Kitap Tamtmalar:
ABDULKER~M ABDULKAD~RO~LU, ~. HAIUU AKSOYAK, NECIP
FAZIL DURU,
KastamonuJurnal Defteri (1252-1253/1836-1837)
(Metin ve
T~plubas~m~), Ba~bakanl~k Ar~iv Genel Müdürlü~ü.
J~~rnal Defteri yahut M~lrur Tezkereleri Defteri idari amaçl~d~r. Milrur tezkiresi yurtiçi se-yahat vesikalanna verilen ad olup ~er'i mahkeme sicillerindendir. Ülke d~~~~ seyahader için veri-len pasaportun benzeri bir uygulama ile, vilayet d~~~na ç~kanlara da bu tezkire verilirdi. Bu uygu-lama 1908 y~hna kadar siirmü~tür. Matbu olan münir tezkireleri harca tâbi idi. Üzerinde nüfus cüzda~undaki aç~ldamalar yaz~ld~ktan sonra nereye ne için ve ne kadar süre ile gidilece~i de be- Tarihi bir kaynak olarak jurnal defterlerindeki verilerin nas~l kullan~labilece~i konu-sunda bir fikir vermesi için Kastamonu Jurnal Defterini daha sistematik bir ~ekilde i~leyip bir de~erlendirmeye tabi tuttuk. Defter dilzenleni~~ ve içindeki bilgiler itibar~yla 1836-1837 tarihle-rinde ortalama bir Anadolu ~ehri olan Kastamonu'nun kay~tlara geçmi~~ seyahat s~kli~~na ait bil-giler sunmaktad~r. Defteri de~erlendirilmesi sonucunda Kastamonu'dan en çok seyahat edilen yerler, bu seyahatlerin aylara göre da~~hm~, en çok seyahat eden gruplar, seyahat etme amaçla-r~na göre bu gruplar~n da~~l~m~, hangi mesleklerin nerelere seyahat etti~i gibi baz~~ bilgilere ula-~dabilmektedir. Ayr~ca müslim, gayrimüslimlerin bu da~~hmdaki yerleri ve seyahat amaçlar~~ ko-nusunda bilgiler edinmek mümkün olmaktad~r. Seyahat edenler d~~~nda defterde ölüm, do~um ve evlilik gibi sosyal yap~ya ait sicil kay~tlar~~ ve nadir olarak da ihtida, dini bayram tarihleri, sakat hayvan do~umu gibi baz~~ özel bilgiler de bulunmaktad~r.
Defter 1836 y~h May~s ba~~ndan 1837 y~l~~ Kas~m ortas~na kadar devam eden yakla~~k ondo-kuz ayl~k bir dönemi kapsamaktad~r. Defter düzenleni~~ itibar~yla günlük kay~tlar ~eldindedir. Fakat belirtilen süre içinde günlük kay~tlar düzenli de~ildir. Her güne ait mutlaka kay~t olmas~~ gerekti~i fikrinden hareket edecek olursak bu 19 ayhk sürede 534 güne ait kay~t olmas~~ gerekir. Fakat defterde 201 gün eksi~i ile 333 güne ait kay~t vard~r. Eksik aylarda kay~tl~~ olmayan gün sa-y~s~~ 9 ile 24 aras~nda de~i~mekte ve özellikle y~l~n so~uk aylar~na rasdayan 6 ayl~k periyoda rast-lamaktad~r2. Bu eksiklikler çe~itli sebeplerden meydana gelmi~~ olabilir. Kay~t olmayan günler olabilece~i gibi kay~tlar belli günlere de toplanm~~~ olabilir. Eksik günlerin k~~a rasdamas~~ defte-rin ana dilzenleni~~ amac~~ olan ticaret amaçl~~ seyahadedefte-rin en aza indi~i dönemdir. Fakat eksik günlerin kesintisiz bir ~ekilde ve arka arkaya olmas~, baz~~ aylarda üç haftaya kadar ç~kmas~~ eksik kay~tlar oldu~unu d~l~ündürmektedir. Bu eksiklikler sebebiyle verdi~i bilgiler itibar~yla bize tam ve dogru bir istatistik vermiyor gibi görünebilir. Fakat kay~tlar~n tam oldu~u aylar~n bulunmas~~ ve di~er kay~darla birlikte kullandmas~yla bu dönem Kastamonu'su hakk~nda baz~~ fikirler vere-cektir. De~erlendirme, bu kayna~a dayal~~ olarak defterdeki bilgiler herhangi bir tamamlamaya tabi tutulmaks~z~n kullan~lm~~t~r. Ayr~ca ortaya ç~kan rakamlardan defterin, ~ehirdeki seyahat, ölüm, do~um gibi verilerin tamam~n~~ içerdi~ini söylemek de zordur. Bu verilere ait bilgilerin her zaman kay~t d~~~~ kalm~~~ olanlar~mn bulunabilece~i gözden uzak tutulmamal~d~r.
1 Kastamonu jurnal Defteri, Ankara 1998, s. VIII.
2 A~ustos 1836'da 15 gün, Eylül 1836'da 9 gün, Ekim 1836'da 25 gün, Kas~m 1836'da 23
gün, Aral~k 1836'da 23 gün, Ocak 1837'de 20 gün, ~ubat 1837'de 24 gün, Mart 1837'de 22 gün, Nisan 1837'de 13 gün, Temmuz 1837'de 13 gün A~ustos 1837'de 14 gün, kay~t görünmemek-tedir.
194 KITAP TANITMA
Kastamonu nüfusu 1831 say~nunda liva ve sancaklanyla beraber 3285'i gayrimüslim olmak üzere toplam 121.483 ki~i olarak hesaplanm~~t~r. Yine Kastamonu kent nüfusu ise 1830-1840 aras~~ tahmini olarak 12000-14000 ki~idir 3. Ayr~ca defterde yaln~zca Kastamonu merkezini ilgi-lendiren kay~tlar de~il, ayn~~ zamanda yak~n nahiyeleri Akkaya , Kuzyaka, çevre sancak ve eyalet-lerden gelip Kastamonu'dan geçerek ba~ka merkezlere gidenlere ait kay~tlar da bulunmaktad~r. Defterde Tespit edebildi~imiz kadar~yla toplam 2710 ki~iye ait kay~t vard~r. Bu rakama baz~~ ki~ilerin dönü~~ kay~ tlar~~ ile do~um, ölüm, evlilik kay~tlar~~ dahildir. Evli çiftler için kay~tlara esas olan konunun evlilik kayd~~ oldu~u dü~ünülerek tek kay~ t al~nm~~t~r. ~ ki ki~i olarak dü~ünülürse bu rakam 2896'ya ç~ kmaktad~r. Ayr~ca defterde ayn~~ kay~t içinde birden fazla belirtilen aile, ço-cuk, karde~~ veya toplu seyahat kay~tlar~ nda ki~iler ayr~~ ayr~~ dikkate al~ nm~~t~r. Bu 2710 ki~iye ait kayd~n 2085'i mürur tezkeresi, yani seyahat için tutulmu~~ olan kay~tlar olup, bununla ilgili bilgi-leri içermektedir (%76,9). 419 ölüm (%15,4), 186's~~ evlilik (% 6,8) ve 20'si de do~um ilam~d~r (%0,7).
Tablo I - Kay~t Türleri ve Aylara Göre Da~~l~m~~
Seyahat Do~um Evlilik ölüm Toplam
May~s1836 228 3 14 25 270 Haziran1836 218 7 17 17 259 Temmuz1836 401 1 11 6 419 A~ustos1836 120 2 9 10 141 Ey1ü11836 47 - 2 44 93 Eldm1836 13 - 2 30 45 Kas~m1836 28 - 3 18 49 Aral~k1836 25 - 6 7 38 0cak1837 18 - 5 9 32 ~ubat1837 25 - 6 2 33 Mart1837 34
~~
8 3 46 Nisan1837 96 _ 16 7 119 May~s1837 179 - 16 6 201 Haziran1837 142 - 27 11 180 Temmuz1837 73 - 14 5 92 A~ustos1837 98 3 3 39 143 Ey1ü11837 109 3 9 110 231 Elcim1837 156 - 13 50 219 Kas~ m1837 75 - 5 20 100 Toplam 20/35 23 186 419 27103 Cem Behar, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun ve Türkiye'nin Nüfusu, Tarihi istatistikler
KITAP TANITMA 195
a) Seyahader
Defterde münir tezkeresi alan ki~ilerin takip edilmesini sa~layacak bir çok ince teferruatm kaydedildi~i görülmektedir. Ki~i yada ki~ilerin nereden geldi~i veya nereye gitti~i, belirtilen ya~~ ile görünüm ya~~~ farkl~l~~~, kaç gece ve gün kalaca~~, giri~~ ç~k~~~ günleri, b~y~k, saç ~ekli ve renkleri ve benzeri özellikleri, unvan, meslek, vas~f, aile künye ve lakaplar~, nereli olduklar~~ yaz~-lid~r. Ayr~ca yer adlar~~ ve bunun gibi bilgileri kay~tlarda bulmak mümkündür4. Fakat bütün bu bilgiler her ki~i için standart bir ~ekilde kaydedilmemi~tir. Belirleme ve te~his için yeterli oldu~u dü~ünülecek kadar ki~isel bilgilerin kaydedildi~i anla~~hyor.
Kay~tlarda dikkati çeken bir husus da ~stanbul ile ilgili olanlarda ayr~nt~lara daha dikkat edildi~i ve bilgilerin hepsinin yaz~ld~~~d~r. Di~er kay~tlara oranla ~stanbul'dan gelenler veya gi-denlerin daha ayr~nt~l~~ olarak meslek, ~stanbul adresleri, ne kadar kalacaklar~, ya~lar~~ ve seyahat sebebi gibi bilgiler di~erlerinden farkl~~ olarak hemen her seferinde eksiksiz yaz~lm~~t~r. ~ster daha s~k~~ denetleme amac~yla, isterse merkezi otoritenin düzenli kay~t ihtiyac~ndan olsun, bu Is-tanbul'un belirleyicili~ini ve merkezlili~ini yaln~zca en çok seyahat edilen yer olarak de~il, ayn~~ zamanda idari ve bürokratik olarak da vurgulamaktad~r. Kay~tlar ~stanbul ile ilgili olarak tutul-malar~~ söz konusu olunca daha özenli ve ayr~nt~l~~ olabilmektedir. Ayr~ca kay~tlardaki farklardan birisi de gidilecek yerler konusundaki aynmdan kaynaklanmaktad~r. Özellikle ~stanbul'a giden-lerde gidi~~ ve dönü~~ tarihleri, meslekleri, orada kal~~~ zaman~~ gibi bilgilerin yaz~lmas~na da daha dikkat edildi~i görülmektedir.
Jurnal defterinin büyük bir k~sm~~ (% 76'9u) mürur tezkeresi kaptlan yani seyahat kay~tla-r~ndan olu~maktad~r. Bu 19 ayl~k süre içinde toplam 2085 ki~i çe~idi amaçlarla Kastamonu'dan gitmi~, oraya gelmi~~ veya oradan geçmi~tir. Seyahat zamanlar~ndaki yo~unlu~un iklimin ve ~art-lar~n gere~i k~~~n azalmas~~ yaz~n ise artmas~~ tabiidir. En çok seyahat edilen aylar May~s ile Ekim aras~ndaki 6 ayl~k dönem olup ay olarak ise May~s, Haziran, Temmuz ve A~ustostur. Seyahat amaçlar~n~n ba~~nda ise ticaret gelmektedir. 2085 ki~iye ait seyahat kayd~n~n seyahat sebebi aç~k olarak belirtilmi~~ 1768 kay~ttan (geri kalan 317 kay~tta seyahat amac~~ belirtilmemi~tir) 928'i tica-ret amac~yla seyahat etmektedir (% 52). ~kinci s~ray~~ kay~tlarda "li-maslahatin" yaz~larak belirti-len fakat ne tür i~ler oldu~u aç~k bir ~ekilde anla~~lamayan grup olu~turmaktad~r (%9,3). Üçüncü s~ray~~ ise izne gelen, giden askerler olu~turmaktad~r (%9). Bunlar~~ dervi~ler ve çe~idi sebeplerle seyahat edenler, s~la (memleket ziyaretleri), "ahz-ü ad" (ticaret kelimesi ile ifade edi-len faaliyetten farkl~~ olarak küçük ticari faaliyet veya ~ahsi al~~veri~ler için kullan~ld~~~~ anla~~l~-yor), hac, rençperlik, erzak temini (özellikle medrese ö~rencilerinin) gibi sebepler takip etmek-tedir. Seyahat amaçlar~n~n zaman bak~m~ndan da~~l~m~~ genel seyahat zamanlama uygun olarak yaz aylar~na toplarun~~ur. Medrese ö~rencilerinin "cer" ad~~ verilen, üç aylarda memleketin kö~e buca~~na yay~larak gittikleri yerlerde Kuran okumak vaaz ve nasihat etmek suretiyle gördükleri hizmete kar~~l~k olmak üzere halktan para, yiyecek ve giyecek alma gelenelderi vard~5. Bu se-beple olsa gerek, erzak temini amac~yla, özellikle medrese ö~rencilerinin Ekim ve Kas~m 1837'de çevre vilayetlere dogru gittikleri gözlenmektedir.
4 Kastamonu jurnal Defteri, Ankara 1998, s.X.
5 M. Zeki Pakal~n, Osmanl~~ Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü~ü , ~stanbul 1993, s.279. Bu
yiyecek toplama gelene~inin devam etmesi veya art~p artmad~~~~ hususunda, Tanzimat devrinde Anadolu'da, özellikle ~ç Anadolu'da s~k s~ k ya~anan lutl~klar~n etkili olmas~~ muhtemeldir. M. Yavuz Erler, Ankara ve Konya Vilayetlerinde Kurakl~k ve K~thk (1845-1874), Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Samsun 1997.
196 K~TAP TANITMA
Defterin Kastamonu'ya ait olmas~~ sebebiyle gelinen ve gidilen yer olarak Kastamonu mer-kezlidir. ~ kinci derecede dikkati çeken merkez ~stanbul'dur. Muhakkak ki devletin ba~kenti bu ba~kente yak~nl~k, ekonomik, sosyal, ilmi konulardaki merkezili~i Kastamonu sanca~~~ için de geçerlidir. Seyahat edilen yerler itibar~yla Kastamonu merkez al~ nd~~~~ takdirde gerek Kastamo-nu'ya gelenler bak~m~ndan, gerekse Kastamonu'dan gidenler bak~ m~ndan ~stanbul en önemli yeri tutmaktad~r. Genel olarak yap~lan seyahatlerin asgari %30'unu ~stanbul'a gidenler veya Is-tanbul'dan gelenler olu~turmaktad~r. Ayr~ca ~stanbul sadece Kastamonu için de~il Sinop, Trab-zon, Sivas, Ankara, Konya, Harput gibi merkezlerden gelip Kastamonu'dan geçerek Istanbul'a gidenler için de en önemli merkez olarak görülmektedir. ~ kinci a~~rl~k noktas~~ olarak Kastamo-nu'nun yak~ n çevresini yani bugünkü ilçelerini görüyoruz. Bart~n, Safranbolu, Ta~köprü, ~ ne-bolu, Boyabat gibi merkezlerin keza öncelikli Kastamonu daha sonra da ~stanbul ile aç~ k bir ~e-kilde görülmektedir. Üçüncü halkay~~ ise Sinop, Ankara, Çank~r~, ~zmir gibi çevre merkezler olu~turmaktad~r. Izmir'in di~erlerine göre uzak olmas~ na ra~men ticari çekicili~i onu k~smen di~erlerinden ay~rm~~~ olmal~d~r. Bunlar~ n d~~~nda çok daha seyrek olarak, Kayseri, Adapazar~, Trabzon, Bafra, Canik, Harput, Diyarbak~r, Van, Erzurum ve hac güzergah~~ üzerinde bulundu~u anla~~lan Tarsus gibi uzak merkezler seyahatlerin a~~rhk noktas~n~~ olu~turmaktad~r.
Seyahat edenler ve amaçlar~~ bak~m~ ndan tüccarlar ve ticaretin en önemli özellik olarak gö-ründü~ü defterde ticari faaliyetlerin ayr~ca yo~unla~t~~~~ dönemler de dikkati çekmektedir. Özel-likle ticari amaçl~~ seyahatleri canland~ran bir durum da panay~rlard~. Burada Çanlur~'daki Yap-rak~~ Panay~r~n~n da Temmuz ve A~ustos ay~ nda ticari seyahatleri art~ran bir merkez oldu~u gö-rülmektedir. Panay~ra Kastamonu merkezden Temmuz 1836'da 166 tüccar gitmi~ti. Bir y~l sonra ise panay~ra gitme tarihi A~ustosa kaym~~~ ve gidenlerin say~s~nda da büyük oranda azalma gö-rülmü~tür (36 tüccar). Bu azalma kay~tlardaki eksildikten kaynaklanabilir. Fakat as~l sebep, ayn~~ tarihlerde görülen ve h~zla yay~lan veban~n, yay~lma ve bula~ma riski kar~~s~ ndaki tereddütler ol-du~u anla~~l~yor.
Seyahat edilen yerlere bak~larak, Kastamonu'yu merkez alan ana seyahat güzergahlar~n~~ ç~karmak mümkündür. ~stanbul-Kastamonu aras~, en i~lek yol olup, bu yolun di~er ba~lant~lar~~ Boyabat üzerinden Sinop'a kadar gitmektedir. Kastamonu'ya gelen di~er güzergah~ n ise Do~u'-daki merkezleri Sivas-Tokat-~skilip üzerinden Anadolu'nun daha da do~usunDo~u'-daki di~er merkez-leri birle~tiren güzergah oldu~u anla~~l~yor. Di~er yol ise, güneye Çank~r~, Yaprakl~, Ankara ve daha güneydeki di~er merkezlerle olan ba~lanular~n sa~land~~~~ güzergahnr.
Defterdeki ticari amaçl~~ seyahat kay~tlar~~ da dahil olmak üzere ço~u zaman ki~ilerin ayr~n-t~l~~ meslekleri belirtilmemi~tir. Mevcut kay~ tlarda k~smen yo~unla~an ve dikkati çeken baz~~ nok-talar vard~r. Belirli meslek gruplar~ n~n daha çok belirli merkezlere yöneldi~i söylenebilir. Attar-lar ~stanbul'a giderlerken, fincanc~Attar-lar Kütahya'dan gelmekte; KasapAttar-lar Bafra'ya gitmektedirler. Sinop güzergah~n~n az say~da da olsa K~r~ m üzerinden getirilip. Anadolu içlerine do~ru sokulan köle ticaret yolu olarak kullan~ld~~~~ da dikkati çekmektedir. Dikkati çeken bir noktada ticari amaçl~~ olmaktan ziyade ziyaret amac~yla ~stanbul'dan gelenlerin mühim bir k~sm~ nda meslelde-rinin de belirtilmi~~ olmas~d~r. Kastamonu ve ilçelerinden ~stanbul'a gitmi~~ olanlar~n en önemli i~~ alan~n~ n karkç~l~k oldu~u yine bu kaptlardan anla~~lmaktad~r. Istanbul'daki loncalar ~eklinde örgütlenmi~~ olan bu i~çilerin büyük bir k~sm~~ Karadeniz havzas~ndan, önemli bir grubu da ~ ne-bolu'dan gelmektedir 6.
6 Donald Quataert, Osmanl~~ Devleti'nde Avrupa Iktisadi Yay~hm~~ ve Direni~~ (1181-1908),
K~TAP TANITMA 197 Defterde gayrimüslimlerle ilgili 219 kayda rastlanm~~t~r. Bu kay~tlardan 12'si ölüm -ki bu kay~tlar veban~n en ~iddetli oldu~u zamanlara aittir- 21'ini ise Do~u Anadolu'dan Van ve Erzu-rum'dan gelip Istanbul'a rençperlik yapmaya gidenler olu~turmaktad~r. Bunlar~n d~~~ndaki 186 kay~d~n hemen tamam~n~~ ticaret amaçh seyahat kay~tlar~~ te~kil etmektedir.
Defterdeki bilgilere göre, seyahat eden kad~nlar~n say~ca azh~~~ dikkati çekmektedir. Seya-hat eden kad~n say~s~~ 49'dur. Bunlardan 41'i Müslüman 3'f~~ gayrimüslim ve 5'i de köledir. Bun-lar hemen hepsi ya aileleriyle birlikte seyahat etmekte ya da ticaret d~~~~ hac, o~ul ziyareti ve bu-nun gibi sebepler dolay~s~yla zikredilmektedirler. Saulma amac~yla götürülen köle kad~nlar~n dul veya bakire olarak nitelendirilmeleri de yine görülmektedir.
Mesleklere göre bir da~~l~m yapmak gerekirse birinci s~ray~~ tüccarlar almaktad~r. ~kinci s~-rada ise asker ve devlete ait çe~itli görevler için gelenler (çukadar, demir madeni görevlileri, mimar ve mühendisler, kad~~ ve hizmetindekiler vb.) yer almaktad~r. Askerlerin temel yolculuk sebeplerinin izin, tekaüt ve terhis oldu~u görülüyor. Askerlerin mazerete dayal~~ terhislerinde sebepler belirtilirken en önemli kay~t "illet-i kadim" diz. Asil ve hasta, ya~l~l~k hatta kemik hasta-l~~~na yakalanma gibi sebepler de aç~kça belirtilmi~tir. Asker kay~tlar~n~n çoklu~u halen veya bir zamanlar ta~~d~klar~~ resmi s~fattan dolay~~ gittikleri yerlerin mahalli memurlar~na kay~t yapurma mecburiyetlerinden kaynaklan~yor olabilir. Üçüncü s~ray~~ "maslahat" kelimesi ile ifade edilen fakat amac~n daha ayr~nt~l~~ ve aç~kça belirtilmedi~i grup almaktad~r. Dördüncü s~ray~~ çe~itli ziya-retOhlan dola~an ~eyhler, müridleri, dervi~ler, gezginler almaktad~r. Bunlar~n bazen geldikleri yer, bazen de aslen nereli olduklar~~ kay~t dü~ülmü~tür. Bu kay~tlarda Ba~dat, Buhara, Mekke Medine, Hicaz gibi merkezler dikkati çe1unektedir. Ayr~ca bunlar~n en önemli ziyaretgâhlar~n-dan birisinin Sinnp'taki Seyyid Bilal Türbesi oldu~u görülmektedir. Daha sonra "Ii-ecli's-stla" kelimesi ile ifade edilen memleket ziyaretleri, "ahni at~l" kelimesiyle ifade edilen seyahatler, sonra hac yolculdan, rençperlik ve ilim tahsili, sai'ler yani ulaklar, erzak temin etmeye çal~~an ö~renciler ve kaurc~lar almaktad~r. Rençperlik için gidenlerin toplu bir ~ekilde seyahat eden ve Do~u Anadolu bölgesinden gelen (Erzurum, Van) gayrimiislimlerin olu~turdu~u görülmekte-dir. Ayr~ca çe~itli özel sebeplerle belirtilmi~~ miras al~m~, o~ul veya baba ziyareti, ba~ka ~ehirler-deki ayl~k ve düzenli gelirlerini toplama, hastal~~~na deva arama, hac~~ kar~~lama, uygunsuz vazi-yette olma (yani sürgün), "meks olma", istikbal gibi daha özel seyahat amaçlar~~ da kay~tlar ara-s~nda yer almaktad~r.
Evlilikler
Defterde toplam 186 çiftin evliliklerine ait kay~t olup, bu çiftlerin isimleri hangi mahalle veya nahiyeden veya divandan olduklar~~ kaydedilmi~tir. Kad~nlar~n daha önce evli olup olma-d~klar~~ yani dul veya k~z olmalar~~ kaydedilmi~tir. Erkeklerin bu durumlar~na ait bilgi yoktur. Def-terde 19 ayl~k zaman dilimi içinde 186 evlilik kayd~~ olup bunlardan 64'ü dul 122'si ise luzlarla yap~lan evliliklerden olu~maktad~r. Evliliklerin zaman~~ konusunda da bahar ve yaz aylar~nda
yo-~unla~t~~~~ görülmektedir. Çiftlerin mensup olduklar~~ yerler itibar~yla evliliklerin çok büyük bir
oranda yak~n çevreli evlilikler oldu~unu söyleyebiliriz. Ayn~~ ~ehir içinde (ayn~~ veya farkl~~ ma-halle) ,ayn~~ nahiye ve divana mensup olanlar aras~nda yap~lan evlilikler a~~rl~ktad~r Evliliklerin 160'1 (%86) ayn~~ merkez içinde yap~lm~~t~r. Kastamonu'dan nahiyelerine, nahiyelerden köye veya terzi evlilikler ise 26 (%14) 'd~r.
Dotumlar ve ölümler
Do~um ilamlar~na ait kay~tlar s~n~rl~~ olup burada bütün do~umlann kaydedilmedi~i
anla-~~l~yor. Defterde 19 ayl~ k dönem içinde 20 çocu~un do~umuna ait bilgi vard~r. Bu kay~ tlar da
198 KITAP TANITMA
Kastamonu jurnalindeld ölüm kay~tlar~~ ise Osmanl~~ co~rafyas~nda s~k s~k görülen bir ger-çe~i ve ölüm sebebini gözler önüne sermektedir. Anadolu'da XVIII ve XIX. yüzy~ l ortalar~ na kadar arahldarla süren veba salg~nlar~~ bu y~llarda Kastamonu'da da kar~~m~za ç~kmaktad~r. 1830'1u y~llardan sonra Anadolu'nun bir çok yerinde veba salg~ nlar~~ görülmekteydi. 1836'da Orta ve Güney Anadolu'da, 1837'de ise Bat~~ Anadolu ve Izmir'de görülen veban~n izlerine Kas-tamonu'da da rastl~yoruz 7
.
Bu 19 ayhk dönemde kay~tlarda bulunan toplam 419 ölümvakas~n-dan 148'i kad~n ve 148'i erkek olmak üzere 296 ki~inin vebavakas~n-dan öldü~ü görülmektedir Ölümle-rin %70,6's~~ vebadan gerçekle~mi~tir. Kay~tlarda veba d~~~ndaki ölüm sebepleri (sele kap~larak ölen iki çocuk d~~~nda) belirtilmemi~tir. Ölüm kay~tlar~n~n hemen hepsinde ya~lar belirtilmi~tir. Jurnalde 215'i erkek 204'ü kad~n olmak üzere toplam 419 ki~inin ölüm ilam~~ vard~r. Öliimlerde erkeklerde ortalama ya~~ 25,6 kad~nlarda ise 22,1 dir. Genel ortalama ise 23,9dur. Ortalama ölüm ya~~n~n dü~ilklü~ü dikkat çekicidir. Bu de~erlerin tam olarak gerçe~i yans~t~p yans~tmad~-~~n~~ bilemiyoruz. Fakat ölüm sebepleri aras~na veba da girince özellikle vebadan en çok etkile-nen çocuk ölümlerinin sebep oldu~u ortalama ölüm ya~~~ daha da dü~mektedir. Çünkü Eylül 1836 y~hndan itibaren ba~layan vebah ölüm kay~tlannda erkeklerde ölüm ya~~~ 18,9 a kad~nlarda bu rakam 16,2 ye kadar dü~mektedir. Vebadan ölenlerin genel ortalama ya~~~ ise 17,6 d~r.
Veba, ölüm kay~tlar~ndan görülebildi~i kadar~yla iki dalga halinde gelmi~tir. Birinci dalga, 1836 Eylillünde ba~lay~p Ocak 1837'ye kadar devam etmi~tir. ~kinci dalga ise Nisan'da hafif bir ~ekilde ba~lay~ p defterin sona erdi~i tarih olan Kas~ m 1837 ortalar~nda halen devam etmektedir. Salg~nlar~n ç~k~~~ ve en yo~un olduklar~~ dönem bu hastal~~~n klasik seyir tablosunda oldu~u gibi yaz ve yaz sonudur. 1836 ve 1837 yaz~nda k~~~n azalan veya rastlandmayan veba vakalar~n~n yaz~n artmaya ba~lad~~~~ görülmektedir. Orta ~iddette olarak nitelendirilebilecek veban~ n en fazla art-t~~~~ zaman olan Eylül 1837'de vebadan gayrimüslimlerin de öldükleri ve bunlar~n kaydedilmeye ba~lad~~~n~~ görüyoruz. ~lk veba dalgas~nda gayrimilslinaler ya hiç etkilenmediler ya da çok az ol-du~u için kaydedilmediler. MC~slümanlardan ölenler için "fevt ~ud", gayrimilslim ölüleri için
"helak ~ucl" tabiri kullan~lmaktad~r. Genelde ~slam toplumlar~nda gelenek ve inanç olarak
ço-cuklara yakla~~rken dini farkl~l~klar~~ vurgulayacak bak~~~ aglar~ndan uzak duran bir anlay~~~ var-d~r. Fakat ölüm kay~tlar~nda kaç günlük veya ayl~k olursa olsun müslüman olmayan çocuklar için de "helak ~uct tabiri kullan~ld~~~~ görülmektedir. Burada devletin resmi görü~~ ve anlay~~~n~n, bü-rolu-asi ve belgeler söz konusu oldu~unda toplumsal ve dini anlay~~lar~n ve yarg~lar~n önüne geçti~ini söylemek her halde yanl~~~ olmaz.
Veban~n Kastamonu'ya geli~i de yine deftere göre muhtemelen iki yolla veya ildsinden bi-risiyle oldu~u anla~~lmaktad~r. Birincisi bu hastal~~~n ç~k~~~ ve yay~l~~~~ ile ilgili olarak en klasik aç~klamad~r ki o da hac dönü~ü, hac~larla beraber ta~~nm~~~ olmas~d~r. Di~eri de bu muhtemel sebebi h~zland~ran, yard~mc~~ olan ve genellikle de daha etkili olmu~~ ticari münasebetlerdir. Veba vakalar~n~n görülmeye ba~lanmas~n~n hem tüccarlar~n Yaprakh Panay~nndan hem de hac~ -lar~n dönü~~ zaman-lar~na rastlamas~~ dikkat çekicidir. Defterde vebadan ölenlerin kay~ tlar~~ 2 Ey-lül'den ba~lamaktad~r. Hac~~ dönf~~lerine ait kay~tlar 17 Temmuz ve 13 A~ustosa, Yaprakh panay~~ - r~ ndan dönii~ler ise 6 A~ustos'a rastlamaktad~r. Muhakkak ki hangisinin mutlak bula~ma yolu oldu~u veya bunlar~n hangisinin hastal~~~n ta~~nmas~na sebep oldu~unu kesin olarak bileme - mekle birlikte, genelde hastal~~~n yay~lma giizergâh~n~n ticaret ve hac yollar~n~~ takip etti~i bilinen bir gerçektir. Dolay~s~yla veban~n Kastamonu'ya geli~i her iki sebepten hatta bunlar~n d~ -~~ nda ta-~~ nma yolu olan ulaklar, askerler veya göçebeler yoluyla da olmu-~~ olabilir.
KITAP TANITMA 199
ç) Kapana Gelen Mallar
Defterde Kastamonu kapanlar~na sat~lmak için gelen mallar da her günkü kay~dar~n so-nuna eklenmi~~ olarak günlük bir ~ekilde takip edilebilmektedir. Hangi kapanlara hangi madde-lerin geldi~i, pazara gelen mallardaki çe~idilik ve dalgalanmalar~n mevsimlere göre de~i~mesi takip edilebilmektedir. Kastamonu'da kapana gelen mallar un, tuz, arpa, demir, pamuk, pirinç, üzüm kahve, sabun, fiy, leblebi, revgan-~~ sade ve bezir, mercimek, tütün, nohut, f~nd~k, bal, pelunez, boya gibi mamullerdir.
Jurnal defterlerinin incelenmesiyle, ~ehrin ticaret a~~, halk~n seyahat sebepleri, s~kl~~~~ ve e~ilimleri, do~um, evlilik ve da~~l~mlar~, ölümler ya~~~ ve sebepleri ve ekonomik verilere ait bir çok bilgi elde edilmesi mümkün olacakt~r.
~ LHAN EKINCI *
