve m eyve tüke tim tercihi, besin tüketimi
A B S T R A C T
T he P r e fe r e n c e s o f F r u it a n d V eg eta b les C o n s u m p tio n a n d N u tr itio n a l S ta tu s o f S m o k in g a n d N o n -s m o k in g P e o p le A g e d 1 9 -2 4 Years O ld.
This study was conducted to determine the nutri tional attitııdes, nutritional status and the prefe- rence o f f r u i t a n d v e g eta b les o f 200 sm o kin g (boys 50, girls 50) and non-sm oking (boys 50, girls 50) students, aged 19-24 years old. It was fo u n d that, m ost o f smoking or non-sm oking stu
dents had norm al body mass index values (res- pectively 85%, 79% ). Smoking students reported that, they had decreased appetite (83.1%) due to smoking. Skipping o f meals were fo u n d higher in sm oking students than the others. In general the students were sm oking ju s t after the m eal (37%). The consum ption o f fre sh fr u its a nd vegetables betw een m eals w ere fo u n d h ig h e r in s m o k in g than n o n -sm o king stu d e n ts (resp ectively 15%, 38%). F rying a nd s tir fr y in g w ere p re fe re d by sm oking students as a cooking m ethods o f vege tables. Also, steam ing and stew ing were prefered by tıonsm oking students. The fre q u e n c y o f con sumption o f leafy green vegetables every day and several tim es a w eek were higher in non-sm o- kin g students. M ean intakes o f energy, protein and f a t were fo u n d signifıcantly higher in sm o king than n o n -sm okin g m ales (p< 0.05). Fiber, thiamine, niacin and vitamin C intakes vvere f o und higher in non-sm oking than sm oking fem a les (p<0.05). It could be concluded that, health
pro-14 R A K IC IO Ğ L U N ., D İK M E N D ., Ö Z P A Y E.
fe ssio n a ls sho uld give ed.uca.tion on healthy nut rition to sm oking youths. Also, the consumption o ffr u its a n d vegetables which are the main sour- ces f o r vitam ins and minerals, should be ıncrea- se d by sm oking people.
K e y W ords: Smoking, fr u it and vegetables prefe- rence, fo o d consumption
GİRİŞ
Sigaranın kanser, kalp damar hastalıkları, akciğer hastalıkları gibi birçok kronik hastalığın oluşu m una katkısının bulunduğu bilinen bir gerçektir. “ S igara A lışk an lık ları ve Sigara ile M ücadele K am panyası K am uoyu A raştırm ası” verilerine göre nüfusum uzun % 4 3 .6 ’sı sigara içm ektedir. Sigaraya başlam ada önemli bir yaş olan, lise dö n e m i ö ğ r e n c ile r in d e s ig a r a içm e o ra n ı ise % 27.1’dir (1). Sigaranın sağlık bozucu etkisinin yanında, bireyin beslenme şekli ve alışkanlıkları da hastalıkların önlenm esinde ve tedavisinde ö- nem taşımaktadır. Beslenmemizde sebze ve m ey veler; vitaminler, m ineraller ve posanın iyi kay nağıdır. Yapılan birçok epidem iyolojik çalışm a da, sebze ve meyvelerdeki besin öğesi olan ve ol m ayan bileşenlerin, kan ser ve k ardiyovasküler hastalık riskini azalttığı gösterilm iştir (2,3). Yine tüm dünyada yapılan epidem iyolojik çalışmaların sonuçlan; yüksek oranda sebze ve meyve tüket m e alışkanlığı olan bireylerde kalp dam ar hasta lıkları, inme, hipertansiyon, insüline bağlı olm a yan diyabet, gözde katarakt ve m akülar dejena- rasyon riskinin önemli derecede düşük olduğunu göstermiştir. Bu nedenle yeterli ve dengeli bes lenm ede özellikle sebze-m eyvelerin tüketim ine gereken önemin verilmesi gereklidir.
Üniversite gençleri üzerinde yapılan çoğu çalış m ada, sebze ve meyve tüketim inin önerilen dü zeyde olmadığı görülmüştür. B ir çalışm ada, 19- 24 yaşlan arasında beslenm e eğitim i alan genç lerde sebze ve meyveyi önerilen düzey olan 400 gramın altında tüketenlerin oranı Aralık, M art ve H a z ira n a y la r ın d a s ır a s ıy l a % 4 0 .4 , % 7 3 .7 % 2 8.3 ’olarak bulunm uştur (4). B aşka bir çalış m ada ise, sigara içen ve içm eyen lerde g ü nlük farklı m iktarda sebze ve m eyve tüketim inin g e
rekliliği ve bunun kardiyovasküler h astalık lan a- zaltm ada iyi bir yol olduğu vurgu lanm ıştır (5). Sigara içen yetişkin ve adölesanlar ü zerinde y a pılan besin tüketim sıklığı araştırm alan , b u b ire y lerin beslenm e alışkanlıklannın, sigara içm ey en lerden farklı olduğunu gösterm ek tedir (6-8). Y ine sigara içenlerin, içm eyenlere göre d aha az sağ lık lı beslenm e alışk a n lığ ın a sahip o ld u k la rı d ü ş ü nülmektedir. Bu çalışm ada sigara içen ve içm e yen gençlerde sebze ve m eyve tü ketim te rc ih le ri nin saptanm ası ve beslenm e durum larınd ak i fark lılığın değerlendirilm esi am açlanm ıştır.
A R A ŞTIR M A Y Ö N T E M İ VE ARAÇ LA RI
Bu araştırm a, H acettep e Ü n iv e rs ite s i’n in fark lı bölüm lerinde okuyan 19-24 y aşları arasında sig a ra içen (50 erkek, 50 kız) ve içm eyen (50 erk ek, 50 kız) toplam 200 sağlıklı öğrenci ü zerin d e y a pılmıştır. G elişigüzel örneklem e yö ntem i ile se çi len g ö n ü llü ler a ra ş tırm a k a p s a m ın a a lın m ış tır. Bireylere ait genel bilgiler ve seb ze-m eyv e tü k e tim tercihi ile ilgili bilgilerin top lan m asın d a, a n ket tekniği kullanılm ıştır. B esin tü k etim d u ru m u nun değerlendirilm esinde; “b esin tü k etim sık lığ ı” ve bir günlük “bireysel besin tü k etim ” kaydı a lın m ıştır (9). A ntropom etrik ö lçü m le rd e n v ü c u t a- ğırlığı ve boy u z u n lu ğ u k a y d e d ilm iş tir. B e d e n Kitle İndeksi (BKİ), ağırlık-kg/boy u z u n lu ğ u -m 2 form ülü ile hesaplanm ıştır.
Verilerin istatistiksel d e ğ e rlen d irm e si, w in d o w s o rtam ında SPSS 10.0 ista tistik p a k e t p ro g ra m ı kullanılarak yapılmıştır. A raştırm a so n u cu n d a e l de edilen verilerin istatistik sel d e ğ e rle n d irilm e sinde; ortalam a (X ), standart sapm a (S), stan d art hata (S x ), ve yüzde (% ) değerleri hesaplan m ıştır. İki grup arasındaki farklılığın sap tan m asın d a ise iki ortalam a arasındaki farkın ö n em lilik testi k u l lanılmıştır.
B U LG U L A R ve TA R T IŞM A
Sigara içen ve içm eyen birey lerin b e sle n m e d u rum unun incelendiği bu çalışm ada o rtalam a sig a ra içm e süresi erkeklerde 4.1 ± 1 .8 4 yıl, k ız la rd a
S ig a ra İçen v e İçm eyen 19-24 Y aş A rası B ireylerin T aze S ebze-M eyve T üketim T ercihleri ile B eslenm e D u ru m la rın ın D eğ erlen d irilm esi
Tablo 1. B ireylerin kaldıkları yerlere göre dağılım ı
Sigara İçen Sigara İçm eyen
Erkek( n:50) K ız (n:50) Toplam (n: 100) Kız (n:50) Erkek(n:50) Toplam o o
K alınanY er S % S % S % S % S % S %
Evde 17 34 19 38 36 36 22 44 23 46 45 45
Y urtta 21 42 19 38 40 40 9 18 14 28 23 23
A kraba Y anında - - - 3 6 2 4 5 5
A rkadaşları ile Evde 12 24 12 24 24 24 16 32 11 22 27 27
Tablo 2. S ig a ra içen ve içm eyen bireylerin bazı antropom etrik ölçümlere göre dağılım ları
Sigara İçen
E rkek(n:50) K ız (n:50)
Sx X
K ız (n:50) S
Sigara içm eyen
Erkek(n:50) Sx X Sx Y aş(yıl) 21.94 1.45 0.20 22.16 1.15 0.16 22.1 1.64 0.23 21.9 1.20 0.17 ( 1 9 - 2 4 ) (1 9 -2 4 ) (1 9 -2 4 ) (1 9 -2 4 ) B oy(cm ) 177.1 6.65 0.94 162.2 5.74 0.81 178.3 5.85 0.83 163.5 5.61 0.79 (1 6 5 - 1 9 4 ) (1 5 0 - 1 7 2 ) (1 6 8 -1 9 2 ) (1 5 4 -1 8 0 ) A ğırlık(kg) 70. l a 8.07 1.14 54.2 4.88 0.69 75.0b 8.92 1.26 55.5 5.58 0.79 ( 5 7 - 9 0 ) (4 6 -6 5 ) (5 9 -9 5 ) 4 6 -6 6 ) BK İ(kg/m 2) 2 2 .5a 2.38 0.34 20.6 1.68 0.24 23.6b 2.66 0.37 20.7 1.75 0.25 ( 1 9 - 3 1 ) (1 8 -2 6 ) (1 9 -3 3 ) (1 7 -2 6 )
( ) P a r a n te z iç in d e k ile r a lt v e ü s t s ın ır la rı g ö s te rm e k te d ir.
a- b A y n ı s a tı rd a k i f a rk lı k a r a k te r le r in b u lu n d u ğ u v e rile r, ista tistik se l a ç ıd a n fa rk lıd ır (p < 0 .0 5 )
3.3±1.77 yıl olarak saptanm ıştır. Sigara içilen yıl süresi kısadır ve bu dönem üniversite sınavına gi rilen yıl ile yüksek okul dönem ini kapsamaktadır. G ünlük içilen sigara sayısı ise sırasıyla erkek ve kızlarda 11.4±5.03 ve 9.5±4.41 adettir. Ü niversi te öğrencileri üzerinde yapılan çalışm alarda, si gara içilm esi ile ilgili farklı sonuçlar elde edil m iştir. S ağ lam ve Y ü rü k ç ü ’nün çalışm alarında (10), erkek öğrencilerin % 2 3 .1 ’inin, kız öğrenci le r in % 1 6 .3 ’ü n ü n s ig a r a iç tiğ i ve b u n la rın % 2 7 .9 ’unun günlük sigara adedinin 17-20 oldu ğunu saptam ıştır. Bu çalışm ada içilen sigara sayı sı, nispeten daha azdır.
B ire y le rin k a ld ık la rı y e rle re g ö re d a ğ ılım ları Tablo 1 ’de verilm iştir. S igara içen öğrencilerin çoğunluğu ( % 40 ) yurtta, içm eyenlerin çoğunlu ğu ( % 50 ) ise evde ailesi ile birlikte veya akraba yanında yaşam aktadırlar. Sigara içme sürelerinin kısa olu şu da göz önüne alınacak olursa; stres,
çevre koşulları ve kalınan ortam ın sigara içm e durumunu etkileyebileceğini söyleyebiliriz. Bireylerin yaş ve antropom etrik özelliklerine gö re dağılımları Tablo 2 ’de görülmektedir. Sigara i- çen erkeklerde BKİ değeri 22.5±2.38 kg/m2 iken, kızlarda 20.6±1.68 kg/m2’dir. Sigara içm eyen er kek ve kızlarda bu değerler sırasıyla 23.6±2.66 ve 20.7±1.75 kg/m 2 dir. Sigara içen erkeklerin vücut ağırlığı, içm eyenlere göre daha düşüktür ( o r ta la m a 7 0 .1 ± 8 .0 7 ’e k a r ş ın 7 5 .0 ± 8 .9 2 kg/m 2)(p<0.05). Dolayısıyla erkeklerde BKÎ de ğerleri arasındaki farklılık da önemli bulunm uş tur (p<0.05). Kızlarda da sigara içen grupta vücut ağırlığı düşük olm akla birlikte, farklılık istatistik sel açıdan önemli değildir. G runberg’in çalışm a sına göre (11), sigara içen bireyler genellikle iç meyen yaşıtlarına göre daha düşük vücut ağırlığı na sahiptirler. Bunun nedeni olarak sigara ve ni kotinin besin tüketim i ve tat tercihini etkilemesi
16 R A K IC IO Ğ L U N „ D İK M E N D ., Ö Z P A Y E.
Tablo 3 . S igara içen ve içm eyen bireylerin bki gruplarına göre dağılım ları
Sigara içen Sigara İçm eyen
B K İ E rkek(n:50) K ız (n:50) Toplam (n: 100) K ız (n:50) Erkek(n:50) T oplam (n: 10C
(kg/m 2) S % S % S % S % S % S %
<18.5 - - 4 8 4 4 - - 6 12 6 6
18.5-24.9 41 82 44 88 85 85 36 7 2 43 86 7 9 79
25.0-29.9 8 16 2 4 10 10 12 24 1 2 13 13
30.0-39.9 1 2 - - 1 1 2 4 - - 2 2
Tablo 4. Sigara içen bireylerde iştahlarının ne yön de etkilendiği durum u
Erkek(n:22) K ız(n:37) Toplam (n: 59)
İştah D urum u S % S % S %
İştahta azalm a 18 82 31 84 49 83.1
İştahta artm a 3 13.5 5 13.5 8 13.5
A ra öğünlerde artma 1 4.5 1 4.5 2 3.4
Tablo 5. Sigara içen bireylerin sigara içme zam anlarına göre dağılım ları
Erkek(n:50) K ız(n:50) T oplam (n : 100)
Sigara İçme Zamanı S % S % S %
Yemeğin hemen üzerine 17 34 20 40 37 37
Aralarda çay kahve yerine 15 30 10 20 25 25
Açlık hissi duyduklarında 2 4 4 8 6 6
Moralleri bozuk olduğunda 9 18 11 22 20 20
istedikleri her zaman 7 14 5 10 12 12
gösterilmektedir. Yine aynı çalışm ada bu kişile rin sigarayı bıraktığında sıklıkla vücut ağırlıkları nın artış gösterdiği bildirilmiştir. Benzer bir çalış m ada kadınların sigarayı bıraktıkları dönemdeki ağırlık kazanm alarının, eneıji alim inin artm ası ile ilişkili olduğu bulunm uştur (12).
Sigara içen ve içm eyen bireylerin çoğunluğunun B K I’leri uygun ağırlık olarak kabul edilen de ğerler (18.5-24.9 k g /m 2) a ra sın d ad ır (sırasıy la
% 85, % 79)(Tablo3). B eden kitle indeksi 25 ve üzerinde olan ların sayısı sig a ra iç e n le rd e % 11 , iç m e y e n le rd e ise % 1 5 ’dir. Ö z e tle ; s ig a ra içe n g ru pta u y g u n a ğ ırlığ a sah ip ö ğ re n c ile rin o ra n ı daha fazla iken, şişm anlık oranı d aha düşüktür. Sigara içilm esinin beslenm e d avran ışın a etk isin in saptanm ası am acıyla, b ire y le re sig a ra n ın iştah ı etkilem e durum u sorulduğunda % 5 9 ’u e tk ile d i ğini, % 4 1 ’i ise etkilem ediğini ifade etm işlerdir. Tablo 6. Sigara içen ve içm eyen bireylerin tükettikleri ara-ana öğünlere g ö re dağılım ı
Sigara İçen Sigara İçm eyen
Oğiin X Erkek S Sx X Kız S Sx X Erkek S Sx X K ız S Sx Ana Öğün 2.6 0.49 6.9 2.3a 0.52 7.45 2.6 0.52 7.42 2.6b 0.48 6.76 Ara Öğün 1.4 0.55 8.22 1.3 0.56 8.89 1.5 0.98 0.15 1.4 0.53 7.88
S ig ara İçen ve İçm eyen 19-24 Y aş A rası B ireylerin T aze Sebze-M eyve T üketim T ercihleri ile B eslenm e D u ru m ların ın D eğerlendirilm esi
17
Tablo 7. Bireylerin öğün atlam a durum larına göre dağılım ları
Ö ğün Sigara İçen Sigara İçm eyen
A tlam a Erkek (n:50) Kız (n:50) Topla (n: 100) Erkek (n:50) K ız (n:50) Topla (n:100)
D unım u S % S % S % S % S % S %
Evet 14 28 25 50 39 39 15 30 13 26 28 28
H ayır 20 40 7 14 27 27 16 32 14 28 30 30
B azen 16 32 18 36 34 34 19 38 23 46 42 42
Tablo 8. Bireylerin atladıkları öğüne göre dağılımı
A tlanan Sigara İçen Sigara İçmeyen
Ö ğün Erkek (n:30) K ız (n:43) Toplam (n:73) Erkek (n:34) Kız (n:36) T oplam (n:70)
S % S % S % S % S % S %
Sabah 20 66.7 16 37.2 36 49.3 16 47.1 24 66.7 40 57.1
Ö ğle 8 26.6 24 55.8 32 43.8 18 52.9 11 30.5 29 41.4
A kşam 2 6.7 2 4.6 4 5.5 - - -
-Sabah-Ö ğl e - - 1 2.4 1 1.4 - - 1 2.8 1 1.4
B unların çoğunluğu (% 83.1) iştah durumunda a- zalm anın olduğunu bildirm işlerdir (Tablo 4). B ireylerin sigara içme zam anlarına göre dağılım ları Tablo 5 ’de görülm ektedir. Yemeğin hemen ü- zerine sigara içenlerin oranı % 37, morali bozuk o ld u ğ u n d a içen lerin oranı % 2 0 ’dir. B ireylerin % 2 5 ’i sigarayı aralarda çay ve kahvenin yerine ve % 6 ’sı acıktıkları zam an içmektedir.
G ünlük tüketilen ana öğün sayısı sigara içen er kek ve kızlarda sırasıyla 2.6±0.49, 2.3±0.52, si g a r a i ç m e y e n l e r d e is e s ır a s ıy l a 2 .6 ± 0 .5 2 , 2.6±0.48 olarak bulunm uştur. Sadece kızlarda or talam a ana öğün sayısı, sigara içm eyenlerden be lirgin şekilde daha düşüktür (p<0.05). Bunun dı şında gerek ana öğün gerekse ara öğün tüketim sayısı gruplar arasında farklılık gösterm em ekte dir (p>0.05) (Tablo 6 ).
B ireylerin öğün atlam a durum ları Tablo 7 ’de ve rilm iştir. Sigara içen bireyler, içm eyenlere göre daha fazla öğün atlam aktadırlar (sırasıyla % 3 9 ’a karşın % 28). Sigara içen bireylere sigaranın öğün atlam alarına neden olup olm adığı sorulduğunda % 1 6 ’sı evet, % 16’sı bazen % 6 8 ’i ise hayır ceva bını verm işlerdir.
Sigara içen ve içm eyen öğrencilerin en çok atla d ık la rı ö ğ ü n , s a b a h k a h v a ltıs ıd ır ( s ır a s ıy la % 49.3, % 57.1), onu öğlen yem eği izlem ektedir (sırasıyla %43.8, % 41.4) (Tablo 8). Sigara içm e yen öğrencilerin tamamı akşam yem eklerini yer ken, sigara içenlerin % 5.5’u bu ana öğünü atla m aktadır. Bu çalışm ada olduğu gibi ün iversite öğrencileri üzerinde yapılan benzer çalışm alarda da sabah kahvaltısı atlanan öğünler arasında ilk sırayı alm aktadır (13-15). Gece uzun dönem aç lık sonrasında sabah kahvaltısının yapılm am ası, öğlene kadar olan zam anda zihinsel faaliyetler ve iş verimi kaybı açısından önem taşım aktadır (16). Bu nedenle sabah kahvaltısının m utlaka yapılm a sı gereklidir.
Ö ğrencilerin öğün atlam a nedenleri Tablo 9 ’da görülmektedir. Sigara içen ve içm eyen öğrencile rin çoğunluğu (sırasıyla % 39.7, % 65.7) derse geç kalm aları nedeniyle zam anlannın olm ayışını, ö- ğün atlama nedeni olarak belirtm ektedirler. Siga ra içenlerde ikinci sırada isteksizlik (% 27.4), ve iştahsızlık (% 2 1.9) yer alırken; sigara içm eyen lerde bu nedenlerden dolayı öğün atlayanların o- ranı daha düşük bulunm uştur ( sırasıyla % 12.9,
%8.6).
yiye-18 R A K IC IO Ğ L U N ., D İK M E N D ., Ö Z P A Y E.
Tablo 9. Bireylerin öğün atlam a nedenlerine göre dağılım ı
Sigara içen Sigara içm eyen
N eden Erkek (n:30) Kız (n:43) Toplam (n:73) Erkek (n:34) K ız (n:36) T oplam (n:70)
S % S % S % S % S % S %
İstem ediği için 7 3.3 14 32.6 18 24.7 6 17.6 3 8.3 9 12.9
İştahsız 3 10 13 30.2 16 21.9 3 8.8 3 8.3 6 8.6
Z am anı yok 15 50 11 25.6 29 39.7 19 55.9 27 75 46 65.7
Zayıflam ak için 2 6.7 3 7.0 5 6.8 - - 1 2.8 1 1.4
A lışkanlığı yok 2 6.7 2 4.7 4 5.5 2 5.9 1 2.8 3 4.3
Hazırlayan olmadığı için 1 3.4 - - 1 1.4 4 11.8 1 2.8 5 7.1
Tablo 10. Bireylerin ara öğünlerde tükettikleri yiyecek çeşidine gö re dağılım ı
Sigara İçen Sigara İçm eyen
Erkek (n:50) K ız (n:50) Toplam (n:100) Erkek (n:50) K ız (n:50) T o p lam (n: 100)
Yiyecek Çeşidi S % S % S % S % S % S % Bisküvi 17 34 16 32 33 33 9 18 22 44 31 31 H azır kek 7 14 5 10 12 12 3 6 3 6 6 6 Kuruyemiş 6 12 4 8 10 10 3 6 4 8 7 7 M eyve-sebze 9 18 9 18 18 18 14 28 27 54 41 41 Ç ikolata 11 22 4 8 15 15 17 34 21 42 38 38 Yoğurt 1 2 1 2 2 2 _ 2 4 2 2 Cips 4 8 4 8 8 8 5 10 4 8 9 9 U nlu Ürün 3 6 5 10 8 8 7 14 2 4 9 9 Poğaça 6 12 5 10 11 11 5 10 5 10 10 10 Simit 2 4 3 6 5 5 4 8 3 6 7 7 Tost 6 12 1 2 7 7 1 2 _ - 1 1 Peynir-ekm ek 1 2 - - 1 1 1 2 3 6 4 4 H am burger 2 4 1 2 3 3 3 6 1 2 2 2
cek çeşitleri Tablo 10’da verilmiştir. Genelde si gara içmeyen bireylerin, ara öğünlerde besinleri tüketim oranı daha fazladır. Sigara içen öğrenci lerde, ara öğünlerde tüketilen b esin ler arasında ilk sırada bisküvi yer alırken (%33), sigara içm e yen bireylerin en çok tükettikleri yiyecek, taze seb ze-m ey v elerd ir (% 41). V itam in ve m in eral kaynağı olan sebze ve m eyvelerin sigara içen bi reyler tarafından öğün aralarında tü k etim oranı oldukça düşüktür (%18). Ancak çikolata tüketim i
sigara içm eyen grupta içen g ru ba göre d ah a y ü k sektir (sırasıyla; % 1 5 ’e karşın % 38). S ig ara iç il m esin in , b e sin ta t te rc ih in i e tk ile d iğ i v e ta tlı, yüksek eneıji veren b esinlerin tü k etim in d e a z a l m aya neden olduğu b ild irilm iştir (11).
B ireylerin sebze ve m eyv e tü k etm e k te n h o ş la n m a durum u d e ğ e rlen d irild iğ in d e sig a ra içe n b i reylerin % 2 1 ’i sebzeleri, % 1 2 ’si m ey v e leri tü k e t m ekten hoşlanm am aktadır. B u oran sig ara içm
e-S ig ara İçen ve İçm eyen 19-24 Y aş A rası B ireylerin T aze e-Sebze-M eyve T üketim T ercihleri ile B eslenm e D u ru m ların ın D eğerlendirilm esi
19
Sigara içen Sigara içm eyen
H oşlanm a Erkek (n:50) K ız (n:50) Toplam (n: 100) Erkek (n:50) K ız (n:50) T oplam (n:100)
D urum u S % S % S % S % S % S %
Tablo 11. Bireylerin sebze-m eyve tüketm ekten hoşlanm a durum una göre dağılım ı
Sebze Evet 39 78 40 80 79 79 45 90 48 96 93 93 H ayır M eyve 11 22 10 20 21 21 5 10 2 4 7 7 Evet 47 94 41 82 88 88 48 96 48 96 96 96 H ayır 3 6 9 18 12 12 2 4 2 4 4 4
Tablo 12. Bireylerin sebze ve m eyveleri tükettikleri öğünlere göre dağılım ı
Sigara İçen Sigara İçm eyen
Ö ğün Erkek (n:50) K ız (n:50) Toplam (n:100) Erkek (n:50) K ız (n:50) T oplam (n: 100)
S % S % S % S % S % S % Sebze Ö ğle 9 18 6 12 15 15 1 2 8 16 9 9 A kşam 33 66 41 82 73 73 44 88 33 66 77 77 A ra Ö ğün 2 4 1 2 3 3 2 4 1 2 3 3 Ö ğle,akşam , ara 7 14 2 4 9 9 3 6 8 16 11 11 M eyve Sabah _ _ 1 2 1 1 1 2 1 2 2 2 Ö ğle - - 8 16 8 8 2 4 3 6 5 5 A kşam 28 56 23 46 51 51 28 56 17 34 45 45 A ra Ö ğün 18 36 12 24 30 30 15 30 25 50 40 40
Ö ğle, akşam , ara 4 8 - - 10 10 4 8 4 8 8 8
yenlerde daha düşüktür (sırasıyla %7, %4 ) (Tab lo II). Sigara içm eyenlerin neredeyse tam amına yakın kısm ı sebze ve m eyveleri tüketm ekten hoş- lanm aktadır. N itekim , bu grupta öğün aralarında da sebze-m eyve tüketim oranlarının yüksek oluşu bunun bir göstergesidir (Tablo 10).
B ireylerin öğünlere göre sebze ve m eyve tüketim d u ru m la rı in c e le n d iğ in d e (T ab lo 12), h e r iki grupta da sebzelerin en çok tüketildiği öğün, ak şam ö ğ ü n ü o lara k sa p ta n m ıştır (sırasıyla %73, % 77). B urada, sebze tü ketim in in akşam olarak b e lirtilm e sin d e , gü ndüz okulda olunm ası nede niyle çoğu nlu kla kantinlerde fast-food türü bes lenm enin yapılm asının ve okul kafeteryasındaki
sebze yem eklerinin beğenilm em esinin önemli bir faktör olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca tüm öğ rencilerin kahvaltıdan sonra en çok atladıkları ö- ğün öğlen yem eklerdir (Tablo 8). Bu durum seb ze tüketim ini daha çok akşam öğününe k ay d ır maktadır.
B enzer şekilde sigara içenlerin % 51 ’i, içm eyen lerin % 45’i m eyveyi daha çok akşam öğününde tüketmektedirler. Akşam öğününde düzenli b es lenm enin gerçekleşm esi, bu öğündeki sebze ve m eyve tüketim ini arttırmıştır. G erek sigara içen ler gerekse içm eyenlerde m eyve tüketim inin i- kinci sırada tercih edildiği zam an ara öğünlerdir (sırasıyla % 30, %40).
20 R A K IC IO Ğ L U N ., D İK M E N D ., Ö Z P A Y E.
Tablo 13. Bireylerin sebzeleri p işirm e yöntem lerine göre dağılım ı
Sigara İçen Sigara İçm eyen
P işirm e Erkek (n:50) K ız(n :5 0 ) Toplam (n: 100) Erkek (n:50) Kız (n:50) T oplam (n: 10C
Y öntem i S % S % S % S % S % S % Suda H aşlayarak 23 46 16 32 39 39 22 44 20 40 42 42 B uharda 3 6 1 2 4 4 3 6 7 14 10 10 K avurarak 2 4 27 54 29 29 24 48 26 52 50 50 K ızartarak 9 18 7 14 16 16 2 4 4 8 6 6 K endi Suyunda - - 1 2 1 1 - - 2 4 2 2
Tablo 14. Sigara içen bireylerin gen el beslenm elerinde yaptığı değişiklik durum u
Erkek (n:10) K ız (n: 14) T oplam (n::25)
B eslenm ede Değişiklik S % S % S %
C vitam ini alimimi artırdım 1 10 2 14.5 3 12
D aha fazla yoğurt süt tüketiyorum 2 20 6 43 8 32
D aha az yiyorum 2 20 2 14.5 4 16
Daha fazla besin tüketiyorum 2 20 1 7 3 12
Sebze tüketimimi artırdım _ 2 14.5 2 8
Meyve tüketimimi artırdım 2 20 2 8
Vitamin kullanıyorum 1 10 1 7 2 8
Tablo 15. Sigara içen bireylerin sebze-m eyve tüketim inde değişiklik ya p m a du ru m u
Erkek (n:50) K ız (n:50) T o p lam (n: 100)
Tüketim de Değişiklik S % S % S %
Tüketim de artma 6 12 8 16 14 14
Tüketim de azalma 6 12 11 22 17 17
D eğişiklik yapmayan 38 76 31 62 69 69
Tablo 13’de bireylerin sebzeleri pişirme yöntem i ne göre dağılım ları görülm ektedir. Suda, kendi suyunda veya buharda pişirme yöntem ini; sigara içenler de %47 oranında tercih ederken, sigara iç m eyenlerde bu oran % 5 4 ’dür. Tam tersi olarak sebzeleri kavurarak, kızartarak pişirenlerin oranı ise sig ara içenlerde d ah a faz lad ır (sırasıy la % 6 3 ’e karşın %56).
Sigara içen bireylerin bu alışkanlıklarından dola yı beslenm e durum larında yapm ış oldukları deği şiklikler Tablo 14’de verilmiştir. Sigara içen öğ rencilerden sadece % 2 5 ’i beslenm elerinde deği şiklik yaptığını b ildirm iştir ve bunlar arasından
en anlam lı olan ları daha fazla süt ve y o ğ u rd u n tüketilm esi (% 32), C vitam in ind en zen g in b e s in lerin tüketim lerinin a rttın lm a sıd ır (% 12). B u n u n la birlikte genelde daha az v eya d ah a fazla b e sin tüketim inde bulunduklarını b ild iren ö ğ re n c ile rin de olduğu görülm üştür (sırasıyla % 16, % 12). Sigara içilm esinin iyi b ir v ita m in k a y n a ğ ı o la n sebze ve m eyve tüketim inde d eğ işik lik o lu ştu rm a durum u Tablo 15’de verilm iştir. Ö ğ re n c ilerin ç o ğunluğu (% 69), sigara içm eleri n ed e n iy le seb ze- m eyve tüketim lerinde b ir değişik lik y a p m a d ık la rını, % 1 4 ’ü arttırdığım , % 1 7 ’si ise a z alm a n ın o l duğunu belirtm işlerdir.
S ig ara İçen ve İçm eyen 19-24 Y aş A rası B ireylerin T aze Sebze-M eyve T üketim T ercihleri ile B eslenm e D u ru m ların ın D eğerlendirilm esi
21
Tablo 16’da bireylerin besinleri tüketim sıklıkları verilmiştir. Sigara içen bireylerin % 26’sı sütü her gün içerken; sigara içm eyenlerin % 36’sı haftada birkaç kez tüketmektedir. Her iki grupta da ayran ve yoğurdun tüketim sıklığı haftada 1-3 kez de yoğunlaşm aktadır. P eynir ise her iki grupta da çoğunluk tarafından her gün tüketilm ektedir (sı rasıyla % 64, % 69).Y ine her iki grupta et grubu besin leri haftada 1-3 kez tükenlerin oranı yük sektir. Sigara içen gruptaki bireylerin çoğunluğu kuru baklagilleri 15 günde bir (%33), sigara iç m ey e n ler ise h aftad a birkaç kez tüketm ektedir (% 53). Yeşil yapraklı sebzelerin tüketim sıklığı incelendiğinde hergün ve haftada birkaç kez tü ketenlerin oranı, sigara içm eyenlerde daha yük sek bulunm uştur. C vitam ininin iyi kaynakların dan biri olan turunçgillerin her gün tüketimi siga ra içenlerde, içm eyenlerden daha düşüktür (sıra sıyla % 1 9 ’a karşın %33). Yine her gün diğer taze m ey v e lerin tü k etim i sigara içm eyenlerde daha yüksek orandadır. Buna karşın, tahıl grubu besin leri (ekm ek, m akam a, erişte, bisküvi vb) her gün tüketenlerin oranı sigara içenlerde daha fazladır. Yapılan bir çalışm ada sigara içilm esinin süt, seb ze, m eyve ve m eyve suyu tüketim ini azalttığı bil dirilm iştir (7).
Taze sebze ve m eyveler; (3-karoten, C vitamini, diğer karotenoidler ve flavonoidler gibi antioksi- danların doğal kaynağıdır. Yapılan bir çalışmada, sigara içenlerde serum C vitam ini düzeylerinin, içm eyenlerden iki kat daha düşük olduğu bildiril m iştir (17). W allström ve arkadaşları (18), ise si gara içm eyenlerin serum B-karoten düzeylerinin, içenlerden belirgin şekilde daha yüksek olduğunu saptam ışlar ve sigara içen ve içm eyenler arasında gözlenen bu farklılığın esas nedeninin, daha az sebze tüketim i olabileceğini bildirm işlerdir. Do layısıyla, sig ara içen bireylerin antioksidan ge reksinm elerinin içm eyenlerden daha fazla oldu ğ un u ve d aha çok sebze ve m eyve tüketm eleri g e re k tiğ in i sö y leyebiliriz. A ncak bu çalışm ada v itam inlerden zengin besinlerin tüketim i, sigara içenlerde daha düşüktür. Ayrıca sigara içen birey ler sebzeleri daha çok kavurarak ve kızartarak tü k etm ektedirler (% 63) (Tablo 13). Kullanılan yan lış pişirm e yöntem inden dolayı vitam in kayıpları
nın daha çok olacağı düşünülecek olursa gerek sinme daha da artmaktadır. Bilindiği üzere sigara kanser riskini arttırmaktadır. Ayrıca sadece kan ser değil oksidasyona bağlı kronik hastalıkların görülme riski de bu bireylerde artmaktadır.
Tablo 17’de sigara içen ve içm eyen b irey lerin günlük eneıji ve diğer besin öğelerini tüketim du rumları görülmektedir. Sigara içen erkeklerin iç meyenlere göre eneıji, protein ve yağ tüketim le rinin belirgin şekilde daha fazla olduğu görül müştür (p<0.05). Sigara içm eyen kızlarda ise po sa, tiamin, niasin ve C vitamini tüketim düzeyleri belirgin şekilde daha yüksektir (p<0.05).
Eneıji ve yağ tüketiminin yüksek olması da ileri - ki dönemde şişmanlık, diyabet, hipertansiyon ve kalpdam ar hastalıklarına yakalanma riskini arttır maktadır. Dolayısıyla sigara içenlerde; sadece si garanın direkt etkisinin değil, beslenme durum la rı ve alışkanlıklarının da hastalık oluşum unda et kili olabileceğini söyleyebiliriz. Taze sebze-mey- ve ve kurubaklagil tüketiminin sigara içen grupta d ü şü k o lm ası p o sa tü k e tim in i de a z a ltm ış tır (p<0.05). Nitekim posanın birçok kronik dejene- ratif hastalıktan korunmada önemli etkisinin ol duğu bilinmektedir (19).
SONUÇ ve ÖNERİLER
Bu çalışmanın verileri, sigara içenlerin içm eyen lere göre daha sağlıksız beslenm e alışkanlıklarına sahip olduğunu göstermektedir. Sigara çoğu b i reyde iştahta ve öğün sayısında azalm aya neden olmaktadır. Yine sigara içenler daha çok öğün at lamaktadırlar. A raştırm anın sonucunda sigara i- çen bireylerin içm eyenlere göre daha dengesiz beslendikleri, iyi bir vitamin, m ineral ve antiok sidan kaynağı olan sebze ve m eyv eleri y eterli m iktarda tüketm edikleri saptanm ıştır. Ö zellikle gereksinmenin fazla olduğu bu grupta, taze sebze ve m eyvelerin tüketim inin arttırılması ileriki dö nemde kronik hastalıkların önlenm esi açısından yararlı olacaktır.
Ö zellikle sigara içen gençlerin, beslenm elerine dikkat etmeleri konusunda sağlık personeli tara fından eğitilm eleri gereklidir. Ayrıca sigara
içen-22 RA K .ICIO Ğ LU N ., D İK M E N D ., Ö Z P A Y E. >06 M» i
s
c !S 8 ■ c 1 • o .1 'n 2 # . § 5 2 ^ , . 5 b > ^ - 5 & _ . § - 8 * H _ c o ^ s İ * ® o s r c — o >■><? O —. ^ ö " 2 ^ S 'm 1/5 O W s «e
■& E -- 2 K ,S -1/3 E c/0 ■ 2 - S ? c o —« rn » • • 1 * —1 . 2oo » ı —< ^ cvj rr (N ı ^ cn ■ c\ r-- ^ —< m ] o r - ' ^ r — I d ^ ^ r ^ - c o ^ o p ^ ^ T j - T i - ı - . - . ^ ^ n ' cn 12 ı oo ^ ^b°S !g;22S S -'??^!^2^,'?:cM 5 !:rnrnt^ r - oor^ oo ır" ^ ' ^ oo o t ^ ır,- > o , „— t" ->- 2: ^ 22 m ’r m —ı ^r (N ,T n ‘o-H ioınlNı o n n t N l^(N“ ı r ı v ı ^ 't t N ^ t N ^ - ^ r J --- • ' ^
S ^ S r - v O . r s £ ---- 2 o o W2 8 E r İ - < » 5 '''^ « > '< » ^ 0° < » £ '0 3 £ ' > ^ " ” £ Tr2 ^ M ^ £ •'"O 2 22 n «n £ - ^ ^ <n Ş ® --- Mt-^OOC- . E ^ v o Ş Ş g S ^ Ş - » ,5b'> - C/3 M — .—V C O - g ^ .§ < ><Z1 o â - f- 1 ü _ . s e s ? c/> : 3 .__. ü n ^ Cû ^ oo ^ » o a —■ * c >% J- _ . £ ■ 3 s ? CQ J — ■ fi « c3 c Öû co S! a c ‘6 p o ^ O '— ' E C O CQ TtıOt^fN-JtNrN'ÛfN ı ı ı —ı ı ^ (\|io ı —, , —11 cn ı ı (n2 “ « ^ VO —-* rq o [-. £5 £J 2 °° ■'-> ts,-. m ıo oo £> I ı r - 2 — On 2 'S’ > 0 0 2 2 ^ ^ 2 2 ■ » o s . o o - o S ^ S 00^ <Nr^?!2Ş(Ci''3'ıoP!Pı2iS5!!Q 1 Şrjrnf^r^ 2 f N Ş Ş 2 2 ^ 1^SPj — >^2 — ^ 2 2 ' " 2 ; . O rvj cn \D —< 00
(N —< CM 3 2 * N ' < CN ( N ^nSoo—'Î C S S S S ^ ^ ^ O N ^ r - ^ s n " 0 0 ^ —' o* —* —« o s w —• 4 —« —.roCTN — ^ û o ,^‘ '^ 'r^ vö ^ OONC N r ^ ^ —• —'O O f A - «—
w ^ >01, : 3 > » 0
t/ı o
-w J J b !5 ;P «3 1 c ^ idu -i «- cd a.MW(Z) rt c o I " 5 a a> N _C O 00 3 . 00 a> *-s 3 I u f 3e
ra 3 f - >i 5! ! s
« 3 "o İ^S-^1 fr>'2 - ö
O — • E =1 & l * .t3 ü ^ P S S :s e i W Ö V- _ rT , Ö-? Öûri aj c/> ğ ü ü'13 >% D co a> > o « 'S . := J -)bû _ cfl _ 2 S ' f s . a *Cca DO & S pî c ■C — O (D lbû"^ -* O Û> (üN " C - w . '" a > 2 f l ^ ^ c^ o o ^ îb u, -=î ^ £ ı^ S, =3 ^LcöhcS e — s f j f c Ş S S İ I # 1 i l : i | . & l | 3 i ^ ' ^ | l g & S ! J ^ > - > - Û H û . Q h 0 ^ i 2 l H f c 2 U m K ^ ^ O-cû n û S ^ h o-ca Oho S (% ) - n: 1 00 old uğ un dan sa y ı ve y ü zd e d eğ er le ri a y n ıd ırS ig ara îçcn v e İçm eyen 19-24 Y aş A rası B ireylerin T aze Sebze-M eyve Tüketim T ercihleri ile B eslenm e 23 D u ru m ların ın D eğerlendirilm esi
IX 00 o ın J a ^ 'nT î2 o
a
Öp cn IX IX 00 a S =s w S ■c s» •Sc •ç> 2 s V.1 c 3 =3 bo s: s t* **■ § & •S** i § 'Sı 2 ■§> 50 K -Cî S O V> a ^ o o •u ■a W IX o un p o o 03 W) I X IX 00 o un W IX • c o *ö> u >bJ0 > = o :E?.s<D C/î fl <L> PJ CQ oo Tf On OO NO r f NO OO n© r -ro m un r n <N CN CN O CN Tf r*S CN r -jD m o CN OO Os NO e*-* oo en ON Tf o o On On "Tf CN Ö O r -cö On Ö Un CN cd ‘CT <L> E W CN UT) On 2 o o u. a, o NO CN m NO o NO m ON ON vo CN On ın NO NO 00 o NO CN NO 5 m o O r- o m rf ö ö ö ö ö ö Ö O oo gv CN •^r CN Os 5 0 2 22 C\ NO ö CN Tj- On ro CN CN Ö NO Ol NO oo rn OO ON ö m ur> 00 CN On m os J . fO o oo m CN r -m r -NO CN O tT cn m O CN OO ı n On CN CN ı^i co a r n uri ON ON cn oo CN ı n NÖ r -un ^ r r^-NO C-* 0 fN uri . O r** T ^ OŞ s o — OO cN ONO f S o d<N ı n OO ON v n O ' Ö v ö ö r** ö " " r S 3 m NO »o en — ir» CN On NO m o m f-; »o m o ın CN ON ö ö ın r~ ö CN CN CN v i iri ° -D ro **■' oo ~H On oo r > On ON r T CNX ) <N CN T}" CN Ö â \ O ö İ - û i —i ^T e m ON NO r f ı n NO 00 m CN CN NOO ö m NO 00 m m cn O m m 1— < ON ö Ö ö CN o m ON NO m —î ö o^ ö uS £ — m > _ ; S R ^ r-hn -i ON —* O oo — ^ r CN CN rn in c*"ı O Tj- 00 od NO r? Ö S o oo NO CN ro rn oo m Tj-NO O r -CN Os £ s© 00 T NO Os _• SO 0 NO fO Ö NO 00 tn ın NO T On CN Ö r*> <d cs ^ 00 On 00 00 OŞ 00 o ö r -o m r- CN un ON oo ö ın nS ro O CN 00 Ö Ö fO m »&û cd >H ö ^ Ş O os ^ r- ON T ır> UT) ^ . O<e
D -£ cd E<D ^ Q fN NO CN ^J* 'O Os r--. 00 ns rsj ON' 00 O <n Os ^ tn fN CN A in m _« c a S 5 > < c S .2 H ç > cö O 2 ON m NO O fO On U C r -un CN CN o CN CN ^ ^o 2İ în ^O Ö - S 6 1 9 .9 5 T^" un NO NO CN o O o un CN r- ro Ö ö ö ON ö CN Ö ON CN ö ^ 2 r ö ^ ■’T m ö On 0\ 00 ON On cn o NO m Ö 00 ö CN ö CN O m CN — < ç 2 © ON fO (N 00 d cd İZ 03 CQ O ■s c > CLOh ( ) P a re n te z iç in d e k il e r al t ve ü st d e ğ er le ri g ö s te rm e k te d ir a,b A y n ı s a tı rd a k i fa rk lı k a ra k te rl e ri n b u lu n d u ğ u v e ri le r, is ta ti s ti k s e l a çı dan fa rk lı d ır (p < 0 .0 5 )24 R A K IC IO Ğ L U N ., D İK M E N D ., Ö Z P A Y E.
lerde, vitam in ve m ineral kaynağı olan taze sebze ve m eyve tüketim lerinin arttırılm ası gerekliliği sonucuna varılm ıştır. Yaşamın ileriki dönem lerin de hastalıkların önlenm esinde adölesan ve genç lerin b u konuya dikkatlerinin çekilm esi gerekli dir. S igara içilm esinin önlenm esi adına yapılan çalışm alard a, sigaranın sağlık üzerine olum suz etkileri anlatılırken, bireyin beslenm esine ve bes lenm e alışkanlıklarına olan etkisinin de vurgulan m ası kişilerin bu konuda bilgilendirilm esinde ya rarlı olacaktır.
K A Y N A K L A R
1. B ilir N , G ü ç iz D oğan B, Y ıld ız A N . S ig ara içm e k o n u sun d ak i d av ran ışlar vc tu tu m la r (A n k a ra -T ü rk iy c). H a- 14. c cttcp c H alk S ağlığı V akfı, In tern atio n al D e v e lo p m e n t R e se a rc h C e n trc . P ro je N o :9 4 0 2 0 0 /0 2 8 8 2 , M e te k s a n A nonim Sti, A n k ara, 1997.
2. L loyd T, C h inchilli V M , R o llin g s N , ct al. F ru it c o n - 15. sum ption, and card io v ascu la r h e alth in fe m a le ad o le
s-cents: thc P en n State Y o u n g W o m e n ’s H e a lth S tudy. A m J C lin N u tr 1998; 6 7 :6 2 4 -3 0 .
3. Z eig ler RG. A revicvv o f e p id c m io lo g ic e v id c n c c th at 16. c a ro te n o id s re d u c e th e ris k o f c a n c e r. J N u tr 1 9 8 9 '
1 1 9 :1 1 6 -1 2 2 .
4. R ak ıcıo ğ lu N , F id an cı G , K ıral S. S e b z e v c m e y v e tü - 17. k e tim in e etk i ed en e tm e n le rin s a p ta n m a s ın a y ö n e lik
b ir çalışm a. B e slen m e v e D iy e t D e rg isi 2 0 0 2 3 1 1 8 - 31.
5. H in in g er B , C h o p ra M , T h u rh a m D I, L ap o rte F, R ic- 18. h a rd M J, F a v ic r A , R o u ss e l A M . E ffc c t o f in e re sa d fru it an d v e g e ta b le in ta k e o n th c s u s c e p tib ility o f li- p o p r o te in to o x id a tio n in s m o k e rs . E u r J C lin N u tr
1997; 5 1 :6 0 1 -6 0 6
6. Lovvry R , G a lu sk a D A , F u lto n JE , W e c h s le r H , K an n
L. W cig h t m an a g e m e n t g o a ls and p ra c tic e a m o n g U .S . 19 H ig h sch o o l stu d en ts: A s so c ia tio n s w ith p h y sic al aeti- vity , diet, and sm o k in g . Jo u rn a l o f A d o le sc c n t H e alth 2 0 0 2 ;3 1 :1 3 3 -1 4 4 .
7. W ilso n D B , N ic tc rt PJ. P a tte m o f fru it, v e g e ta b le , and m ilk c o n s u m p tio n a m o n g s m o k in g a n d n o n s m o k in g fem ale teens. A m J P re v M ed 2 0 0 2 ;2 2 :2 4 0 -2 4 6 .
O s lc r M . T h e fo o d in ta k e o f s m o k e r s a n d n o n s m o - k c rs:T h c ro le o f p a r tn e r ’s s m o k in g b e h a v io r. P r e v c n ti- vc M c d icin c 1 9 9 8 ;2 7 :4 3 8 -4 4 3 . M o o re M C . N u tritio n a l A s s c s s m c n t. P o c k c t G u id c to N u tritio n a n d D ie t T h c r a p y . M o s b y Y c a r B o o k In c . 3 ,1993.
S a ğ lam F, Y ü rü k ç ü S. A n k a ra Ü n iv e rs ite s i E ğ itim B i lim leri F a k ü lte si Y ü k s e k o k u l ö ğ r e n c ile r in in b e s in t ü k e tim d u ru m u , b e s le n m e s l ı ş k a n lı k l a r ı v c b e s l e n m e bilg i d ü z e y le rin in s a p ta n m a s ı. B e s le n m e v c D iy e t D e r gisi 1996 ;2 5 :16-23. G r u n b e r g N E . T h e c f f c c ts o f n i c o t i n e a n d c i g a r c t t c s m o k in g o n fo o d c o n s u m p tio n a n d ta s te p r c f c r c n c c . A d d ic tiv c B c h a v io rs 1 9 8 2 ;7 :3 1 7 -3 3 1 . C aan B, C o a te s A , S c h a e fc r C , F in k le r L, S t c m f c ld B , C o rb e tt K.. W o m c n g a in vvcight 1 y c a r a f te r s m o k in g c c s sa tio n w h ilc d ie ta ry in ta k e tc m p o r a r ily in c r c a s c . J A m D ie t A s so c 1 9 9 6 ;9 6 :1 1 5 0 -1 1 5 5 . T o k g ö z P, E rte m M , Ç e lik F, G ö k ç e Ş. S a k a G , H a tu - n o ğ lu R. Ü n iv e rs ite ö ğ r c n c ilc r in in b e s le n m e a lı ş k a n lık la rın ın s a p ta n m a s ın a iliş k in b ir a r a ş tır m a . B e s le n m e v c D iy e t D e rg isi 1 9 9 5 ;2 4 :2 2 9 -2 3 8 . Y u rtta g ü l M , S a ğ la m F. Y ü k s e k ö ğ r e n im e d e v a m e d e n k ız ö ğ r e n c ile r in f iz ik s e l a k t i v i t e l e r i n i n b e s l e n m e v c s a ğ l ı k d u r u m l a r ı n ı n s a p t a n m a s ı . D i y a b e t Y ı l l ı ğ ı , 1 9 8 8 ;5 :1 8 3 -1 9 0 . A rs la n P, K a r a a ğ a o ğ lu N , D u y a r İ, G ü le ç E. Y ü k s e k ö ğ re n im g e n ç le rin d e b e s le n m e a lış k a n lık la r ın ın p u a n la n d ır m a y ö n te m i ile d c ğ c r l c b d i r m c s i. B e s l e n m e v c D iy e t D e rg isi 1 9 9 4 ;2 2 :1 9 5 -2 0 8 .
P o llitt E, M athevvs R. B rc a k fa s t a n d c o g n itio n : a n in - te g r a tiv e s u m m a r y . A m J C l in N u t r 19 9 8 , 6 7 . 8 0 4 S - 8 1 3 S
T c b c rd a r E, Ç iv i S, B ü y ü k b a ş S , K a v a k S. G e n ç le r d e sig a ra iç im in i k a n s e ru m v e id r a r C v ita m in i d ü z e y l e r i n e e tk is in in in c e le n m e s i. B e s le n m e v c D iy e t D e r g is i
1 9 9 7 ;2 6 :1 1-17.
W a lls trö m P, vvirfalt E, M a ttis s o n 1, G u llb c r g B ı .Jan- z o n L, B c rg lu n d G . S e ru m B c a ro te n e a n d ? to c o p h c r o l in sm o k e rs a n d n o n s m o k e r s a s s o c ia tio n s w ith f o o d s o - u r c c s a n d s u p p l c m e n t a l in ta k e s . A r e p o r t f r o m t h e M a lm ö D ie t a n d C a n c c r c o h o r t . N u t r i o n R e s e a r c h 2 0 0 3 ;2 3 :1 6 3 -1 8 3 . G a lla h c r D D , S c h n c c m a n B O . D ie ta r y F ib e r . İn: Z ie g - lcr E E , F ile r L J (c d s ). P r e s e n t K n o w lc d g e in N u tr itio n . IL S I P re ss W a s h in g to n D C ,U S A , 1996.
