QARAQALPAQ XALIQ D ASTAN I “ALPAMIS’ TIN
VARİANTLARI HAQQINDA
S arıgül BAHADIROVA Bıyıl O’zbekstan hu’kimeti o’zbek
xalıq da’stanı “Alpamıshtın’ 1000 jıllıg’ın 1999-jılı belgilewge qarar shıg’ardı. Qa- rarda “Alpomish” d a’s tanının’ qaraqlpaq xalqına da tiyisli ekenligin esapqa alıp, qaraqalpaqsha var i antlarının’ i ahinde en’ jaqsısm baspadan shıg’asrıw, “Alpa- mıs” dn’stam haqqında ilmiy izertlew ju- mıslarm ken’ tu’rde alıp barıw, xalqımız arasında ken’ tu'rde propagandalaw isi ko’rsetilgen.
“ALpamıs” tu’rkiy tilles xalıqlardın’ ko’pshiliginde derlik bar, en* ken’ ta- ralg’an da’stanlardın’ biri. Omn’ ha’mme xalıqlarda da bar, variantlarının’ o’zi ju ’zden aslam, taralıwı jagfınan onm’me- nen hesh bir d’astan jarışa almaydı. Da’stannm ’ taralıwı Altaydan baslap Oı aylıq Aziya, Volga boyları, Qazaqstan, Avvg’an, İran, Tu’rkiy a, Qıtayg’a shekem baradı. Ol tu’rki tilinde g’ana eme s, par sı tilinde de o’z var i antlarına iye. “Alpa- mıs” da’stanı xalıq arasında ku’ta’ su’yip tm’lanatug’m, jırawlar ta’r^pinen ken’ tu’rde atqarılatug’ın da’stanlardan esap- lang'an.
Qaraqalpaq xalqı “Alpamıs” d esta nının’ o’z milliy ver siy asına iye. Qaraqal- paq jır avlarının’ repertuarında turaqlı tu’rde saqlan’g’an, jırawlardın’ o’zinin’ sheberlik talantm smap ko’retug’ın d a’s tanlarının’ biri bol g* an, yag’nıy “AL- pamıs”tı atqarmag’an jıraw bolmag’an. Bizge belgili bul da’standı barlıq jırawlar derlik jırlawına qaramastan 8 variantı g’ana jazıp alıng’an. Jiyemurat jıraw, O’ziz jıraw, Karam jıraw, Arzımbet jıraw. Sonın’ ishinde O’ziz jıraw variantı to’rt
ret (1937, 1941, 1981, 1996), Qıyasjıraw variantı bir ret (1957), Esemurat jıraw variantı bir ret (1960) basılıp shıqtı. “Al- pamıs” da’stanm m ’ en’ eski nusqası 1896-jılı A.Divaev ta ’repinen jazıp ahng'an qaraqalpaq jırawı Jiyemurat Bekmuxammed ulı variantı. Bul vari- anttı A.Divaev rus tilindegi awdarması menen 1901-jılı “Qırg’ız poemasırt değen at penen bastırıp shıg’aradı.1 1922-jılı Tashkentte “Batırlar” değen kitapqa kir- gizilip basıladı. Usı variantm S.Seyfullin 1931-jılı Qızıl-Orda qalasmda 1899-jılı Kazan qalasında basılıp shıqqan “Qıssa- i Alfamısh” (Ju’sipbek Sheyxuslam bas- tırg’an) variantı menen biriktirip, “Qa- zaqtın eski a’debiet nusqaları” değen at penen bastırıp shıg’aradı. Bul variant 1939-jılı S.Muqanovtın’ redaktorlıg’ında “B atırlar” değen kitapta qay tadan shıg’arıladı. Bunnan basqa bir neshe xrestomatiyalarda, i.itaplarda usı nus- qası basıladı. Bizge belgili A.Divaev “AL- pamıs”tı qaraqalpaq jırawı Jiyemurat Bekmuxammed ulman jazıp alıng’an va- riantm ja ’riylay otırıp, om negedur “qa- zaq eposı” dep ataydı. 01 1901-jılı ba- sılg’an basılmasında da biraz so’zlerin qazaqshag’a jaqmlastırıp qayta isleydi. “ALpamıs batır” shın qazaq xalqırun’ o’len’-jırı bolsa da, bularg’a qon’osı otırg’an qaraqalpaq aqmı ta’repinen ja- zılg’anhqtan ishinde, arab, parsı so’zleri ko’p ushırar edi. Bunı avvdarg’an waqıt- ta qolımızdan kelgenshe so’zdin’ ma’nisi- ne joqın keliwine tırıstıq”,-deydi A.Diva ev. Ol da’standı A’miwdarya bo’liminin’ belgili qaraqalpaq baqsısı Jiyemurattan
Yıl: 11 Sayı: 42
jazıp alındı dep edi. Jiyemurat jıraw qa- raqalpaq jırawlanm n’ ishinde en’ ataqlı jırawlardın’ biri bolg’an. Sonhqtan ol qa- raqalpaq Kabının' arasında en' su’pip tın’lanatug’ın d a’st anlardın’ ba’rin jır- lag’an. Bul da’stannm’ Jiyemurat jıravv- dan wazıp alıng’an variantı bu’gingi ku’nge shekem jazıp alıng’an segiz vari- antı menen syujetlik qurılısı, ko’rkemli- lik o’zgesheligi, obrazları jag’ınan joqın turadı. Bul Jiyemurat jıraw jırlag’an va- r i an tının’ qaraqalpaqsha vermiyaları- nın’ tiykarg’ılarının’o biri ekenligin ko’rsetedi. A.Divaevtın’ pikirine kele- tug’ın bolsaq ol jasag’an da’wirde “Alpa- mıs”tın’ basqa variantları (Qıssa-i-Alfa- mısh”tan basqa) belgisiz edi, ol sol da’wir shmlıg’ınan shıg’ıp o’z pikirin aytıp ket ti. A.Divaevtın’ bul pikirlerinin’ tiykarsız ekenligin belgili qaraqalpaq folkloristi İ.Sag’ıytov waqtında duns kritikaladı.
Jiyemurat jırawdan A.Divaev o’zi jazıp alg’an ba, ol tekst qayaqta değen
soraw tuvvadı.
Tekst arabsha, qol jazbası O’z ÎAKK bo’liminin qol jazba fondında saqlawlı. A.Divaev sol qol jazbamn’ qısqa mazmu- mn arab imlasında beredi, son’ınan omn’ russha awdarmasın beredi. Abubakir Di- vaev 1856-jılı Ormbor qalasında tu- wılg’an, 1876-jılı Orınbordag’ı Nepyuev kadet korpusınm’ Aziya bo’limin pitke- rip, Tu’rkstan bo’limine jollama al adı. Sonnan baslap o’mirinin’ aqırına shekem A?Divaev Oraylıq Aziyadag’ı tu’rki tilles xalıqlardın’ xalıq m ik asın jıynawg’a, bastırıp shıg’arnvg’a belsene qatnasadı. “Alpamıs” haqqmda tyurkologiye ilimin- de birinshi ret pikir aytc an A?Divaev boldı. 01 1896-jılı “Zapiski Vostoshnogo otdeleniya Russkogo arxelogisheskogo obshestva” jurnalinin’ betinde (t.l) bul da’stan haqqında qısqasha mag’hwnat beredi. Jiyemurat jırawdın’ qol jazbası
“ALpamıs batır hikayası” değen at pe nen Sırda’rya oblastmın’ A’miwda’rya bo’liminin’baslıg’ı M.D.Razgonov ta’repi nen og’an jiberiledi. M.D.Razgonov bul dastandı qalay jazdırtıp aldı, jırawdın’ o’z awzınan ba, yaki jırawdm' qol jazba- sıma ol bizge belgisiz. Biraq, berilgen mag’luwmatta qol jazba arab ha’ribi me nen jazıl’g’an, ja ’ne qaysı jırawdın’ vari- antı ekenligi haqqında tolıq mag’lıvvmat berilgen. Bunda Jiyem urat jıraw Tb’rtku’l bolıslıg’ında jasawshı qaraqal- paq baxshisi dep beriledi. Bizge baqqa variantlar menen biriktirilmegen M.D.Razgonovtm’ qol jazbası a’hmiyetli. Bu’gingi ku’nge shekem sol qol jazbamn’ ta’g’diyri belgisiz. A.Divaev usı qol jazba- m 1897-jılı baspag’a tayarlap, ol 1901-jı- lı “Sbornik materialov dlya statis tiki Sırdarinskoy oblasti” toplamında shıg’aradı. Biraq bul haspasında ol biraz o’zgerisler menen shıg’arıp atırg’anlıg’ın aytadı. Bul qol jazba qaraqalpaq jırawla- rman jazıp almg’an “Alpamıs” destanı nın’ en’ birinshi qol jazbası, sonın’ menen birge tu’rki tilles xalıqlardın’ öshinde xab ju’zıne tu’sken ha’m ilimge birinshi ret belgili bolg’anı usı Jiyemurat jıraw qol jazbası. Ha’zirgi ku’nde biz usı nusqa m tawıp, oqıwshılar jurtshılıg’ına tanıs- tınwımız, xalqımızdın’miyrasına qosıwı- mız aldımızda tu r’gan a’diwli wazıypa- lardın’ biri dep oylayman. So’ytip oqıws- hı jurtshılıg’ı Jiyem urat jıraw ha’m J.Sheyhuslam nusqasın birinin’-biri jal- g’ası re tinde tanıp keldi. Al, bunnan son’ qazaq folkloristleri Mayket Sandıbaev, Sultanbek Aqxojaev, J. Jaqıpov, E.Bek- tursınov ha’m t.b. ta’repinen 8 variantı jazıp almadı. Qazaq folkloristi erinin’ pi- kiri boymsha “Alpamıs” ün’ en’ tolıg^ı M.SAndıbaev, S.Aqxojaev variantı. Endi “Alpamıs” d a’s tanın qazaqshag’a jaqm- lastırıp A.Divaevtın’ gayta islep
Yıl: 11 Sayı: 42
shıg’arg’an variantı da’staımm’ qazaq xalqı arasında ken’ tu’rde taralıwına alıp keldi. Bııl so’zimizdin’ di’lili retinde A’.Qon’oratbaev , ta ’repinen 1946-jılı Tashkent vva’layatnun’ Qawınshı değen j erinde turawshı belgisiz bir adamnın’ qol jazbasınan jazıp alg’an nusqası tiy* karınan usı Jiyemurat jıraw variantının’ bir nusqası dep esaplasa bol adı.
Qazaqstan ilimler Ak ademiy a s mm’ Oraylıq kitapxana fondr, inv.
351. Syujetinde geroylardın’ alını- wına hesh qanday o’zgeris joq. Bunnan biz Jiyemurat jıraw variantının tuwıs- qan qazaq xalqımn’ ma’deniy mülkine aynala otırıp, ol eki xalıqtm’ ma’deniya- tın bir biri menen jaqınlasıwına, bir-bi- rin bayıtıwına u’lken u’les qosqanlıg’ın ko’remiz.
Endi Jiyemurat jıraw jırlag’an “Al- pamıs”tın’ qaraqalpaqsha variantın qa- raqalpaq ilimpazları N.Da’wqaraev, Q.Ayımbetovlar tu’rkiy tilles q xalıqları variantl arının’ ishinde en’ eskisi, taza saqlang’an tu’ri retinde joqarı baha bere di.
Jiyemurat jıraw variantında waqı- ya Alpamıs penen Gulparshınm’n’ tuwı- lıwı, Gulparshınnın’ ata-anasının’Tays- haxannın’ eline keliwi, Alpamıstın’ to’p qıyınshıhqtı jen’ip Gulparshındı alıp ke- liwi menen waqıya tamamlan adı. Q.Ayımbetov da’standag’ı Alpamıstın' ekinshi ret Tayshaxannın’ eline kelivri ha’m bunnan son’g’ı syıyetti jırawlar o’zleri toqıg’an, al Alpamıstın’ tiykarg’y syujeti Ziyemurat jıraw jırlag’an varian- tı deydi. Bul pikir menen tolıq kelisimge keli w qıyın. Sebebi qaraqalpaqsha segiz variantında da, o’zbekshe, qazaqsha ver- siyalapinda da, sonday-aq altay, tatar, qıpshaq variantl arında da ALpamıstın’ Tayshaxannın’ eline ekinshi ret keliwi bar.
Sovet hu’kmeti jılları ishinde onın’ haspadan shıqqan u’sh variantında da biraz o’zgerisler boldı. Jiyemurat jıraw variantl ele qaraqalpaqsha shıqqan jop. Al, Sovet hu’kmeti jılları ishinde haspa dan shıqqan o’giz jıraw, Qıyas jıraw, Ese- m urat jıraw variantl arı o’z orginalınan o’zgertilip, biraz redaktorlenip shıqtı.
Da’standı qaraqalpaqsha variantla- nnın’ ishinde syujeti jag’ınan en’ tolıg’ı, tu’rkiy tilles xallıqlarda bar vari antları nın’ ishinde de en’ kelisimli Esemurat jı- raw variantl. Misali: o’zbekshe Eazıl Yul- dash variantı 14000, qazaqsha Mayket Sultangqul variantl 4000 qatarg’a jaqın, qaraqalpaqsha Qıyas jıraw variantl 16600 qatar, Esemurat jıraw variantl 19000 qatar’g’a jaqın qosıqtan ibarat.
O’giz jıraw variantının’ 1937 jılı Moskvada shıqqan nusqası latın imla sında basıldı. Avtordın’o’zi 1941-jılı shıq- qan nusqası 1937- jılg’a nusqasm tolıqtı- np shıg’ardım deydi.
Bunnan son’g’ı basilimi arında 1941-jılg’ı nusqası tiykarında alınd De ğen menen 1937-jılg1! ha’m 1941-jılg’a ha’m 1981-1996 jılg’a nusqalarm salıs- tırg'anda biraz o’zgerisler son’g’ nusqala- n n a kirgizilgen ko’riwge boladı.
Qıyas jıraw variantın A’.Karimov ta’repinen jazıp alınıp 1957-jıbaspadan shıg’arıldı. Bul variantında orginal me nen salıstırg’anda Mredaktorlaw”, qasqa- nw sıyaqh o’zgerislerge ıshıradı. Bul va- riantımn’ bir a’hmiyetli jeri onın’ tohq teksti naması menen Tashkentte jazıp alıng’an. Al qalg’an vari antlarının’ teksti naması menen tolıq sazıp alınbadı.
Kölemi jag’man tu’rkiy tilles xalıq- larda bar “Alpamıs” da’stanının’ variant- lannın’ ishinde Esemurat jıraw variantı en’ ko’lemlisi. Bul variantın Rambergen Xojambergenov 1957-jılı Esemurat jı- rawdan jazıp aladı. Bunı 1960-jılı
Yıl: 11 Sayı: 42
Q.Maqsetov penen Q.Mambetnazar<?v- tm’ tayarlawında haspadan shıg’adı. Or- glinal variantl O’z ÎAQQ bo’liminin’ qol jazba fondında saqlawı Esemurat jıraw- dın’ variantı magnit plenkasına tolıq tu’rde jazıp alınbag’an, biraq ayırım bo- limleri N.Da’wqaraev atındag’ı Til ha’m a’debiyat ins ti tu tının’ qaraqalpaq folkla rı boliminin’ muzıkanı jızow labaratori- yasının* fondında saqlawh. Esemurat jı- raw variantı O’giz jıraw ha’m Qıyas jı- raw variantl arına salıstırg’anda da ku’ta ’ ko’p: “redaktorlenim” menen ba- sılg’ın. Bir neshe qatar qosıq qatarları epizodları qısqartılg,an.
Al, Qalg’an Ta’n'irbergen jıraw, Ka ram jıraw, Arzı jıraw vdriantları ele janq kormftdi. Bıyılg’ı “Alpamıs” da’stammn’ 1000 jıhq yubileyin belgilew aldında biz bul da’stannın’ ha’mmemizge beİgili ha’z zirgi ku’nde biz xalqımızdın’ en’ su’yikli da’stanı esaplang’an “Alpamıs” tm’ 1000 yubeleyi qarsanında qaraqalpaqsha va- riantlannın’tolıq nusqasm xalqımızg,a jetkiziwdin’ za’ru’rligin aytqımız keledi. NOT
1 (Sbomik materialov ılya statistiki Sırda- rinskoy oblasti”. t IX. Tushkent, 1901).
BİZE GELEN DERGİLER
AKADEMİK ARAŞTIRMALAR- Çaykara Cad. Nu: 20/ERZURUM • ARIŞ- Atatürk Kültür Merkezi, Gazi
Mustafa Kemal Bulvan Nu: 133 Maltepe/ANKARA • ATACURT- Kardelen mah. 353. Sokak Nu: 53 Batıkent /ANKARA • AY IŞIĞI ■ P.K. 88 İSPARTA • AZERBAYCAN - P.K. 165 Ulus/ANKARA • BENGÜ- Sezenler Sokak Nu: 4/12 Sıhiyye/ANKARA • BİLGE- AKM Başkanlığı GMK Bulvan Maltepe/ANKARA • BİLİG- Taşkent Cad. 10. Sokak Nu: 30 Bahçelievler/ANKARA • BİTİĞ- Postbus 9642 2003 LP Haarlem/The NETHERLANDS • BALKAN ÖĞRENCİ MEKTUBU- Mithatpaşa Cad. 44/18 Kızıl ay/ANKARA • CEM - Zafer Mah. Ahmet Yesevi Cad. Nu: 290 Yeniboana/ÎSTANBUL • DOĞU TÜRKİSTAN - 58. Bulvar Cad. Nu: 130/1 34760 Zeytinbumu/ÎSTANBUL • DOĞU TÜRKİSTAN'IN SESİ- Millet Cad. Küçükaaray Apt. 26/3 Aksaray/İSTANBUL • DOST DOST - Hatay Sokak 9/19 Kızday/ANKARA • EDESSA - Halk Eğitim Yanı 2. Sokak Nu: 2/D Bahçelievler/ŞANLIURFA • ERCİYES- P.K. 218 KAYSERİ • ERGUVAN- Fatih mah. Bayraktar Sok. Nu: 17 SAMSUN • FOLKLOR ARAŞTIRMALARI KURUMU BÜLTENİ- Yeşilırmak Sok. 10/16 Sıhhiye/ANKARA • FOLKLOR DERNEĞİNİN SESİ- Hal İçi Nu: 37 Kağızman/KARS • FOLK
LOR/EDEBİYAT- Hatay Sokak Kızıl ay/ANKARA • GENÇ ERENLER- P.K. 515 Yenişehir/ANKARA • GEREDE- Strasburg Cad. Adalet Han Nu: 18/18 Sıhiyye/ANKARA • HACETTEPE HABER-Hacettepe
Üniversitesi Rektörlüftü-ANKARA • HALKBİLİMİ-ODTÜ Türk Halkbilimi Tbpluluğu-ANKARA • İLESAM
HABER BÜLTENİ- İzmir Cad. 33/16 Kızılay/ANKARA • JAS TÜRKİSTAN - Almatı ş. 480043 Orbiaat -1.
19/19 KAZAKİSTAN • JOURNAL OF FOLKLORE RESEARCH - Indiana Universıty Folklore Institute - Bloomington - Indiana/ABD • KARADENİZ TEKNİK- Bayındır 2. Sokak 59/7 Kızılay/ANKARA • KARDAŞ
EDEBİYATLAR- P.K. 51. Ege Üniversitesi Bonnova/İZMÎR • KEBİKEÇ Karanfil Sokak Birlik İş Merkezi 5/2
Kızılay/ANKARA • KIBRISLI- 44 Mecidiye Sokak Lefkoşa/KKTC • KIRIM- P.K. 162 Yenişehir/ANKARA •
ÖNCÜ EDEBİYAT- P.K. 352 KAYSERİ • SESLER-NİP “Neva Makedoniya” Birlik Redaksiyonu Mite
Hacivaailev-Yasmİn bb 91000 Üsküp/MAKEDONYA • SİVAS ALTINCI ŞEHİR - Libya Car. Nu: 19 Kolej/ANKARA • SİZE- Klodfarer Cad. Servet Han 41, Kat: 3/33 Çemberlitaş/ISTANBUL • SON DUVAR- Olgunlar Sokak Nu: 36/13 06640 Bakanlıklar/ANKARA • SOYDAŞ- Necatibey Cad. 25/13 Kızılay/ANKARA • ŞAFAK- Korai 20 60100 Komotini/GREECE • TÜRK DİLİ- Türk Dil Kurumu Atatürk Bulvan 217 Kavaklıdere/ANKARA • TÜRK DÜNYASI İNCELEMELERİ DERGİSİ' E.Ü. Türk Dünyası Araştırın al an Enstitüsü Müdürlüğü Bomova/İZMÎR • TÜRK YURDU- P.K. 429 Kızılay/ANKARA • TÜRKEVİ- Postbus 58070-1040 HB Amsterdam/HOLLANDA • TÜRKÜN SESİ- Postboka 34 Gronland 0135 Oslo/NORWAY •
UZBEK TİLİ VE EDEBİYATI - Özbekistan Şenler Akadec|iai Alişir Nevayî Namındaki Edebiyat İnstitutı
Tilşunaslık İnstitutı Taşkent/ÖZBEKlSTAN • TÜRKLÜK BİLGİSİ - Kıbrıs Cad. 32/5 06600 Kurtuluş/ANKARA • TÜRKLÜK BİLİMİ ARAŞTIRMALARI- Süheyla Seçkin, Sait Paşa Cad. Postluoğlu Apt. Daire:3 SİVAS • YENİŞEHİR SANAT- Yenişehir Belediyesi ERZURUM • YESEVİ - P.K. 30 34490
Beyazıt/İSTANBUL • VARLIK- Hıyabanî Filistinî Şimalî, 151 Dr. Cevat Heyet T^hr an/l RAN
