Geçmiş zamanlardaki haliyle
İ STANBUL
Patrik Kostantius’dan çeviren Osmanlıca metni sadeleştiren
YORGAKİ EFENDİ
ŞEVKET RADO
KX
Âvasofya
A
YASOFYA binasının büyüklüğü ve ” içinde bulunan bu kadar oymalı sütunların çokluğu, duvarlarında olan türlü mermer ve somaki taşlarının süs leri ve ihtişamı emsalsizdir. Bunu ön ce Kcstantin ahşaptan (tahta) yaptır mış, «Allahın hikmeti» manasına «Aya- sofya» adını vermişti. Bina bir aralık yanmca mabedi Teodosyos yenilemiş tir. Sonra Jüstinyanos Kayserin vaktin de ortaya ç ’ kan ve şehirde otuz beş bin kişinin ölümüne sebep olan iç savaşta yine yandı. Nihayet bu Kayser o kadar büyük karışıklık ve ihtilalden sonra halk biraz teselli bulsun ve övünsün diye bugün meşhur olan büyük ve muh teşem mabedi yaptırmıştır.Jüstinyanos o vaktin en bilgili ve en m;şhur m'marları olan Antimos (1) ile İzidoros adındaki zatlara bu işi hava le etmiş, onlara hem eskilerin kubbeli bina usulünü, hem de Hıristiyanların haç vari yapı sistemini tatbik ettire rek eşi görülmemiş bir eser meydana getirtmiştir. Ancak hüner göstermek için gayet basık yapılmış olan kubbe bir depremde yıkılmış, yerine yüksekçe, metin, müstahkem yeni bir kubbe ya pılmış ve nice sütunlarla takviye edi
lerek sağlam bir hale getirilmiştir . Bu binaya, Jüstinyanos Kayserin sal tanatının sekizinci, yani Milâdın beş yüz otuz beşinci senesinde başlanıp al tı sene sonra tamamlanmış ve beş yüz elli dokuzda yıkılmış olan kubbesi ve döşemesinin bazı yerleri tamir edil miştir. En aşağı bir tahmin ile iki mil yon yaldız altını, yani iki yüz yirmi bin kese gitmiştir. Bu arada mimar Anti- mos’un ustalığını belirten nice hikâ yeler anlatılır. Bunlardan birine göre: Antimos’un evinin bitişiğinde hiç sev mediği bir adam otururmuş. Bunları evden kaçırmak için büyük tencereler de sular kaynatıp buğusunu borularla tavana vermiş ve buğunun basıncıyle ev sarsılmaya başlamış, bu yüzden içindekiler hep kaçışmışlar. Tarihlere geçen bu hikâyeden Antimos’un daha o zaman buhar gücü hakkında da bilgi si olduğu neticesi çıkarılır.
Binanın doğu tarafında, şimdi mihrap olan yer bir büyük yarım silindir şek linde olup içerisinde üç yarım daire gö rünür. Bunun karşısında batı tarafı da (1) Antemius de Trallee ve İzidore de
Milete.
böyledir. Fakat ortada olan yarım kub besi mihrap gibi içerlek olmayıp üç giriş kapısı dolayısıyle dikaçı bir ke mer halinde yapılmıştır. Camiin yanla- larında (2) büyük kemerler altında, alt katta kırk, yukarıda altmış sütun olup bunlar yirmi ikişer arşın (3) yük seklikte, nadide mermer, yeşim ve so maki direklerdir. E fes’ten, Atina’dan, Rom a’dan getirilmiş veya eski İstan bul’daki binalardan alınmışlardır.
Ayasofya’nm duvarları, kadınlara mahsus mahfel denilen yukarı katın kemerlerine kadar türlü kıymetli taş levhalarla örtülüp pervazlarına taştan yapraklar ve çiçekler işlenmiştir. Ora dan yukarısı ve alt katın kemerleri mo zaik denileh yaldızlı ve renkli sırça ile süslenmiş olup bütün kubbelerde ve du varlarda bazı melek resimleri ile bi nayı tamir eden imparatorların tasvir leri vardır. Halen üzerlerine yaldız sı vanmıştır. (4)
Ayasofya’nın iki kat sofası olup her birinde mermerden ve mükellef oyma lı, tunç kanatlı, gayet süslü nice kapı lar vardır. Bu kapılardan biri önünde bir kuyu olup meşhur bir ziyaret yeri idi.
İşte camii şerifin uzunluğu mihrap tan avlunun büyük kapısına kadar alt mış dokuz, genişliği, kuzeyden güney tarafına kadar iki yüz kırk üç, yüksek liği kubbenin merkezinden yere kadar yüz seksen kademdir. (5) Yapıldığı ta rihten Sarı Sultan Selim II. devrine ka dar birçok defa tamir ve nihayet padi şahımız zamanında (6) baştan başa ye nilenerek geçmiş yüzyılların şerefi olan bu 1300 yıllık eserin ne olduğu ayan beyan ortaya çıkmıştır.
X
KİLİSEDEN ÇEVRİLME CAMİLER Rum kayserlerinin ve milletin ileri gelenlerinin Kostantaniyye’de özenerek inşa eyledikleri birçok kilisenin hemen
(2) Bu kitap yazıldığı zaman Ayasofya cami idi.
(3) 1 arşın 68 santimdir.
(4) Bugün mozayikîerin üzerindeki sı valar kaldırılmış durumdadır. (5) Kadem, takriben 33 santim, (6) Abdülmecid zamanında.
§İİÜ
hepsi Fatih’ in İstanbul’u almasından sonra yıkılıp harabolmuş, yalnız cami haline getirilenler sağlam kalmıştır.
Ayasofya’dan sonra bunların ilki «Pantokratos» denilen ve dördüncü te pe üzerinde bulunan Zeyrek camiidir ki İmparatoriçe İrini ve oğlu Manoel Komninos tarafından yaptırılmıştır. Daha yakın zamanlara kadar bunların mozayikten tasvirleri duvarlarda görü lürdü. Bu bina gayet yüksek ve geniş olduğundan Frenkler (Haçlılar) Kons- tantaniyye’yi istila ettikleri zaman ora yı kendilerine saray seçmişlerdi. Bu mabede kayserler hanedanından çok kimseler gömülmüş, hattâ sağlam ka lan sandukalarından biri el’an camiin önüne çeşme olarak konmuştur.
İkincisi, «Aya Apostoli» yani «Hava- riyun» dedikleri kilisedir ki ihtişamda hemen hemen Ayasofya’nın benzeridir. Buraya kayserler gömülmüş, fetihte iki yıl kadar Rum Patrikhanesi olmuş, sonra Genadios patrik oraları İslam mahallesine yakın diye Fethiyeye nak lettikte bu mabet harap olarak arsa sına Fatih camii şerifi yapılmıştır. Bu camii şerif dahi bir büyük depremde yıkılmasıyla Sultan Mustafa III. dev rinde daha büyük olarak inşa edilmiş tir.
Bu Genadios, Rum milletine Osmanlı devleti tarafından ilk tayin edilen pat rik olup Fatih Hazretlerinden pek çok iltifat ve hürmet görmüş faziletli, meş hur bir zattır.
Üçüncüsü, Çırçır mahallesinde bulu nan «Meryem Ana» kilisesidir.
Dördüncüsü, «Pammakarist» denilen meşhur «Fethiye» camiidir. Bu mabet sırçalarla süslü olup yazdıkları ve ta rihleri meşhur olan Anna Komnini im- paratoriçenin ve Sultan Bayezit II.’ye sığınan Paleologos’un kabirleri burada dır. Burası Sultan Murat III. zamanına kadar Rum Patrikhanesi olmuş, o va kit metropolitlerin çekişmeleri ve
kav-Fethiye Camii
gaları yüzünden camiye çevrilmiştir. Beşincisi Samatya civarında «Yova- ni Vaptisi» (7) yani «Hazreti Yahya» denilen «İmrahor» camii olup birkaç kere harap olmuş, bundan yetmiş yıl önce baştan başa tamir edilmiş, eski sarnıcından ve süslü sütunlarından ba zı parçalar kalmıştır.
Altıncısı, Sergios kilisesi denilen «Küçük Ayasofya» olup eskiden bura sı bir manastırdı. Cülusundan önce Junsinyanos burada oturduğundan bir büyük ve mükellef, eşi olmayan direk leriyle son derece süslü bir mabet ha line getirmiştir.
Yedincisi, «Mireleon» denilen «Bod rum» camiidir ki eskiden rahibe ma nastırı idi.
Sekizincisi, Atmeydanında olup yakın vakte kadar Arslanhane idi. Bugün el- bisehane olan «Ayos Teologos» kilise sidir, fakat kiliseden hiç bir eser kal mamıştır.
Dokuzuncusu, «Şehir manastırı» ve «Sotiri manastırı» diye meşhur olan «Kaariye» camiidir. Bu da Justinyanos zamanında yapılmıştır. Minaresi yanın da bir levhaya hakkedilmiş olan T.O. D.R. harflerinden anlaşılacağı gibi
(7) Jean Babtiste.
İstanbul'da Ayasofya'm n cami
olarak kullanıldığı zamanlarda içerden görünüşü
50meşhur astronomi bilginlerinden Teo doros’un gayretiyle yenilenmiştir. Dış tarafındaki kemerleri ve hücreleri bütün mozayik ile süslü ve kapısının üzerinde adı geçenin bir tasviri çizil miştir.
Onuncusu, «Ayos Teodoro» denilen «Vefa» camiidir.
On birincisi, Kalıpçılar köşkü yakı nında «Panahirandos» adıyla meşhur olan mabettir. Yavuz Sultan Selim’in emriyle camiye çevrilmiş olup hâlâ kıble duvarı dışında bazı Yunanca ke limeler görülür.
On İkincisi, Unkapanı’nda «Pantepop- tis» kilisesidir ki on birinci yüzyılda imparator Aleksi Komnenos’un annesi Anna Dalassine tarafından yaptırıl mıştır. Kadınlara ve erkeklere mahsus kısımları vardır. Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u aldıktan sonra burayı fakir ler için imarethane yapmıştı. Sonra ca miye çevrilmiştir.
On üçüncüsü, Yazıcı mahallesinde «Hazreti Yahya» kiliseleri denilen eski «İmaret» ve «Manastır» camileridir.
On dördüncüsü, Justinyanos’un Haz reti Mikâil namına yaptırdığı «Mah- mutpaşa» camiidir.
Onbeşincisi, Hıristiyanlarca ayazma sı gayet aziz ve muhterem olup «Ayos Andreas» denilen «Kocamustafapaşa» camiidir. Bu camii Yavuz Sultan Selim’
Kaariye Camii
in vezirlerinden Sirozlu Mustafa Paşa tamir ve ihya ettirmiştir. Bunun avlu sundaki servi ağacında asılı duran zin cir üzerine birçok efsane anlatılır.
On -akıncısı, Salmatomrukta «Manoel manastırı» olan «Kefeli» camiidir.
On yedincisi, sarayda eski cephane lik ve sonra müze olan Aya İrini kili sesi olup Kostantin zamanında yapıl mış, Justinyanos’un himmetiyle yeni leştirilmiştir. Her türlü eski zamana
Gül Camii
ait âlet ve silahlar ve türlü antika eş ya burada saklanır. Tophane-i Amire Müşiri (Mareşal) merhum Fethi Paşa zamanında, onun gayretiyle buraya es ki, nadide birçok nefis eşya getirilmiş tir. (8)
Bundan başka Yenicamiin yerinde de eskiden «Berberini» kilisesi varmış.
On sekizincisi, Ayvansaray kapısı içinde «Atik Mustafapaşa» camiidir. Bunun eski adı «Petros ve Markos kili sesi» idi.
On dokuzuncusu, Ayakapısı içinde «Aya Teodosiya» denilen «Gül» camii dir.
Yirmincisi, Bozdoğan Kemeri yakı nında «Kalenderhane» camiidir.
(3) Aya İrini Kilisesi, çoktan beri as keri müze olmaktan çıkarılmıştır. Şimdi boş duruyor. Festivallerde konser salonu olarak kullanılıyor. 52
Kubbeli ve kârgir eski binalardan «Kanlı Kilise» diye bilinen «Muguliatis- sa» kilisesi Rumlara kalmıştır. Bu ma bedi ve Küçükcafer mahallesini Fatih Hazretleri mimarı Hristodolos’a bir kı ta ferman ile vermiş ve o fermanı Y a vuz Sultan Selim de, yine mimarı ri- casiyle, tasdik etmiştir ki bu senetler halen mevcuttur. Fetih sırasında bu yere sığman ilerigelenlerle askerler ve birçok kimseler katlolunduğu için ora ya «Kanlı Kilise» ve önünde şehit dü şen Müslümanların adına bu semte «Sancaktar Yokuşu» denmiştir. Bu ki liseyi Mihail Paleologos’un Abaka Han la evlendirilerek Moğol lakabı verilen kızı Mariya 13. yüzyılda yaptırmıştır.
Bundan başka Samatya’da
(Koca-mustafapaşa) «Servili Ayos Yorgos» denilen ufak bir kilise de Hıristiyanla rın elinde kalmıştır.
Eskiden kalan diğer bir kilise vardır ki adına «Perivleptos» veya «Sulu Ma nastır» denir. Sultan İbrahim zamanın da Harem-i Hiimâyun’a alınan bir Er meni kızının tahrikiyle bu kilise Erme ni milletine verilmiştir. Fakat zamanla bu kızın fesadı artıp Şam eyaleti ver gisini de kendisine tahsis ettirmesi ve başka birtakım işlere karışmaya kalk ması üzerine zehirlenerek öldürülmüş tük Bu kilise vaktiyle gayet mükellef bir mabet olup daha yakın zamanlara kadar duvarları baştanbaşa mozayik- lerle süslü idi.
(Sonu G elecek Sayıda)
Tevzu, insann kendini doğru tartmasıdır.
C. H\ Spurgeon
Başkalarını kendimizden aşağı görmek kolaydır. Fakat kendimizi aşağı görmek... İşte güç olan budur.
Peterborough
TÜRK TARİHİNE IŞIK TUTAN BÜYÜK TARİHİ DİZİ
ÜST AD
FERİDUN FAZIL TÜLBENTÇİ’NÎN KALEMİNDEN
Büyük Türk Zaferleri 100.— Barbaros Hayrettin Geliyor 40.—
Cem Sultan 25.— Hürrem Sultan 40.— İstanbul’un Fethi 4 0 .-Kahramanlar Geçiyor 1 20.— »Kahramanlar Geçiyor 2 2 0 .-Kahramanlar Geçiyor 3 2 0 .-Kahramanlar Geçiyor 4 25.— Kanuni Sultan Süleyman 4 0 .-Osmanoğulları 5 0
.-Sultan Yıldırım Beyazıt 40.— Sultanların Aşkı 25.—
Şah İsmail 25.—
Şanlı Kadırgalar 40.—
Şehitler 15.—
Tarihe Şan Veren Türk 3 0 .-Turgut Reis 3 0 .-Türk Tarihinden Sayfalar 3 0 .-Türk Büyükleri ve
Türk Kahramanları 3 0 .-Zevk ve ibretle okuyacağınız bu kitapları ödemeli isteme adresi:
İNKILÂP VE AKA KİTABEVLERİ Ankara Cad. 95 İstanbul V
53
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
