Hemflirelik Ö¤rencilerinin Ölüm Kayg›s› ile Psikolojik
Sa¤laml›k Düzeyleri ve Aralar›ndaki ‹liflki*
Fatma Öz*, Figen ‹nci**, Emel Bahad›r-Y›lmaz***
* Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü, Psikiyatri Hemflireli¤i Anabilim Dal›, ANKARA
** Yrd. Doç. Dr., Ni¤de Üniversitesi, Zübeyde Han›m Sa¤l›k Yüksekokulu, Hemflirelik Bölümü, N‹⁄DE
*** Msc., Hacettepe Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü, Psikiyatri Hemflireli¤i Anabilim Dal›, Ankara
Yaz›flma adresi : fatmaoz@hacettepe.edu.tr : figeninci@gmail.com : emelbahadr@yahoo.com
* Bu çal›flma, III. Ulusal Psikiyatri Hemflireli¤i Kongresi’nde (4-6 Haziran 2009-Akçakoca ) en iyi poster dal›nda birincilik ödülünü alm›fl ve özet kitab›nda yay›nlanm›flt›r.
ÖZET
Amaç: Araflt›rma, meslekî dersleri gere¤i uygulama alanlar›nda ölümcül hastaya bak›m verebilen hemflirelik ö¤rencilerinin, ölüm kayg›s› ile psikolojik sa¤laml›k düzeyleri aras›ndaki iliflkiyi incelemek amac›yla tan›mlay›-c› olarak yap›lm›flt›r.
Yöntem: Araflt›rman›n evrenini Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü ö¤renci-leri, örneklemini ise 1. ve 4. s›n›flarda okuyan ö¤renciler oluflturmufltur (n:181). Veriler; Anket Formu, Thor-son-Powel Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i ve Y›lmazl›k Ölçe¤i kullan›larak toplanm›fl; t-testi, iki yönlü korelasyon anali-zi ve Kruskal Wallis testi uygulanarak de¤erlendirilmifltir.
Bulgular: 4. s›n›f ö¤rencilerinin psikolojik sa¤laml›k düzeylerinin 1. s›n›f ö¤rencilerinden istatistiksel anlam-l›l›kta yüksek oldu¤u(p<0.05), psikolojik sa¤laml›k ile ölüm kayg›s› aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmad›¤› (p>0.05) ancak, ölüm deneyimi yaflayanlar›n yaflamayanlara göre ölüm kayg›lar›n›n yüksek oldu¤u belirlen-mifltir (p<0.05).
Tart›flma ve Sonuç: Literatürle uyumlu olarak üniversitenin ilk y›l›nda olan ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k düzeyleri düflüktür. Ancak, yap›lan çal›flmalar›n aksine ölüm deneyimi olan ö¤rencilerin ölüm kayg›s› düzey-leri yüksektir. Ö¤rencidüzey-lerin ölümcül hastaya etkili bak›m vermedüzey-lerini kolaylaflt›racak, ölüm kayg›lar›n› azalta-cak ve psikolojik sa¤laml›k düzeylerini yükseltecek programlar›n uygulanmas› önerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: hemflirelik ö¤rencisi, ölüm kayg›s›, psikolojik sa¤laml›k ABSTRACT
The Death Anxiety and Resilience Levels of Nursing Students and Relevance Between These Levels Objective: The research is carried out as descriptive with the aim of examining relevance between death anxi-ety and resilience levels of nursing students who experince giving care to patient at dying in clinical practices. Method: The research population was composed by students of Nursing Department of Health Sciences Fa-culty, Hacettepe University, research sample was composed by 1st and 4th years students (n:181). Data was collected by questionairre form, Thorson-Powel Death Anxiety Scale and Resilience Scale and assessed by imp-lementing t-Test, Two Way Correlation Analysis, Kruskal Wallis Test.
Findings: Being higher resilience levels of 4th years students than 1st students in statistical significance (p<0.05), no significant relevance between death anxiety and resilience (p>0.05), but higher death anxiety of students having death experience than ones having not experience (p<0.05) were determined.
Discussion and Conclusion: In line with literature, the resilience levels of students who are in first year of university is low. But the death anxiety levels of students having death experience are high on the contrary studies had been maked. Implementing of programs facilitating students to give effective care to patient at dying, decreasing students’ death anxiety and improving their resilience levels were suggested.
G‹R‹fi
Ölüm, varolufla yönelik güçlü bir tehdit olarak al-g›lanmaktad›r. “Ölmek zorunda olan bir varl›k” ol-du¤unun bilincinde olmas› insan› derinden etkile-mektedir. Ölüm gerçe¤i, insanda varoluflsal bir kayg› yarat›rken ayn› zamanda diyalektik olarak onu yafla-ma ba¤layan, varoluflunu anlamland›ran bir neden de olabilmektedir (Becker 1973, Fromm 1994). Böyle-ce, ölüm gerçe¤inin fark›nda olan insan, yaflam›n› bü-tünüyle daha anlaml› ve dolu yaflayabilmekte; bu gerçe¤in kabûllenilmesiyle korkulu ve kötümser bir ruh hâlinden çok, de¤erlerini gerçeklefltirebilece¤i bir yaflama yönelebilmektedir (Alkan 1999, Dökmen 2003, ‹nam 1999, Kübler-Ross 1997, Yalom 1999). Bir baflka deyiflle, ölüm düflüncesinin yaflama olumlu katk›da bulundu¤unu savunmak ço¤u zaman zor ol-sa da ölüm düflüncesinin olmad›¤› bir yaflam, anla-m›ndan çok fley kaybedebilmektedir. ‹nsan ancak ölümlü oldu¤unun bilinciyle daha canl›, daha farkl›, daha aktif, bencillikten ve hoflgörüsüzlükten uzak bir flekilde yaflayabilmektedir (Frankl 1994, ‹nam 1999, Koestenbaum 1998).
Ölüm, insan›n kendi yaflant›s›n›n d›fl›nda gerçek-leflen bir olayd›r. Bu yüzden insanlar, çevrelerindeki di¤er insanlar›n ölümleriyle ilgili yaflad›klar› dene-yimlerden etkilenerek ölüme iliflkin tutumlar gelifltir-mektedirler. Bu ba¤lamda hemflireler, çal›flma alanla-r› gere¤i pek çok ölümü yak›ndan deneyimlemekte-dir. Öte yandan, günümüz modern yaflam süreci, ölü-mü yads›yarak yaflam›n her alan›ndan uzaklaflt›rmak istemekte, do¤al süreçte de¤il de hastanelerde ger-çekleflen ölümün tüm duygusal yükü sa¤l›k persone-linin üzerine y›k›lmaktad›r (Aries 1991, Çay 1996, Ro-man Sorribes & Ezquerro 2001). Oysa tüm insanlar gi-bi sa¤l›k çal›flanlar› da ölümü yads›makta, yüzlefl-mekten kaç›nabilmekte ve ölüm karfl›s›nda kayg› du-yabilmektedir.
Terminal dönemdeki ölümcül hastalarla çal›fl›rken ölüm gerçe¤i ile s›kl›kla karfl›laflan hemflireler, bu ger-çekle yüzleflmemek için ço¤u zaman duygusal yal›-t›m ya da izolasyon gibi savunma düzenekleri ile kendilerini korumaya çal›flmaktad›rlar. Ayr›ca, hem-flireler bu gerçekle bafl edebilmek için terminal dö-nemdeki hastalar›n oldu¤u kliniklerde çal›flmak iste-memekte, bu dönemdeki hasta ve aile üyelerinin yal-n›zca fiziksel gereksinimlerini karfl›lay›p duygusal gereksinimlerini görmezden gelmekte veya onlarla s›n›rl› iletiflime girerek yaflad›klar› duygusal gerilim-leri azaltmaya çal›flmaktad›rlar (‹nci ve Öz 2009, Koç ve Sa¤lam 2008, Özcan 2006). Ölüm ile ilgili yaflanan olumsuz duygular hemflirelerin stresli yaflam
olayla-r›n›n üstesinden gelmesini zorlaflt›rabilmekte, böyle-ce biyopsikososyal alanda etkin ve bütüncül bak›m zaman zaman verilememektedir.
Ölüm gerçe¤inin yaratt›¤› duygusal gerilimle bafl edebilmede, hemflirelerin psikolojik sa¤laml›k düzey-lerinin yüksek olmas› önemlidir. Psikolojik olarak sa¤-lam kifliler benlik sayg›lar› yüksek, öz-yeterlikleri olumlu ve iç kontrol odakl› olduklar› için karfl›laflt›kla-r› sorunlar karfl›s›nda duygulan›m süreçlerini düzenle-yebilme yetene¤ine sâhiptirler (Gerrard ve ark. 2004, Mandleco ve Peery 2000). Böylece, yaflad›klar› tüm olumsuz, stresli olaylara karfl›n bu bireyler daha prob-lem çözücü, daha kolay bafl edebilen ve uyum sa¤laya-bilen kifliler olmaktad›rlar (Luthar ve ark. 2000).
Hemflirelik ö¤rencileri de e¤itimlerinin bir parças› olarak yapt›klar› klinik ve toplum sa¤l›¤› stajlar›nda ölümü beklenen hastalarla çal›flmakta; hâttâ bu süreç-te bak›m verdikleri hastalar› kaybedebilmeksüreç-tedirler. Ergenlik döneminin beraberinde getirdi¤i döneme özgü kimlik oluflturma, geliflimsel krizlerle bafl etme, üniversite ortam›na ve mesle¤e uyum sa¤lama gibi pek çok sorunla u¤raflan hemflirelik ö¤rencileri, ayn› zamanda mesleki e¤itimlerinin gere¤i olarak ölümcül hastal›¤› olan hasta ve yak›nlar›n›n sorunlar›na da çö-züm bulmaya çal›flmaktad›rlar. Bu nedenle, hemflire-lik ö¤rencilerinin ölüm karfl›s›nda yaflad›klar› kayg›, çaresizlik ve yetersizlik duygular›yla bafl etmelerini kolaylaflt›racak psikolojik sa¤laml›k düzeylerinin yüksek olmas› önemlidir. Psikolojik sa¤laml›k düze-yinin yüksek olmas›, hemflirelik ö¤rencilerine yafla-d›klar› kriz durumlar› karfl›s›nda problem çözme be-cerilerini daha etkili kullanmalar›nda ve yaflad›klar› olumsuz duygular› daha etkili yönetmelerinde yar-d›mc› olabilecektir.
Bu nedenle çal›flma, bir üniversitenin Sa¤l›k Bilim-leri Fakültesi Hemflirelik Bölümünde ö¤renim gören 1. ve 4. s›n›f ö¤rencilerinin, ölüm kayg›s› ile psikolo-jik sa¤laml›k düzeyleri ve aralar›ndaki iliflkinin belir-lenmesi amac›yla tan›mlay›c› olarak yap›lm›flt›r.
YÖNTEM
Araflt›rman›n evrenini, Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü’nde ö¤-renimlerine devam eden ö¤renciler; örneklemini ise 1. s›n›f (N:96) ve 4. s›n›f ö¤rencileri (N:114) olufltur-mufltur. Araflt›rma kapsam›na ilk ve son s›n›ftaki ö¤-rencilerin al›nma nedeni; meslekî e¤itim sürecine ye-ni bafllam›fl ve e¤itim süreciye-ni tamamlamak üzere olan ö¤rencilerin ölüm kayg›s› ve psikolojik sa¤lam-l›k düzeylerini ve aralar›nda nas›l bir iliflki oldu¤unu belirlemektir. Sözü edilen bu s›n›flardaki tüm
ö¤ren-ciler araflt›rma kapsam›na al›nmak istenmifl, ancak ça-l›flmay› kabûl etmeyen (13), derse devam etmeyen (7) ve veri toplama araçlar›n› eksik dolduran (9) ö¤renci-ler kapsam d›fl› b›rak›larak 181 ö¤renci üzerinden ve-ri analizi yap›lm›flt›r.
Veriler, araflt›rmac›lar taraf›ndan haz›rlanan Anket Formu, Thorson-Powel Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i ve Y›l-mazl›k Ölçe¤i ile toplanm›flt›r. Anket Formunda ölüm kayg›s›n› ve psikolojik sa¤laml›k düzeyini etkileyebi-lece¤i düflünülen de¤iflkenleri içeren; ö¤rencilerin s›-n›flar›, ölümü nas›l anlamland›rd›klar›, ölüm deneyi-mi yaflay›p yaflamad›klar› ve ölüm deneyideneyi-mini kideneyi-min- kimin-le yaflad›klar›na dair sorular yer almaktad›r.
Thorson ve Powel (1992) taraf›ndan gelifltirilen Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i’nin Türkiye’deki geçerlik ve gü-venirlik çal›flmas›, Karaca ve Y›ld›z (2001) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Cronbach alfa de¤eri 0.84 olarak bulunan ölçek 5’li likert tipi olup, 25 sorudan oluflmaktad›r. Ölçekte ölüm kayg›s›; fiziksel ve ruhsal ifllevleri kay-betme kayg›s›, öbür dünya ile ilgili kayg›lar, çürüme ve bozulma ile ilgili kayg›lar ve ölüm süreci-ac› ve ›z-d›rap çekme ile ilgili kayg›lar olmak üzere dört bo-yutta incelenmektedir.
Gürgan (2006) taraf›ndan gelifltirilen Y›lmazl›k Öl-çe¤i ise 5’li likert tipi olarak haz›rlanan 50 sorudan oluflmufltur. Cronbach alfa de¤eri 0.87 olarak
belirle-nen ölçek; güçlü olma, giriflimci olma, iyimser olma/ yaflama ba¤l› olma, iletiflim/iliflki kurma, öngörü, amaca ulaflma, lider olma, araflt›r›c› olma olmak üze-re sekiz faktörden oluflmaktad›r. Ölçe¤in bir kesim noktas› bulunmay›p, al›nan puanlar›n yüksekli¤i y›l-mazl›¤›n yâni psikolojik sa¤laml›¤›n yüksek oldu¤u-nu göstermektedir.
Ö¤rencilere anket ve ölçeklerin uygulanma saati, ders programlar›na göre düzenlenmifl ve s›n›flarda uygulanm›flt›r. Uygulama yaklafl›k 15-20 dakika sür-müfltür. Toplanan verilerin de¤erlendirilmesinde; t-testi, iki yönlü korelasyon analizi, Kruskal Wallis tes-ti uygulanm›flt›r.
BULGULAR
Araflt›rma kapsam›ndaki ö¤rencilerin tümü hem-flirelik bölümü ö¤rencileridir. 4. s›n›ftaki ö¤rencilerin tamam›n›n cinsiyeti k›z, 1. s›n›ftaki ö¤rencilerin ise yaln›zca 3’ü erkektir.
Tablo 1’de, ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k ve ölüm kayg›s› ölçeklerinden ald›klar› puan ortalama-lar›n›n s›n›flara göre da¤›l›m› yer almaktad›r. 1. s›n›f-taki ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k puan ortalama-s› 186.43±32.02 iken, 4. ortalama-s›n›ftaki ö¤rencilerin puan or-talamas›n›n ise daha yüksek (195.88±25.39) oldu¤u
Tablo 1. Ö¤rencilerin S›n›flar›na Göre Psikolojik Sa¤laml›k ve Ölüm Kayg›s› Puan Ortalamalar›
S›n›f Psikolojik Sa¤laml›k Ölçe¤i Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i Puan Puan Ortalamalar› ±SD Ortalamalar› ±SD
1. S›n›f (n:88) 186.43±32.02 51.46±12.69 4. S›n›f (n:93) 195.88±25.39 53.36±11.55
t Testi t:2.206 t:1.054
p:0.029 p:0.293
Tablo 2. Ö¤rencilerinin Ölüme Verdikleri Anlama Göre Psikolojik Sa¤laml›k ve Ölüm Kayg›s› Puan Ortalamalar›
Ölüme Verilen Anlam Psikolojik Sa¤laml›k Ölçe¤i Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i Puan Ortalamalar› ±SD Puan Ortalamalar› ±SD
Ayr›l›k (n:20) 201.55±27.29 53.15±13.48 Yaflam›n Sonu (n:81) 192.08±30.41 52.76±11.73 Yeni Bir Yaflam›n Bafllang›c› (n:49) 188.57±27.97 48.59±11.41 Di¤er (n:31) 186.87±28.12 57.22±11.93
Kruskal Wallis Test χ2=4.681 χ2=7.043
görülmektedir. S›n›flara göre ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k düzeyleri aras›ndaki bu fark istatistiksel olarak da anlaml› bulunmufltur (p<0.05). 1.s›n›ftaki ö¤rencilerin ölüm kayg›s› puan ortalamas› 51.46±12.69, son s›n›ftaki ö¤rencilerin puan ortalama-s› 53.36±11.55’tir ve aradaki fark istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir (p>0.05).
Tablo 2’de görüldü¤ü gibi ö¤rencilerin ölüme ver-dikleri anlamlar; ayr›l›k, yaflam›n sonu, yeni bir yafla-m›n bafllang›c› ve di¤er (karanl›k, belirsizlik, korku, kurtulufl, sonsuzluk, yaln›zl›k vb.) olmak üzere dört
grupta toplanm›flt›r. 81 ö¤renci ölüme “yaflam›n so-nu” derken, 49 ö¤renci tam tersi “yeni bir yaflam›n bafllang›c›” olarak ifade etmifltir. 20 ö¤renci ise ölümü “ayr›l›k” olarak nitelemifltir. Ölüme verilen bu anlam-lara göre ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k ve ölüm kayg›s› ölçeklerinden ald›klar› puan ortalamalar› ara-s›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanma-m›flt›r (p>0.05).
Tablo 3’te ö¤rencilerin ölüm deneyimine göre psi-kolojik sa¤laml›k ve ölüm kayg›s› ölçeklerinden al-d›klar› puanlar›n ortalamalar› görülmektedir. Ölüm
Tablo 3. Ö¤rencilerin Ölüm Deneyimine Göre Psikolojik Sa¤laml›k ve Ölüm Kayg›s› Puan Ortalamalar›
Ölüm Deneyimi Psikolojik Sa¤laml›k Ölçe¤i Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i Puan Ortalamalar› ±SD Puan Ortalamalar› ±SD
Olan (n:145) 191.00±29.82 53.65±11.95 Olmayan (n:36) 192.44±26.41 47.58±11.74
t Testi t:0.266 t:2.734
p:0.791 p:0.007
Tablo 4. Ö¤rencilerin Ölüm Deneyimini Yaflad›klar› Kiflilere Göre Psikolojik Sa¤laml›k ve Ölüm Kayg›s› Puan Ortalamalar›*
Ölüm Deneyimi Yaflanan Psikolojik Sa¤laml›k Ölçe¤i Ölüm Kayg›s› Ölçe¤i Kifli (n:145) Puan Ortalamalar› ±SD Puan Ortalamalar› ±SD
Birinci Derece Akraba (n:122) 189.68±30.20 54.43±11.79 Arkadafl (n:16) 197.93±29.25 50.31±12.62 Bak›m Verilen Hasta (n:7) 198.00±24.44 47.57±11.75
Kruskal Wallis Test χ2=1.100 χ2=9.930
p:0.777 p:0.019
*Ölüm deneyimi yaflayan ö¤renciler de¤erlendirilmifltir.
Tablo 5. Ö¤rencilerin Psikolojik Sa¤laml›k ve Ölüm Kayg›s› Puanlar› Aras›ndaki ‹liflki
Ölüm Kayg›s› Puan› Ölüm Kayg›s› Puan› Psikolojik Sa¤laml›k Puan›
Pearson Correlasyon (r) 1 -0.090
p - 0.226
N 181 181
Psikolojik Sa¤laml›k Puan›
Pearson Correlasyon (r) -0.090 1
p 0.226
deneyimi olan ve olmayan ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k puan ortalamalar› aras›nda istatistiksel ola-rak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (p>0.05). Ölüm deneyimi olan ö¤rencilerin ölüm kayg›s› ölçe¤inden ald›klar› puan ortalamas› 53.65±11.95, ölüm deneyimi olmayanlar›n ortalamas› ise 47.58±11.74’tür. Ölüm deneyimi olan ö¤renciler, olmayanlara göre istatistik-sel olarak anlaml› düzeyde daha yüksek ölüm kayg›-s› yaflamaktad›rlar (p<0.05).
Tablo 4’te ö¤rencilerin ölüm deneyimini yaflad›k-lar› kiflilere göre psikolojik sa¤laml›k ve ölüm kayg›s› puan ortalamalar› yer almaktad›r. Ö¤rencilerin psiko-lojik sa¤laml›k puan ortalamalar›n›n en yüksek ba-k›m verdikleri hastan›n ölümünde (198.00±24.44), en düflük ise birinci derece yak›n›n kayb›nda (189.68±30.20) oldu¤u belirlenmifltir. Ancak, ölüm de-neyiminin yaflad›klar› kiflilere göre psikolojik sa¤lam-l›k puan ortalamalar› aras›ndaki bu fark istatistiksel anlaml›l›kta bulunmam›flt›r (p>0.05). Birinci derece akrabalar›n› kaybeden ö¤rencilerin ölüm kayg›s› ölçe-¤inden ald›klar› puan ortalamas› di¤erlerine göre en yüksek olup, aradaki fark›n istatistiksel olarak da an-laml› düzeyde oldu¤u belirlenmifltir (p<0.05).
Tablo 5’te görüldü¤ü gibi ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k ve ölüm kayg›s› puanlar› aras›nda istatis-tiksel olarak anlaml› düzeyde bir iliflki saptanmam›fl-t›r (p>0.05).
TARTIfiMA
Hemflirelik ö¤rencilerinin psikolojik sa¤laml›k ile ölüm kayg›s› düzeylerine ve aralar›ndaki iliflkiye bak›-lan bu çal›flmada elde edilen bulgular; 1. s›n›ftaki ö¤-rencilerin psikolojik sa¤laml›k puan ortalamalar›n›n, son s›n›f ö¤rencilerine göre istatistiksel olarak anlaml› düzeyde düflük oldu¤unu göstermifltir (Tablo 1). Bu bulgu, üniversitenin ilk y›llar›nda psikolojik sa¤laml›-¤›n geliflmifl olmad›sa¤laml›-¤›n› ve birçok aç›dan bu ö¤rencile-rin risk grubu oldu¤unu gösteren önemli bir sonuçtur. Benzer flekilde, Bahad›r (2009)’›n sa¤l›kla ilgili fakülte-lerde e¤itime bafllayan ö¤rencilerin psikolojik sa¤lam-l›k düzeylerini araflt›rd›¤› çal›flmada da, üniversitenin ilk y›llar›nda olan bu ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k düzeylerinin iyi düzeyde olmad›¤› (=143.00) belirlen-mifl ve bu düzeyin gelifltirilmesi için rehberlik ve da-n›flmanl›k programlar›n›n uygulanmas› önerilmifltir. Gürgan (2006)’›n yapt›¤› çal›flmada ise psikolojik sa¤-laml›k düzeyleri düflük olan ö¤rencilere grupla psiko-lojik dan›flma program› uygulanm›fl ve ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k düzeyleri 146.90’dan 199.65’e yükseltilmifltir. Bu bulgular do¤rultusunda üniversite-nin ilk y›llar›ndaki ö¤rencilerin, psikolojik sa¤laml›k
düzeylerinin düflük oldu¤u bu nedenle riskli grup ola-rak kabul edilebilecekleri ve uygun programlarla des-teklenince psikolojik sa¤laml›k düzeylerinin gelifltiri-lebilece¤i söylenebilir. Çal›flmada ayr›ca, son s›n›ftaki ö¤rencilerin, gerek mesleki e¤itim sürecindeki etkiler nedeniyle, gerekse yafl ve deneyimleriyle psikolojik sa¤laml›k düzeylerinin artt›¤› görülmektedir. Bu, bir-çok mesleki e¤itimde hedeflenen ve beklenen bir so-nuçtur. Gillespie ve arkadafllar›n›n 735 ameliyathane hemfliresi ile yapt›klar› çal›flmada, hemflirelerin psiko-lojik sa¤laml›k düzeylerine kiflisel özelliklerin etkisi araflt›r›lm›fl; yafl›n ve deneyimin psikolojik sa¤laml›¤a olumlu etkisinin oldu¤u saptanm›flt›r (Gillespie ve ark. 2009). Söz edilen çal›flma sonuçlar› do¤rultusun-da, son s›n›ftaki ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k dü-zeylerinin daha yüksek olmas›n›n, meslekî e¤itim sü-recindeki derslerin gere¤i olarak klinik veya saha uy-gulamalar›nda ö¤rencilerin hastal›k nedeniyle çeflitli krizler yaflayan hastalarla s›kl›kla karfl›laflmalar›, onla-ra bak›m vermeleri ve bu süreçte yaflad›klar› duygu-larla nas›l bafl edeceklerini ö¤renmelerinden de kay-naklanm›fl olabilece¤i söylenebilir. Felten’in çal›flmas›, erken yafllarda yaflanan stresli yaflam olaylar›n›n, kifli-lere bu olaylar› yönetmede içgörü kazand›rd›¤› için psikolojik sa¤laml›k düzeylerini art›rd›¤›n› göstermifl-tir (Felten 2000). Bu sebeple, 1. s›n›f ö¤rencilerin psiko-lojik sa¤laml›k düzeylerinin düflük olmas›n› deneyim-lenen stresli yaflam olaylar›n›n azl›¤›ndan, son s›n›fta-ki art›fl›n ise ilk y›la göre giderek artan bir fles›n›fta-kilde ya-flanan olaylar ve kazan›lan deneyimlerin sonucundan olumlu olarak etkilenmifl olabilir.
S›n›flara göre ö¤rencilerin ölüm kayg›s› puan orta-lamalar› aras›ndaki fark istatistiksel olarak anlaml› bulunmam›flt›r (Tablo 1). Bu araflt›rma sonucuna ben-zer bir araflt›rma da Y›ld›z taraf›ndan gerçeklefltiril-mifltir (Y›ld›z 1998). Örneklemi, 360 erkek ve 195 k›z olan, üniversite ö¤rencileriyle yap›lan bu çal›flmada, ölüm kayg›s›n›n yafl ile istatistiksel olarak anlaml› dü-zeyde bir iliflkisinin olmad›¤›n› saptanm›flt›r. Sözü edilen çal›flmalar›n tersine literatürde yafl ile ölüme yönelik tutumlar aras›nda iliflkinin oldu¤unu göste-ren çal›flmalar da mevcuttur (Ak›n 1996, Lally 1983, Massie 1995). Araflt›rmalar›n ortaya koydu¤u gibi hemflirelerin yafllar› tek bafl›na bir de¤iflken olarak de-¤erlendirildi¤inde, farkl› sonuçlar görülebilmektedir. Bu nedenle, ölüm kayg›s›n› etkileyen faktörlerin be-lirlenmesinde; yafl, inanç, e¤itim düzeyi ve deneyim gibi birçok de¤iflkenin birlikte incelenmesinin yararl› olaca¤› düflünülmektedir.
Ö¤rencilerin ölüme verdikleri anlamlar; ayr›l›k, ya-flam›n sonu, yeni bir yaya-flam›n bafllang›c› ve di¤er (ka-ranl›k, belirsizlik, korku, kurtulufl, sonsuzluk,
yaln›z-l›k vb.) olmak üzere dört grupta toplanm›flt›r. Ölüme verdikleri anlama göre ö¤rencilerin ölüm kayg›s› ölçe-¤inden ald›klar› puan ortalamalar› aras›nda istatistik-sel olarak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (Tablo 2). Konuya iliflkin Richardson ve arkadafllar›n›n yapt›kla-r› araflt›rmada, öte dünyan›n varl›¤›na olan inanc›n ölüm kayg›s›n› azaltt›¤› ortaya konmufltur (Richard-son ve ark. 1983). Benzer flekilde, Kraff ve arkadafllar›-n›n (1986) ve Roff ve arkadafllar›arkadafllar›-n›n (2002) yapt›klar› çal›flmalarda da dinî inanc› olan kiflilerde ölüm kayg›-s›n›n daha düflük oldu¤u belirlenmifltir. Lundh ve Radson (1998) ise ölümden sonra bir hayat›n varl›¤›na inananlarda, ölüm depresyonunun inanmayanlara gö-re daha düflük oldu¤unu bulmufllard›r. Benzerlerinin tersine Y›ld›z (1998) yapt›¤› araflt›rmada, dindarl›k ve ölüm kayg›s› aras›nda pozitif bir iliflki oldu¤unu gös-termifltir. Yâni dindarl›k artt›kça ölüm kayg›s›n›n da artt›¤› saptanm›flt›r. Cicirelli’nin (1998) yapt›¤› araflt›r-mada ise, ölümü “yok olufl” diye düflünenlerin ölüm kayg›s›n› daha çok yaflad›¤› saptanm›flt›r. Knight ve Elfenbein, (1993) yapt›klar› çal›flmada ise, ölümü olumlu flekilde anlamland›ranlar›n ölüm kayg›lar›n›n daha düflük oldu¤unu belirlemifllerdir. Yap›lan arafl-t›rma sonuçlar›na bak›ld›¤›nda, ölüm kayg›s› ile ölü-me verilen anlam aras›nda bir iliflkinin varl›¤›ndan söz edilebilir. Dinî inanc›n olmas› veya öbür dünyan›n varl›¤›na inanma ölüm kayg›s›n› azaltan bir faktör olabilirken, ayn› zamanda inanc› gere¤i öte dünyada cezaland›r›laca¤›n› düflünmek de ölüm kayg›s›n› artt›-rabilmektedir. Ölümün “mutlak bir son” olarak de¤er-lendirilmesi, varolufla güçlü bir tehdit olarak alg›lan-d›¤› için ölüm kayg›s›n› art›rabilmektedir.
Ölüme verdikleri anlama göre ölüm kayg›s›nda ol-du¤u gibi ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k ölçe¤in-den ald›klar› puan ortalamalar› aras›nda da istatistik-sel olarak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (Tablo 2). Ancak ölümcül hastal›¤› olan 16 hasta üzerinde yap›-lan bir çal›flmada, kiflinin ölüme olumlu bir anlam yüklemesinin ve bâz› spiritüel inançlara sâhip olmas›-n›n, kiflinin psikolojik sa¤laml›¤›n› art›ran faktörler ol-du¤u tespit edilmifltir (Nakashima ve Canda 2005). Yi-ne stresli yaflam olaylar› karfl›s›nda bireylerin yaflam-lar›n› olumlu bir flekilde anlamland›rmalar›, ölüm neyiminin yaflatt›¤› olumsuz duygularla spiritüel de-¤erler yard›m›yla bafla ç›kmaya çal›flmalar› ve tüm olumsuzluklara karfl›n umutlar›n› kaybetmemelerinin de onlar›n psikolojik sa¤laml›k düzeylerini art›ran faktörler oldu¤unu gösteren çal›flmalar bulunmakta-d›r (Greeff ve Joubert 2007, Lothe ve Heggen 2003). Bu do¤rultuda bak›ld›¤›nda, ö¤rencilerin ölüme verdikle-ri anlama göre psikolojik sa¤laml›k düzeyleverdikle-rinin de-¤iflmemesinde kültürel ve spiritüel de¤erler gibi baflka
faktörlerin de rol oynad›¤› düflünülebilir.
Ölüm deneyimi olan ö¤rencilerin olmayanlara gö-re ölüm kayg›s› puan ortalamalar›n›n anlaml› düzey-de yüksek oldu¤u ve özellikle birinci düzey-derece akrabas›-n› kaybedenlerde ölüm kayg›s›akrabas›-n›n daha fazla görül-dü¤ü saptanm›flt›r (Tablo 3-4). Literatüre bak›ld›¤›n-da, ölüm deneyiminin uygun flekilde bafl edildi¤inde olumlu bir yaflant›ya dönüfltü¤ünü ve yaflam› anlam-land›rd›¤›n› gösteren çal›flmalar mevcuttur (LeRoy 1986, Mallory 2003, Roman ve ark. 2001, Tatar 1988). Terminal dönemde ölmek üzere olan hastalarla çal›-flan hemflireler de bu deneyimi do¤ru de¤erlendirdik-lerinde kendileri için iyi bir ö¤renme biçimi oluflturu-labilirler. Ölmekte olan hasta ile yaflanan deneyim, hemflirelerin kendi ölüm kayg›lar›na iliflkin fark›nda-l›k gelifltirmelerine yard›mc› olur. Hemflirelik e¤itimi de deneyimleri anlamland›rmada yol gösterici olabi-lir. Terminal dönemdeki hasta ve ailesine bak›m su-narken sürecin sonunda beklenen ölümün gerçeklefl-mesini bir baflar›s›zl›k olarak de¤il, sonuna dek kali-teli olarak sürdürülen yaflam›n de¤erli oldu¤u bilin-ciyle bak›m veren hemflire, ölmekte olan hasta ve ai-lesine de hak etti¤i bak›m› sunabilir.
Ölüm deneyimi olan ö¤rencilerin ölüm kayg›s› pu-an ortalamalar› pu-anlaml› düzeyde yüksek olmakla bir-likte, ölüm deneyimi ile ö¤rencilerin psikolojik sa¤-laml›k düzeyleri aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (Tablo 3). Literatürde araflt›r-ma bulgusuna benzer flekilde, ölüm deneyimi ile psi-kolojik sa¤laml›k düzeyi aras›nda bir iliflki olmad›¤›-n› gösteren çal›flmalar mevcuttur (Bonanno ve ark. 2002, Lin ve ark. 2004). Ölüm deneyimi kiflinin varl›-¤›n› tehdit eden ve ruhsal sa¤l›varl›-¤›n› tehlikeye sokan olumsuz bir yaflam olay› olarak görülürken, bâz› kifli-lerin ölüm deneyimi yaflamalar›na karfl›n psikolojik olarak sa¤lam kalabildikleri gözlenmifltir. Bu bulgu, psikolojik sa¤laml›k sâyesinde kiflinin karfl›laflt›¤› stresli yaflam olaylar›na uyum sa¤lamas› veya bu stre-sör yaflam olaylar›n›n zorluklar› karfl›s›nda yeterlik göstermesi tan›m›yla da paralellik göstermektedir.
Ö¤rencilerin ölüm deneyimi yaflad›klar› kiflilere göre psikolojik sa¤laml›k düzeyleri aras›nda da istatis-tiksel olarak anlaml› bir fark bulunmam›flt›r. Ancak bak›m verdikleri hastalar›n› kaybeden ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k puan ortalamalar› di¤erlerine gö-re daha yüksek bulunmufltur. Bu sonuç bak›m verdik-leri hastan›n kayb› gibi stresör yaflam olaylar› ile kar-fl›laflman›n uygun flekilde bafl edildi¤inde hemflirelik ö¤rencilerinin psikolojik sa¤laml›k düzeylerini art›rd›-¤› fleklinde yorumlanabilir. Literatürde (Campbell ve Demi 2000, Harvey ve Chavis 2006, Hurd 2004) anne-sini veya babas›n› kaybeden hem ergenlik
dönemin-deki hem de yetiflkin dönemdönemin-deki bireylerle yap›lan ça-l›flmalara bak›ld›¤›nda, ebeveyn kayb›n›n ard›ndan ki-flilerin ya psikolojik olarak sa¤lam kalmay› baflard›kla-r› ya da uzun y›llar yas tutarak duygusal stres yafla-d›klar› belirtilmifltir. Yaflan›lan stresin ard›ndan kiflinin psikolojik olarak sa¤lam kalabilmesinde, aile üyeleri aras›ndaki iliflkilerin, arkadafll›k iliflkilerinin ve okul ortamlar›n›n destekleyici olmas›n›n önemi vurgulan-maktad›r (Brody ve ark. 2002, Greeff ve Joubert 2007). Kiminle yaflan›rsa yaflans›n ölüm deneyimiyle uygun flekilde bafl etmeyi sa¤lamak ve bu stresli yaflam olay›-n›n psikolojik sa¤laml›k düzeyini art›ran anlaml› bir yaflant›ya dönüfltürülmesini sa¤lamak amac›yla ö¤-rencilerin desteklenmesi ve destek kaynaklar›n›n ha-rekete geçirilmesi büyük önem tafl›maktad›r.
Ö¤rencilerin psikolojik sa¤laml›k düzeyleri ile ölüm kayg›s› puanlar› aras›ndaki iliflkinin de incelen-di¤i bu çal›flmada, ölüm kayg›s› ile psikolojik sa¤lam-l›k düzeyleri aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir iliflki saptanmam›flt›r (Tablo 5). Konuyla ilgili yap›lan araflt›rmalara bak›ld›¤›nda ise ölüm ve kay›p gibi trav-matik olaylar ile psikolojik sa¤laml›k aras›nda iliflki oldu¤u, psikolojik sa¤laml›¤›n yaflan›lan travmatik ya da stresli olaylara karfl› kiflinin gösterdi¤i bir reaksi-yon oldu¤undan söz edilmektedir (Bonanno 2004, Bo-nanno ve ark. 2002). Bu çal›flmada psikolojik sa¤lam-l›k düzeyinin yükselmesiyle ölüm kayg›s› düzeyinin azalmas› beklenirken aralar›nda herhangi bir iliflkinin saptanmamas›, ö¤rencilerin ölüm kayg›s› düzeyleri-nin baflka faktörlerden de etkilenmifl olabilece¤ini dü-flündürmektedir. Bununla birlikte literatürde (Becker 1973, Karaca ve Y›ld›z 2001), ölüm kayg›s›n›n yap›s› gere¤i çok yüksek veya çok düflük düzeyde olmas›n›n olumsuz olarak de¤erlendirildi¤i dikkate al›nd›¤›nda ideal olan›n orta düzeyde bir ölüm kayg›s› oldu¤un-dan söz edilmektedir. Do¤ru beklentinin artan psiko-lojik sa¤laml›k düzeyine oranla ölüm kayg›s› düzeyi-nin optimum düzeyde seyretmesidir. Araflt›rma so-nuçlar› do¤rultusunda, ö¤rencilerin ölüm kayg›s› pu-anlar›n›n orta düzeyde oldu¤u söylenebilir.
SONUÇ
Araflt›rma bulgular›, hemflirelik 1. ve 4. s›n›f ö¤ren-cilerinde ölüm kayg›s› ile psikolojik sa¤laml›k düzey-leri aras›nda bir iliflki olmad›¤›n› göstermifltir. Bunun-la birlikte, hemflirelik ö¤rencilerinin psikolojik sa¤-laml›k düzeyleri, e¤itim ve deneyimin etkisiyle 1. s›n›-fa göre 4. s›n›f ö¤rencilerinde anlaml› düzeyde yüksek bulunmufltur. Ayr›ca, yaflanan ölüm deneyimi ölüm kayg›s›n› etkilemifl, bu deneyimi yaflayan ö¤rencilerin ölüm kayg›s›n›n anlaml› düzeyde daha yüksek
oldu-¤u, birinci derece yak›n›n kaybedenlerin ölüm kayg›-lar›n›n di¤erlerine göre daha yüksek oldu¤u saptan-m›flt›r. Bu bulgular do¤rultusunda, ölüm deneyimi ya-flayan hemflirelik ö¤rencilerinin ölüm kayg›s› düzeyle-rini azaltmaya, ölüm deneyiminden olumlu kazan›m-larla sa¤lamalar›na ve dolay›s›yla yaflamlar›na anlam katmalar›na yard›mc› olacak e¤itim ve dan›flmanl›k uygulamalar›n›n yap›lmas›n›n önemli olaca¤› söyle-nebilir. Özellikle birinci derecede yak›n›n› kaybeden ö¤rencilerin bu zor deneyimlerinde onlar› psikolojik olarak destekleyecek ve yaflamlar›n› yeniden yap›lan-d›rmalar›n› kolaylaflt›racak programlar›n oluflturul-mas›n›n onlar›n geliflimleri için gerekli olaca¤› düflü-nülmektedir. Ayr›ca klinik ve toplum sa¤l›¤› stajlar›n-da, terminal dönemdeki hastalarla çal›fl›rken ö¤renci-lerin yaflad›klar› ölüm kayg›s›yla nas›l bafl edecekleri, ölüm kayg›s› yaflayan hastalar›n bafl etmelerini güç-lendirmek için hangi yöntemleri kullanacaklar› ve na-s›l bir yol izleyecekleri konular›nda e¤iticileri taraf›n-dan bilgilendirilmeleri ve desteklenmeleri daha az so-run yaflamalar›n› veya soso-runlar›n› daha etkin yollarla çözmelerini kolaylaflt›racakt›r. Bunun yan› s›ra psiko-lojik sa¤laml›k düzeyi düflük olan veya istendik dü-zeyde olmayan ö¤rencilerin mesleki e¤itim sürecinin ilk y›llar›nda belirlenmesi ve hasta bak›m›nda zorlan-malar›n› önlemek için psikolojik aç›dan güçlendiril-meleri önemlidir. Ö¤rencilerin ölmekte olan hastaya bak›m vermek gibi stresli deneyimlerle daha etkili bafl etmelerine yard›mc› olabilmek için psikolojik sa¤lam-l›k düzeylerini yükseltecek programlar›n uygulanma-s› sa¤l›kl› profesyoneller yetifltirmede, dolay›uygulanma-s›yla sa¤-l›kl› bir toplum oluflturmada önemlidir.
KAYNAKLAR
Ak›n B (1996) Selçuk Üniversitesi E¤itim ve Araflt›rma Hastanesin-de Çal›flan Hemflirelerin Ölümcül Hastaya Yaklafl›mlar›n›n ‹n-celenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü.
Alkan AT (1999) Bir dü¤ün gecesi denemesi. Düflünen Siyaset; 1: 25-31.
Aries P (1991) Bat›l›n›n Ölüm Karfl›s›ndaki Tav›rlar›, K›l›çbay MA (tercüme eden.). Ankara: Gece Yay›nlar›.
Bahad›r E (2009) Sa¤l›kla ‹lgili Fakültelerde E¤itime Bafllayan Ö¤-rencilerin Psikolojik Sa¤laml›k Düzeyleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü. Becker E (1973) The Denial of Death. New York: Free Press. Bonanno GA (2004) Loss, trauma, and human resilience: have we
underestimated the human capacity to thrive after extremely aversive events? American Psychologist; 59: 20-28.
Bonanno GA, Wortman CB, Lehman DR, Tweed RG, Sonnega J, Carr D ve ark (2002) Reilience to loss and chronic grief: a pros-pective study from preloss to 18-months postloss. Journal of Personality and Social Psychology; 83: 1150-1164.
Brody GH, Dorsey S, Forehand R, Armistead L (2002) Unique and prospective contributions of parenting and classroom proces-ses to the adjustment of african american children living in single parent-families. Child Development; 73: 274-286. Campbell CL, Demi AS (2000) Adult children of fathers missing in
action (MIA): an examination of emotional distress, grief, and family hardiness. Family Relations; 49: 267-276.
Cicirelli VG (1998) Personal meanings of death in relation to fear of death. Death Studies; 22: 714-721.
Çay F (1996) Ölümcül hasta ve hekim. 3P Dergisi; 4 (Ek-3): 35-37. Dökmen Ü (2003) Evrenle Uyumlaflma Sürecinde: Varolmak,
Gelifl-mek, Uzlaflmak. ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.
Felten BS (2000) Resilience in a multicultural sample of commu-nity-dwelling women older than age 85. Clinical Nursing Rese-arch; 9: 102-123.
Frankl EV (1994) Duyulmayan Anlam Ç›¤l›¤›: Psikoterapi ve Hü-manizm, Budak S (tercüme eden). Ankara: Öteki Yay›nevi. Fromm E (1994) Kendini Savunan ‹nsan, Arat N (tercüme eden).
‹s-tanbul: Say Yay›nc›l›k.
Gerrard N, Kulig J, Nowatzki N (2004) What doesn’t kill you ma-kes you stronger: determinants of stress resiliency in rural pe-ople of Saskatchewan, Canada. The Journal of Rural Health; 20: 59-66.
Gillespie BM, Chaboyer W, Wallis M (2009) The ›nfluence of perso-nal characteristics on the resilience of operating room nurses: a predictor study. Int J Nurs Studies; 46: 968-976.
Greeff AP, Human B (2004) Resilience in families in which a parent has died. The American Journal of Family Therapy; 32: 27-42. Greeff AP, Joubert AM (2007) Spirituality and resilience in families
in which a parent has died. Psychological Reports; 100(3 Pt 1) 897-900.
Gürgan U (2006) Grupla Psikolojik Dan›flman›n Üniversite Ö¤ren-cilerinin Y›lmazl›k Düzeylerine Etkisi. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, E¤itim Bilimleri Enstitüsü.
Gürgan U (2006) Y›lmazl›k ölçe¤i (YO): ölçek gelifltirme, güvenir-lik ve geçergüvenir-lik çal›flmas›. A.Ü. E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergi-si; 39: 45-74.
Harvey JH, Chavis AZ (2006) Stilled but unquiet voices: the loss of a parent. Journal of Loss and Trauma; 11: 181-199.
Hurd RC (2004) A teenager revisits her father’s death during child-hood: a study in resilience and healty mourning. Adolescence; 39: 337-354.
‹nam A (1999) Olabilece¤ini olmada ölümün yeri. Düflünen Siya-set; 1: 17-31.
‹nci F, Öz F (2009) Ölüm e¤itimin hemflirelerin ölüm kayg›s›, ölü-me iliflkin depresyon ve ölümcül hastaya tutumlar›na etkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi; 10 (4): 253-260.
Karaca F, Y›ld›z M (2001) Thorson–powell ölüm kayg›s› ölçe¤inin türkçe çevirisinin normal popülasyonda geçerlik ve güvenirlik çal›flmas›. Tabula-Rasa; 1: 43-55.
Knight KH, Elfenbein MH (1993) Relationship of death education to anxiety, fear, and meaning associated with death. Death Stu-dies; 17: 411-425.
Koç Z, Sa¤lam Z (2008) Hemflirelik ö¤rencilerinin yaflam sonu ba-k›m ve ölüm durumuna iliflkin duygu ve görüfllerinin belirlen-mesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu Der-gisi; 12: 13-21.
Koestenbaum P (1998) Ölüme Yan›t Var m›? Akgünlü Y (tercüme
eden). ‹stanbul: Mavi Okyanus Yay›nc›l›k.
Kraff WA, Litwin WJ, Barber SE (1986) Religious orientation and assertiveness: relationship to death anxiety. The Journal of So-cial Psychology; 127: 93-94.
Kübler-Ross E (1997) Ölüm ve Ölmek Üzerine, Büyükal B (tercüme eden). ‹stanbul: Boyner Holding Yay›nlar›.
Lally MT (1983) Death Anxiety and Fear of Death Attitudes: A De-ath Education Program for Student Nurses. The Degree Doctor of Philosophy, USA: Loyola University.
LeRoy MA (1986) The Effects of Instruction in Death and Dying on The Death Anxiety Level of Nurses and Their Attitudes To-ward Death and Dying Patients. The Degree Doctor of Educa-tion, Temple University.
Lin KK, Sandler IN, Ayers TS, Wolchik SA, Luecken LJ (2004) Resi-lience in parentally bereaved children and adolescents seeking preventive services. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology; 33: 673-683.
Lothe EA, Heggen K (2003) A study of resilience in young ethiopi-an famine survivors. J Trethiopi-anscult Nurs; 14: 313-320.
Lundh LG, Radon V (1998) Death anxiety as a fonction of belief in an afterlife: a comparison between a questionnaire measure and a stroop measure of death anxiety. Personality and ‹ndivi-dual Differences; 25: 487- 494.
Luthar SS, Cicchetti D, Becker B (2000) The construct of resilience: a critical evaluation and guidelines for future work. Child De-velopment; 71: 543-562.
Mallory JL (2003) The impact of a palliative care educational com-ponent on attitudes toward care of the dying in undergraduate nursing students. Journal of Professional Nursing; 19: 305-312. Mandleco BL, Peery JC (2000) An organizational framework for conceptualizing resilience in children. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing; 13: 99-111.
Massie MF (1995) The Effects of A Multimethod Death Education Curriculum on Death Anxiety and Attitudes Toward Aging. The Degree Doctor of Philosophy, Arkansas University. Nakashima M, Canda ER (2005) Positive dying and resiliency in
la-ter life: a qualitative study. Journal of Aging Studies; 19: 109-125.
Özcan A (2006) Hemflire-Hasta ‹liflkisi ve ‹letiflim. Ankara: Sistem Ofset Yay›nc›l›k.
Richardson V, Berman S, Piwowarski M (1983) Projective asses-ment of the relationship between the salience of death, religion and age among adults in america. The Journal of General Psychology; 109: 149-156.
Roff LL, Butkeviciene R, Klemmack DL (2002) Death, anxiety and religionsity among lithuanian health and social service profes-sionals. Death Studies; 26: 731- 742.
Roman EM, Sorribes E, Ezquerro O (2001) Nurses’ attitudes to ter-minally ›ll patients. Journal of Advanced Nursing; 34: 338-345. Tatar Ü (1988) Yo¤un Bak›m Ünitelerinde Çal›flan Hemflirelerin Ölüm Olay› Karfl›s›ndaki Anksiyete Düzeylerinin Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi, Sa¤l›k Bi-limleri Enstitüsü.
Yalom I (1999) Varoluflçu Psikoterapi, Babayi¤it Z‹ (tercüme eden). ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi.
Y›ld›z M (1998) Dini Hayat ile Ölüm Kayg›s› Aras›ndaki ‹liflki Üze-rine Bir Araflt›rma. Doktora Tezi, ‹zmir: Dokuz Eylül Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
