ĝsmĆޏĚl CürcĆnĚ’nin ݃
a
۠
Ěre-i
۟
’ĆrezmĹĆhĚ
AdlÖ Ünlü Eserinin XVI.
YüzyÖl Türkçe Çevirisi ۧ
anĿnu’l-
Ӆ
ĝlĆc ve ĸifĆ
ӄ
u’l-EmrĆʼn Li-Külli
MizĆc
’da “Geriatri” ve “Gerontoloji” ile ĝlgili Bölümler
Chapters Regarding “Geriatrics” and “Gerontology” in QĆnĿn Al-
Ӆ
IlĆc ve Shifa
ӄ
Al-AmrĆ
ۂ
Li-Kulli MizĆj, the
16
thCentury Turkish Translation of Esmail Jorjani’s Famous Work the Treasure of Khwarazm Shah
Ahmet AcÖduman
1, Önder ĝlgili
1, ĸehriyar ĸems
21 Ankara Üniversitesi TÖp Fakültesi, TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ
2 Serbest ÇalÖĹan DiĹ Hekimi Amaç:ĝsmĆޏĚl CürcĆnĚ’nin ݃a۠Ěre-i ۟’ĆrezmĹĆhĚ adlÖ eserinde yer alan “yaĹlÖlarÖn tedbiri” üzerine yazÖlmÖĹ bölümün
sunulmasÖ ve deþerlendirilmesi.
Gereç ve Yöntem: Bu çalÖĹmada ݃a۠Ěre-i ۟’ĆrezmĹĆhĚ’nin ĝstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosma-niye Koleksiyonu No: 3574’de (34 Nk 3574) bulunan ۧanĿnu’l-ӅĝlĆc ve ĸifĆӄu’l-EmrĆʼn li-Külli MizĆc adlÖ Türkçe çeviri nüshasÖ ile Edirne Selimiye Kütüphanesi No: 4721’de (22 Sel 4721) bulunan Farsça nüshasÖ incelenmiĹtir. Türkçe çeviri metnin, çaþdaĹ Türkçe abeceye çevriyazÖsÖ yapÖlmÖĹ; çevriyazÖsÖ yapÖlan bu metin, eserin Farsça nüshasÖ ile karĹÖlaĹtÖrÖ-larak, çaþdaĹ Türkçe bir metin hazÖrlanmÖĹ ve yazÖnÖn bulgular kÖsmÖnda sunulmuĹtur.
Bulgular: “YaĹlÖlarÖn tedbiri” ile ilgili bölüm ݃a۠Ěre-i ۟’ĆrezmĹĆhĚ’nin 3. kitabÖnÖn 2. kÖsmÖnÖn 6. makalesi olup, 5 bö-lümden oluĹmaktadÖr. Burada, humoral paradigmanÖn kavramlarÖyla, yaĹlÖlÖk mizacÖnÖn soþuk ve kuru olduþu ve alÖnacak tedbirlerin ise yaĹlÖlÖþÖn mizacÖnÖn tersine sÖcaklÖk verici ve rutubet arttÖrÖcÖ olmasÖ; yaĹlÖ kiĹilerin gÖdayÖ bölüm bölüm yemeleri; sevda ve balgam hÖltlarÖnÖ artÖrÖcÖ gÖda yememeleri; zorunlu olmadÖkça damardan kan alÖnmamasÖ; beyaz ve ince Ĺaraptan uzak durulmasÖ gerektiþi; karaciþer ve akciþer gibi organlarda ortaya çÖkan tÖkanÖklÖklar için tiryak kullanÖlmasÖ ve vücudun hamamda yaþla ovulmasÖ gibi açÖklamalar yer almaktadÖr.
Sonuç: CürcĆnĚ’nin ݃a۠Ěre-i ۟’ĆrezmĹĆhĚ adlÖ eserinde eserin yaĹlÖlarÖn tedbiri hakkÖndaki bölüm ĝbn SĚnĆ’nÖn
el-ۧĆnĿn fĚ’ܢ-ܡÖbb adlÖ eserinde yer alan bilgilerle koĹutluk göstermektedir. Eserin XVI. yüzyÖlda Türkçeye tam çevirisinin gerçekleĹtirilmesinden önce, bu bölüm XIV. yüzyÖlda da Türkçeye çevrilerek ĝsতĆল bin MurĆd’Ön Edviye-i Müfrede adlÖ eserinde kendisine yer bulmuĹtur.
Anahtar Sözcükler: ĝsmail Cürcani, Zahire-i H’arezmĹahi, YaĹlÖ, Geriatri, Gerontoloji, TÖp Tarihi, Türk TÖp Tarihi Objective: Evaluation and presentation of discourse on “Treatment of Old People” covered in Esmail Jorjani’s
Zakhireh Khwarazmshahi (The Treasure of Khwarazm Shah).
Material and Method: The Turkish translation of Zakhireh Khwarazmshahi named QĆnĿn al-ӅIlĆc wa ShifĆӄ al-AmrĆۂ
li-Kulli MizĆj preserved in ĝstanbul Süleymaniye Manuscript Library, Nuruosmaniye Collection no: 3574 and Persian version present in Edirne Selimiye Library no: 4721 were scrutinized.Relevant discourse of the Turkish manuscript transliterated to Turkish alphabet. Afterwards a contemporary Turkish version prepared in comparison with the Persian text and shared in results section.
Results: “Treatment of Old People” discourse is comprised of five chapters and located in the 2nd section of the 3rd book of Zakhireh Khwarazmshahi. As written in accordance with humoral theory and concepts, temperament of old people is cold and dry and treatment should be warming and moisturising. Explanations on eating foods piece by piece, refraining eating nutrients increasing black bile and phlegm, refraining phlebotomy if not inevitable, also avoiding white and thin wine, using theriac for obstructions of liver and lungs, body massage with oils in bath were included.
Conclusion: Discourse on “Treatment of Old People” covered in Esmail Jorjani’s Zakhireh Khwarazmshahi has signifi-cantconcordance with the part dealing with same subject in Avicenna’s work Canon of Medicine. Before the com-plete translation of Zakhireh to Turkish in the 16th century, the discourse examined in this study can be observed in Ishak bin Murad’s Edviye-i Mufrede with its Turkish translation written in the 14th century.
Key Words: EEsmail Jorjani, Zakhireh Khwarazmshahi, Elderly, Geriatrics, Gerontology, History of Medicine, History of Turkish Medicine
Muতammed utbu’d-Dĩn ’ĆrezmûĆh’a
(s. 1097-1127) sunulan ve Farsça
ya-zÖlmÖû en eski tÖp ansiklopedisi olduøu
düûünülen ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ adlÖ
eserin yazarÖ Ebş ùbrĆhĩm
Zeynu’d-Dĩn ùsmĆޏĩl b. ণasen Huseynĩ
el-CurcĆnĩ Harezmûahlar döneminde
yaûamÖû önemli bir hekim ve cerrahtÖr
(1–4). CürcĆn’da dünyaya gelmiûtir.
CürcĆn coørafi olarak günümüzde
ùran sÖnÖrlarÖ içerisinde kalan, kuzey
doøuda Hazar Denizi kÖyÖsÖnda bir
bölgedir. CürcĆnĩ’nin ùৢfahĆnlÖ
oldu-øu ve CürcĆn’a ùৢfahĆn’dan göç etmiû
olduklarÖ iddia edilmiûse de göç
ne-deni ve aile geçmiûi ile ilgili detaylÖ
GeliĹ tarihi: 17.04.2015 x Kabul tarihi: 27.05.2015ĝletiĹim
Doç. Dr. Ahmet AcÖduman Tel: 0 312 595 81 02
E-posta: aciduman@medicine.ankara.edu.tr
Ankara Üniversitesi TÖp Fakültesi TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ Morfoloji BinasÖ 2. Kat SÖhhiye / Ankara
bilgi bulunmadÖøÖ bildirilmektedir (5).
Huseyn úerefu’d-Dĩn Ebş’l-FaůĆގil’in
oøludur (1). Doøum tarihi 19
Ni-san/30 Ferverdĩn 1042 olup ùran’da
bu gün her yÖl Laboratuvar TÖbbÖ
Günü olarak kutlanmaktadÖr (6).
TÖp eøitimini doøduøu yer olan CürcĆn’da
almÖûtÖr. ArdÖndan şzistĆn ve FĆrs’a
geçtiøi bildirilmektedir. CürcĆnĩ’nin
aynÖ zamanda um’da da bulunduøu
bilinmektedir. CürcĆnĩ’nin bir süre de
NĩûĆbşr’da yaûadÖøÖ ve burada ùbn-i
SĩnĆ’nÖn öørencisi olan
ޏAbdu’r-RaতmĆn ibn ‘Alĩ Ebĩ ৡĆdÖল ile temasÖ
olduøu bildirilmektedir. Hekimlik ve
cerrahlÖøÖnÖn yanÖnda hukuk
konu-sunda da uzman olan CürcĆnĩ,
Ebş’l-ĆsÖm uûeyrĩ’den hadis ve sufizm
eøitimi almÖûtÖr (3,7). NĩûĆbşr’dan
sonraki duraøÖ Merv olmuûtur.
1110’da Muতammed utbu’d-dĩn
’ĆrezmûĆh’Ön himayesine girmek
üzere ’Ćrezm’e geçmiûtir. Burada
BahĆu’d-Devle hastanesi sorumlusu
olarak aylÖk 1000 dinar ücretle
görev-lendirilmiûtir. Hastane ile meûgul
ol-masÖna karûÖn ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
aynÖ yÖl tamamlandÖøÖ belirtilmektedir.
KitabÖn hacmi dikkate alÖndÖøÖnda
ki-tabÖn bir yÖlda yazÖlamayacaøÖ ve
CürcĆnĩ’nin Merv’de bulunduøu
yÖl-larda kaleme aldÖøÖ notlarÖnÖ
’arezm’de düzenlediøi
düûünülmek-tedir. KitabÖnÖ hem elit kitlenin hem
de sÖradan insanlarÖn yararlanmasÖ
amacÖ ile Farsça yazmÖûtÖr (7).
Yuka-rÖda belirtilenlere ek olarak, önemli
tÖp okullarÖ barÖndÖran Rey ve ùৢfahĆn
ûehirlerini de ziyaret ettiøi bazÖ
kay-naklarda ifade edilmektedir (5).
CürcĆnĩ Muতammed utbu’d-Dĩn
’ĆrezmûĆh’Ön oølu ve veliahtÖ AtsÖz
b. Muতammed’e hizmet ettikten
son-ra 1137 yÖlÖnda Merv’de hayatÖnÖ
kay-betmiûtir (2,3,7).
CürcĆnĩ’nin tÖbbÖn yanÖ sÖra felsefe, tÖp
etiøi, teoloji, insan anatomisi, kimya,
farmakoloji, eczacÖlÖk ve diøer doøa
bilimleri üzerine eserleri
bulunmakta-dÖr (5). Dört kitaptan oluûan
el-AğrĆůu’ܒ-ܑÖbbiye ve’l-MebĆۊisքu’l-ҵAlĆ’iyye,
eczacÖlÖk ve materia medica üzerine 5
ciltten oluûan YĆdigĆr, iki
uzunlama-sÖna cilt halinde düzenlenmiû olup
seyyahlarÖn her bir binici çizmesine
bir cildi yerleûtirmesi düûüncesi ile
hazÖrlanmÖû ۏuffey-i ҵAlĆҴĩ sayÖlabilir
(3,4,7). Zubdetu’ܒ-ܑÖbb CürcĆnĩ
tarafÖn-dan yazÖlan anatomi ve tÖp üzerine bir
eserdir (7,8). Er-RisĆletu’l-Münebbihe,
el-Ecvibetu’ܒ-ܑÖbbiyye, et-Teܴkiretu’l-Eûrefiyye
fi’܈-܇inĆҵati’ܒ-ܑÖbbiyye CürcĆnĩ’nin
eser-leri arasÖndadÖr (1,7).
݃
a
۠
Ěre-i
۟
’ĆrezmĹĆhĚ
CürcĆnĩ’nin en önemli ve bu çalÖûmada
yararlanmÖû olduøumuz eseri ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ bir tÖp ansiklopedisidir
(5). Browne (4) elinde bulunan tam
nüsha ile ilgili olarak ܳaېĩre’nin 450
000 kelimenin üzerinde bir eser
oldu-øunu bildirirken, Yazdchi ve ark. (3)
750 000 kelime olduøunu haber
ver-mektedirler. Browne (4) elinde sözü
geçen tam nüsha ve bazÖ tek
kitapla-rÖn XIII. ve XIV. yüzyÖlda
kopyalan-mÖû nüshalar olduøunu bildirmekte ve
diøer bazÖ kaynaklarla birlikte (3,9)
eserin dokuz kitap ve materia medica
ek kitap olmak üzere on kitaptan
oluûtuøunu iletmektedir (Tablo 1).
Moattar ve ark. (5) 11 kitaptan
oluû-tuøunu ileri sürmekte; Tadjbakhsh (7)
dokuz bölüm ve biri basit ilaçlar ve
farmakope, diøeri ise hayvan
organla-rÖ ve hayvanlardan elde edilen ilaçlar
olmak üzere iki ek ciltten
bahsetmek-tedir.
ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de ciltlerin sistematiøi
ùbn SĩnĆ’nÖn ۗĆnşn’u ile önemli
ölçü-de benzerlik göstermektedir (5).
Dö-nemin bilim dili Arapça yerine Farsça
yazdÖøÖ için çaødaûlarÖ tarafÖndan
eleû-tirilen CürcĆnĩ, yaûamÖnÖn son
yÖlla-rÖnda ܳaېĩre’yi Arapça’ya çevirmiûtir.
AtsÖz b. Muতammed’in (s. 1128-1157)
veziri Mecdü’d-Dĩn Ebş Muতammed
için 20 cilt olarak hazÖrlanmÖûtÖr
(2,7,10).
Kitap kÖsaltÖlmÖû olarak ùbraniceye
ter-cüme edilmiû, Hindistan’da Urduca
tercümesi yayÖmlanmÖûtÖr.
Sabuncuoø-lu úerefeddin (ö. 873/1468) eserin
“aলrĆbĆdĩn” kÖsmÖnÖ, iki bölüm
ekle-yerek Türkçeye çevirmiûtir (1,9,11).
ܳaېĩre’nin Avrupa’da tanÖnmasÖ XVII.
yüzyÖlda FransÖz papaz Angelus de St.
Joseph’Ön eserinde bahsetmesi ile
ol-muûtur (7). ܳahĩre’nin ùdris-i Bidlisĩ’nin
oølu Ebş’l-Faůl Muতammed b. ùdris
ed-DefterdĆr/Defterĩ (ö. 1564)
tara-fÖndan Türkçeye çevrildiøi
bildiril-mektedir (9,10).
Tablo 1: ݃a۠Ưre-i ۟’ƗrezmúƗhƯ’de yer alan konular (9).
Kitap No Makale SayÖsÖ Bap SayÖsÖ ĝçerik
I 6 77 TÖbbÖn tarifi, kapsamÖ, faydalarÖ, anatomi, tabiat, elementler, hÖltlar, mizaçlardan, tabii, hayvani ve ruhi olmak üzere üç kuvvet II 9 151 SaþlÖk, hastalÖklar, semptomlar (nabÖz, ifrazat vb.), etiyoloji, ebelik, geliĹim, çocuk bakÖmÖ, heyecan-lar, hayat ve ölüm III 14 204 ĝklim, mevsimi havai su, gÖda ve her türlü içeceklerin özellikle ĹarabÖn etkileri, uyku, uyanÖklÖk, hare-ket, dinlenme, elbise, parfümler, kan alma, kusturucu ilaçlar, müshiller, aklÖn halleri, çocuklar,
ihtiyar-lar ve seyyahihtiyar-lar için koruyucu bilgiler
IV 4 25 TanÖnÖn önem ve esaslarÖ, prognoz, crise, hazÖm vb.
AMAÇ
ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de yer alan “yaûlÖlarÖn
tedbiri” üzerine yazÖlmÖû olan
bölüm-lerin sunulmasÖ ve burada yer alan
bilgilerin deøerlendirilmesi bu yazÖnÖn
amacÖnÖ oluûturmaktadÖr.
GEREÇ VE YÖNTEM
Bu çalÖûma sÖrasÖnda ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
ùstanbul Süleymaniye Yazma Eser
Kütüphanesi, Nuruosmaniye
Kolek-siyonu No: 3574’de (34 Nk 3574)
bu-lunan ۗanşnu’l-ҵùlĆc ve úifĆҴu’l-EmrĆů
li-Külli MizĆc adlÖ Türkçe çeviri
nüsha-sÖ (úekil 1) (12) ile Edirne Selimiye
Kütüphanesi No: 4721’de (22 Sel
4721) bulunan Farsça nüshasÖ (úekil 2)
(13) incelenmiûtir. “YaûlÖlarÖn tedbiri”
ile ilgili bölüm ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
3. kitabÖnÖn 2. kÖsmÖnÖn 6. makalesi
olup, 5 bölümden oluûmaktadÖr (úekil
3a-b). Türkçe çeviri metnin (úekil
4a-b), çaødaû Türkçe abeceye çevriyazÖsÖ
yapÖlmÖû [Ek-1]; çevriyazÖsÖ yapÖlan bu
metin, eserin Farsça nüshasÖ ile
karûÖ-laûtÖrÖlarak, çaødaû Türkçe bir metin
hazÖrlanmÖû ve yazÖnÖn bulgular
kÖs-mÖnda sunulmuûtur. Türkçe çeviri
metinde yer almayan, ama Farsça
me-tinde bulunan bazÖ sözcükler ya da
cümleler, Farsçadan çevrilerek ilgili
yerlerde ve […] içerisinde, yazÖnÖnÖn
bulgular kÖsmÖnda sunulan metne
ek-lenmiûtir. Türkçe çeviri metinle
Fars-ça metin arasÖndaki bazÖ farklÖlÖklar da
hazÖrlanan ve sunulan metinde,
dip-notlarla bildirilmiûtir. Metinde yer
alan ve ilaç olarak kullanÖlan bitkileri
gösteren bir tablo hazÖrlanmÖû olup
yazÖnÖn ekinde [Ek-2] verilmiûtir. Bu
tablo hazÖrlanÖrken OsmanlÖca-Türkçe
Ansiklopedik Lûgat, Eski ve Yeni
Harf-lerle) (14), A Turkish English Lexicon
(15), ùngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüøü /
Redhouse English-Turkish Dictionary (16)
ve A Comprehensive Persian-English
Dic-tionary (17) kullanÖlmÖûtÖr.
ùekil 1: ݃a۠Ưre-i ۟’ƗrezmúƗhƯ’nin østanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu No: 3574’de (34 Nk 3574) bulunan ۧannjnu’l-ӅølƗc ve ùifƗӄu’l-EmrƗĪ li-Külli MizƗc adlÕ Türkçe çeviri nüshasÕnÕn ilk sayfalarÕ (12).
ùekil 3a: ݃a۠Ưre-i ۟’ƗrezmúƗhƯ’nin Farsça nüshasÕnda “YaúlÕlarÕn tedbiri” adlÕ bölümün baúlangÕcÕ (13).
ùekil 4a: ݃a۠Ưre-i ۟’ƗrezmúƗhƯ’nin Türkçe çevirisi ۧannjnu’l-ӅølƗc ve ùifƗӄu’l-EmrƗĪ li-Külli MizƗc’da “YaúlÕlarÕn tedbiri” üzerine olan bölümün baúlangÕç satÕrlarÕ (12).
BULGULAR
[Üçüncü kitabÆn ikinci kÆsmÆndan]
altÆncÆ makale: YaĩlÆlar tedbirinin
beyanÆndadÆr ve bu makale beĩ
bölümdür.
Birinci bölüm: YaĩlÆlarÆn mizacÆnÆn
anlatÆlmasÆ ve onlarÆn tedbirinin
beyanÆndadÆr.
YaûlÖlÖk mizacÖ soøuk ve kurudur. Asli mizaç
sebebi ile, uygun ve uygun olmayan tedbirler
sebebi ile, nefsani arazlar sebebi ile, ortaya
çÖkan hastalÖklar sebebi ile ve kiûinin
yaptÖ-øÖ sanatlar sebebi ile bazÖ kiûilerde yaûlÖlÖk
çabuk ortaya çÖkar ve bazÖsÖnda daha geç.
Asli mizaç çok kuvvetli olduøunda ya da
daha sÖcak olduøunda, onun tedbirleri
uy-gun olduøunda, nefsani arazlar mizaca göre
olduøunda ve hastalÖklar daha az ortaya
çÖktÖøÖnda yaûlÖlÖk mizacÖ daha geç görünür.
Bunun tersine olduøu her zaman, çabuk
or-taya çÖkar. Bu nedenle kiûi yaûlÖlÖøa
eriûti-øinde ve onun mizacÖ ortaya çÖktÖøÖnda,
onun tedbirlerinin hepsinin uygun olmasÖ
ge-rekir. Keder ve buna benzer yaûlÖlÖk
miza-cÖnda artan nefsani arazlardan kendini
ko-rumasÖ gerekir ve yaûlÖlÖk mizacÖnÖn zÖddÖ
olan sevinç ve gönül hoûluøu gibi ûeyleri
is-temesi gerekir. Sonuç olarak onun tedbirleri
sÖcaklÖk verici ve sÖcaklÖkla nem artÖrÖcÖ
ol-malÖdÖr. Bu nedenle banyo gibi, sade ûarap
ve ÖlÖmlÖ ovmak gibi, yasemin yaøÖ, sûsen
yaøÖ ve bunun dÖûÖnda iyi kokulu olan sÖcak
yaølar gibi sÖcak ve nemli olan her nesne,
ÖlÖmlÖ güzel kokular, yumuûak yatakta
dönmek ve beklemek, hepsi yararlÖdÖr ve
uy-gun olur. Mide ve baøÖrsaøÖnda tuhaf nem
toplanÖrsa, savmanÖn tedbirini idrar
yaptÖr-ma yoluyla ya da ishal yoluyla alyaptÖr-mak
gere-kir. Sabah egzersizi, ata binmek ve
yürü-mek çok yararlÖdÖr, ama yorulmamak
gere-kir. Yorgunluktan önce egzersizden
alÖkon-sunlar. Kötü hava, buharlar, dumanlar ve
hoû olmayan kokular yaûlÖlarda fazla iz
bÖ-rakÖr, kendisini ondan korumasÖ gerekir ve
ondan uzak olmasÖ gerekir [ve kötü gÖdalar
yememelidir] (12,13).
Üçüncü kitabÆn [ikinci kÆsmÆnÆn]
altÆncÆ makalesinden ikinci
bö-lüm: YaĩlÆlarÆn gÆdasÆnÆn
tedbi-rinde ve onlarÆn tabiatÆnÆ
yumu-ĩatmanÆn beyanÆndadÆr.
YaûlÖ kiûilere gÖdayÖ bir defada yemek
zararlÖ-dÖr, belki bölümler halinde ve her defa
azÖ-cÖk yemek gerekir. Eøer bir kimsenin
tabi-atÖ, bir defada çok yemeye dayanÖklÖ
olmaz-sa, tamamÖnÖ banyodan dÖûarÖ çÖktÖøÖ
za-man yemesi gerekir. Yemek yiyip banyoya
girmek olmaz, özellikle bir kiûi sÖnamÖûsa
ve tÖkanÖklÖktan doøan hastalÖklarÖ
çekmiû-se. Kâmeler
1gibi keskin yemekler ve ona
benzer, sevda ve balgam artÖran yapÖûkan ve
kaba gÖdalarÖ yememek gerekir, oysa onun
vücudunda fazla nemler toplanmÖûsa, tedavi
yönü ile faydasÖ vardÖr ve süt çok yararlÖdÖr,
özellikle hava almamÖû ve ekûimemiûse. Bu
nedenle sütlü pirinç, özellikle balla ya da
ûekerle yararlÖdÖr. AçlÖk çok zararlÖdÖr.
PÖ-rasa kalyesini, âb-kâme
2ile ve zeytinyaøÖyla
yemekten önce yemek uygundur ve tabiatÖ
yumuûatÖr. SarmaûÖøÖ su ve tuz içinde
piûir-sinler ve zeytinyaøÖ ve âb-kâme ile yepiûir-sinler,
tabiatÖ yumuûatÖr. Beû dirhem miktarÖ
eørel-tiyi, bir deste lahana yapraøÖ ile piûirsinler
ve süzsünler, bir avuç ya da iki avuç
dö-vülmüû mu‘asfer tohumunu onun içinde
kaynatsÖnlar ve yesin, yine tabiat
yumuûat-masÖ için. Bir dirhem ya da iki dirhem
miktarÖ sakÖzaøacÖ yaûlÖlarÖn tabiatÖnÖ
yu-muûatÖr ve baøÖrsaklarÖnÖ temizler. Tuzla
beslenmiû zeytin, yemekten önce bu konuda
yararÖ vardÖr. Dört dirhem eftîmûnu, bir
kaç tane kuru incirle, bir miktar mu‘asfer
tohumu ile dövsünler ve yesin, tamamÖ gider.
Bal suyunda bulanmÖû kuru incir, yemekten
önce, hem bu konuda uygundur. Bu
bildiri-len nesnelerden her zaman bir diøerinden
ye-sin, birini yalnÖz adet edinmesin. Yiyecek
içinde pancar ve kereviz kullansÖn. Yaz
meyvelerinden incir uygundur [ve zencefil
so-øukluøa uygun olur], ama onu ÖsÖtacak ve
kuruluk vermeyecek kadar. Eøer çok
zo-runlu deøilse, kadir oldukça, damardan
kan alÖnmasÖn [kuvveti düûük olur] (12, 13).
Üçüncü kitabÆn [ikinci kÆsmÆnÆn]
altÆncÆ makalesinden üçüncü
bö-lüm: YaĩlÆlarÆn ĩarabÆnÆn tedbiri
beyanÆndadÆr.
YaûlÖlarÖn ûarabÖ bedeni ÖsÖtsÖn diye eski
olmalÖ-dÖr. Beyaz ûarap ve ince ûarabÖ içmemek
ge-rekir, eøer susamamÖûsa. TatlÖ ûarap yel
ya-par ve zararÖ vardÖr. úarabÖ çok içmek
be-yin ve sinirlerde dolgunluk yapar. Mide
içe-risinde ekûimesi mümkündür ve çok zarar
verir. Az içmek neûe getirir, yemeøi sindirir
ve fazlalarÖ vücuttan savar (12).
3Üçüncü kitabÆn [ikinci kÆsmÆnÆn]
altÆncÆ makalesinden dördüncü
bölüm: YaĩlÆlarda olan
tÆkanÆklÆ-þÆn tedbiri beyanÆndadÆr.
Her ne zaman tÖkanÖklÖk karaciøerde olursa,
felâfilî ya da yarpuz ya da asânsâyâ ya da
emrûsyâ macunu, hazÖr olanÖ, azÖcÖk yesin.
YaûlÖ kiûilere, özellikle tÖkanÖklÖk nedeniyle
ve bu macunlardan bir ûey kullanmÖû
olur-sa, nesnelerin en iyisi büyük tiryaktÖr.
Vü-cudu hamamda yaøla ovmayÖ ve et suyu,
buøday çorbasÖ ve ona benzer nesneler ile
sÖ-cak ve nemli gÖdayÖ taahhüt etmelidir. Eøer
tÖkanÖklÖk akciøer ve solunum organlarÖnda
olursa, zûfa, persiyâvuûân ve selîha
ûerbetle-rinden kullansÖn. Zûfa ûarabÖ uygundur.
Temizlenmiû kuru üzüm yararlÖdÖr (12,13).
1 Kâme: “...Ayran ile karÖĹÖk süte dahi kâme denir. Bir nevi katÖk ismidir ki ĝsfahan halkÖ beyninde müteariftir. Reçele de kĆme derler. ĝnde’l-ba’z kâme, kâg
ismidir ki hakiki bir ekĹi nesnedir. Yürük Türkleri ederler. Bu diyarlarda müte’arif deþilidir. Acem ve Baþdat havalisinde, Kürdistan’da bunsuz taam etmezler. Bir kaç nevi olur. Bundan mukaddem münasebetiyle tafsil olundu. Araplar buna mÖrra derler, hazÖm olduþu hasebiyle...” s. 401 (18).
2 Âb-kâme: “Kâr-nâme vezninde. Bir nevi katÖktÖr. ĝsfahan diyarÖnda maruftur. Yoþurt, süt, ekmek kurusu, üzerlik tohumu ve sirkeyle tertip ederler. Arabîde
merî derler. BeyanlarÖna göre bu katÖk Baþdat ve Kürdistan’da dahi olur. Bir kaç nevi yaparlar. Bir nevine yalnÖz kâme derler. Kâmeh bunun muarrebidir. Dere otundan, yarpuz ve fesleþenden yaparlar. Türklerde piyaz derler, bunsuz taam etmezler. Bir nevi ekĹi ayran ve meneviĹ aþacÖnÖn taze ĹahlarÖndan tarhun vesair bazÖ hoĹ-bû nebatlardan tertip ederler. Güya ki taamlarda salata ve salamura menzilesindedir. Mu’in-i taamdÖr derler. Buna bezirgân aĹÖ dahi derler.” s. 6 (18).
3 ݃a۠Ěre-i ۟’ĆrezmĹĆhĚ’nin Farsça nüshasÖnda yazan bilgiler DefterĚ’nin çevirisinden daha farklÖ olup, yazarlarca yapÖlan çeviri burada sunulmaktadÖr: “YaĹlÖlar
bilmelidirler ki yaĹlÖlarÖn içeceþi en iyi Ĺarap eski olmalÖdÖr, renkli olmalÖdÖr, kokusu hoĹ olmalÖdÖr ki hem vücudu ÖsÖtsÖn, hem idrar getirsin ve hem vücudun normal sÖcaklÖþÖnÖ artÖrsÖn ve kuvvet versin. ĝnce ĹarabÖ yaĹlÖlarÖn içmesi iyi deþildir, eþer susuzluk rahatsÖz etmezse. AyrÖca tatlÖ Ĺarap yaĹlÖlara gaz yapar ve zarar verir. ĸarabÖ çok içmek beyin ve sinirlerde dolgunluk yapar. Mide içerisinde ekĹimesi mümkündür ve ondan zararlar ortaya çÖkar. ĸarabÖ itidalle içmek neĹe verir, vücudun normal sÖcaklÖþÖnÖ azaltmaz, ortaya çÖkarÖr, yemeþi sindirir ve vücuttaki fazlalarÖ idrar ve diþerleri ile atar (13).”
Üçüncü kitabÆn altÆncÆ makalesinden
beĩinci bölüm: YaĩlÆlarÆn
kendile-rinin kirlerini ve vücutlarÆnÆn
ko-kusunu hoĩ etmek tedbirinin
be-yanÆndadÆr.
Banyoda kendisi yÖkamÖû olduøunda, selvi
yapraøÖnÖ reyhanî ûarapla ve balla
yoøursun-lar, onunla kendisini ovsun ve yÖkasÖn.
Eøer kust, ebhel, merzencüû ve hind
sâzesi-ni de bu ûekilde kullanÖrlarsa, uygun olur.
YaûlÖ kadÖn kiûiler kendilerini bakla
unuy-la, et ve dövülmüû kavun çekirdeøiyle
yÖka-sÖnlar. [Sonuç olarak hamam vücudun
normal sÖcaklÖøÖnÖ ortaya çÖkarÖr. Allah
bi-lir] (12,13).
TARTIĸMA VE SONUÇ
ùsmĆޏĩl CürcĆnĩ’nin ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de
yaûlÖlarÖn tedbiri üzerine yazdÖøÖ
bö-lüm beû kÖsÖmdan oluûmaktadÖr.
Bu-rada, humoral paradigmanÖn
kavram-larÖyla, yaûlÖlÖk mizacÖnÖn soøuk ve
ku-ru olduøu ve alÖnacak tedbirlerin ise
yaûlÖlÖøÖn mizacÖnÖn tersine sÖcaklÖk
ve-rici ve rutubet arttÖrÖcÖ olmasÖ
gerekti-øi bildirilmektedir. Yine yaûlÖ kiûilerin
gÖdayÖ bir defada yemeyip, bölüm
bö-lüm yemeleri; sevda ve balgam
hÖltla-rÖnÖ artÖrÖcÖ gÖda yememeleri; zorunlu
olmadÖkça damardan kan alÖnmamasÖ;
ûarabÖn iyisinin renkli ve eski ûarap
olduøu, beyaz ve ince ûaraptan uzak
durulmasÖ gerektiøi; karaciøer ve
akci-øer gibi organlarda ortaya çÖkan
tÖka-nÖklÖklar için tiryak kullanÖlmasÖ ve
vücudun hamamda yaøla ovulmasÖ
gibi ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de yer alan
açÖklamalar (12,13) ùbn SĩnĆ’nÖn
el-ۗĆnşn fĩ’ܒ-ܑÖbb’Önda yer alan bilgilerle
örtüûmekte ve ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
ilk dört bölümü ile el-ۗĆnşn
fĩ’ܒ-ܑÖbb’da ilgili konunun ilk dört bölümü
koûutluk göstermektedir (19). ùbn
SĩnĆ’nÖn el-ۗĆnşn fĩ’ܒ-ܑÖbb’Önda yer alan
yaûlÖ kiûilerin ovulmasÖ ve egzersizleri
üzerine olan 5. ve 6. bölümlerde yer
alan ayrÖntÖlÖ bilgiler, ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin ilgili bölümünde yer
almamaktadÖr. ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de
yaûlÖlÖk üzerine olan makalenin 5.
bö-lümünde kÖsa bir ûekilde vücut
temiz-liøi ve vücut kokusunun hoû hale
ge-tirilmesi ele alÖnmÖûtÖr. Sonuç olarak
ùsmĆޏĩl CürcĆnĩ’nin
ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ’de yaûlÖlarÖn tedbiri
üzeri-ne yazdÖklarÖ bazÖ farklÖlÖklar gösterse
de ùbn SĩnĆ’nÖn el-ۗĆnşn fĩ’ܒ-ܑÖbb’Önda
yer alan bilgilerin kÖsaltÖlmÖûÖ gibidir.
ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin Orta Çaø ùslam
dünyasÖnÖn bilimsel dili olan Arapça
ile kaleme alÖnmamasÖ ve Orta Çaø
BatÖ dünyasÖnÖn bilimsel dili olan
La-tinceye çevrilmemiû olmasÖ onun
el-ۗĆnşn fĩ’ܒ-ܑÖbb gibi evrensel bir kitap
olmasÖnÖ engellemiû gibi
görünmekte-dir. Öte yandan, eserin yazarÖn
bu-lunduøu coørafyanÖn yerel dili olan
Farsça ile yazÖlmasÖ ve yakÖn
coøraf-yada Fars diline olan aûinalÖk, eserin
Türkçe, Urduca, ùbranice gibi dillere
çevrilmesine ve bölgesel olarak etkin
olmasÖnÖ saøladÖøÖ söylenebilir (20).
Anadolu Selçuklu Devleti’nde divan
dilinin SĆhib Fahreddĩn Ali’nin
vezir-liøi döneminde Arapçadan Farsçaya
çevrilmesi (21) Fars dilinin
Anado-lu’daki etkinliøini göstermesi
açÖsÖn-dan önemli bir bulgudur. Yine
Ana-dolu’da telif/tercüme edilen ilk eser
olan Hekĩm Bereket’in Tuhfe-i
MübĆrizĩ adlÖ eserinin baûlangÖçta
LubĆbu’n-NuhĆb adÖyla Arapça
yazÖl-masÖ, sonra Tuhfe-i MübĆrizĩ adÖyla
Farsçaya çevrilmesi ve sonunda
Hali-fet Alp Gazi’nin isteøi ile Türkçeye
çevrilmiû olmasÖ (22) Arapça ile
bir-likte FarsçanÖn Anadolu’daki
etkinli-øini gösteren önemli örneklerden
bi-risidir.
ùsmĆޏĩl CürcĆnĩ’nin Farsça kaleme aldÖøÖ
ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ adlÖ eserinin XVI.
yüzyÖlda ùbn SĩnĆ’nÖn el-ۗĆnşn fĩ’ܒ-ܑÖbb
adlÖ eserinden daha önce Türkçeye
çevrilmiû olmasÖnÖ (20) belki de
Fars-çanÖn Anadolu topraklarÖnda
komûu-luk nedeniyle daha etkin ve daha
bili-nen bir dil olmasÖ ile açÖklamak
mümkün olabilir. Eserin bu Türkçe
tam çevirisinden önce, hekim ve
cer-rah úerefeddin Sabuncuoølu’nun XV.
yüzyÖlda ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
ilaç-lar hakkÖndaki 10. kitabÖnÖ Türkçeye
çevirmesi de önemli bir bulgudur
(11). Bunlardan baûka ùsmĆޏĩl
CürcĆnĩ’nin ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ adlÖ
eserinin, makalenin de konusunu
oluûturan, yaûlÖ kiûilerle ilgili olarak
yazdÖøÖ bölümün daha erken bir
dö-nemde yapÖlmÖû bir Türkçe çevirisinin
de bulunduøu araûtÖrmalarÖmÖz
sÖra-sÖnda fark edilen önemli bir bulgudur.
ùsতĆল bin MurĆd tarafÖndan 792 H.
[1389/1390] tarihinde kaleme alÖnan
ve OsmanlÖ Beyliøi döneminde
yazÖl-mÖû ilk eser olarak kabul edilen
Edviye-i Müfrede’de bulunan “Bu bĆb Zaপĩre-Edviye-i
ĆrezmûĆhĩ’den naলl olÖnmÖûdur
pĩrlerüñ miĆcÖn beyĆn eyler ve daপÖ
anlaruñ tedbĩrin bildürür” adlÖ yaûlÖ
kiûilerin mizacÖnÖ ve tedbirlerini
açÖk-layan bölüm, baûlÖktan da anlaûÖldÖøÖ
ùsmĆޏĩl CürcĆnĩ’nin
ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ adlÖ eserinden alÖndÖøÖna
iûaret etmektedir (23). Bu makaleye
esas oluûturan ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin
yaûlÖlÖkla ilgili bölümlerinin Türkçe
çevirisi ile bu bölüm
karûÖlaûtÖrÖldÖøÖn-da, Edviye-i Müfrede’de yer alan
bölü-mün ilk kÖsmÖnda
ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin ilgili bölümünün tam
çevirisinin yer aldÖøÖ görülmektedir.
Edviye-i Müfrede yazarÖ ùsতĆল bin
MurĆd ܳaېĩre-i ۏ’ĆrezmûĆhĩ’den
çevir-diøi bu kÖsÖmdan sonra adÖ geçen
bö-lüme ùېtiyĆrat ve ùۊtizĆrĆt’tan yaptÖøÖ
bir alÖntÖ ile devam etmiû ve Ebĩ
Yşsuf’un “müs࡞elles࡞-i Ebĩ Yşsufiyye”
adlÖ ilacÖnÖn tarifi ile bölümü
sonlan-dÖrmÖûtÖr (23). Bu bulgu da ܳaېĩre-i
ۏ’ĆrezmûĆhĩ’nin yaûlÖlÖk ve yaûlÖlar
üze-rine yazÖlmÖû olan bölümünün en
er-ken Türkçe çevirilerinden birisinin
Edviye-i Müfrede’de bulunduøunu
KAYNAKLAR
1. Doøruyol H. Cürcânî, ùsmâil b. Hasan. In: Türkiye Diyanet VakfÖ ùslâm Ansiklopedi-si, Cilt 8. ùstanbul: Türkiye Diyanet VakfÖ; 1993. p. 133–4.
2. Jorjani, Zayn-al-din Esmail [Internet]. Encyclopedia Iranica. Available from: http://www.iranicaonline.org/articles/jor jani-zayn-al-din-esmail [Accessed 2013 Feb 26].
3. Yazdchi M, Hosseini SF, Ghabili K, et al. Neonatal care and breastfeeding in medi-eval Persian literature: Hakim Esmail Jor-jani (1042-1137AD) and the Treasure of King Khwarazm: A Review. Life Sci J 2013;10:115-120.
4. Browne GE. Arabian Medicine, Being The Fitzpatrick Lectures Delivered at the College of Physicians in November 1919 and November 1920. London: Cambrid-ge University Press; 1921. p. 98-99. 5. Moattar F, Shams Ardekani MR,
Ghan-nadi A. The life of Jorjani: One of the Persian pioneers of medical encyclopedia compiling: On the occasion of his 1000th birthday anniversary (434, A.H. - 1434, A.H.). Iran Red Crescent Med J. 2013;15:763-766.
6. Shoja MM, Tubbs RS, Khalili M, et al. Esmail Jorjani (1042–1137) and his desc-riptions of trigeminal neuralgia, hemifa-cial spasm, and Bellތs palsy: Neurosur-gery. 2010;67:431–434.
7. Tadjbakhsh H. Sayyed Esma‘il Jorjani, founder of Persian medicine. J Vet Res 2007;62:131–140.
8. Shoja MM, Tubbs RS. The history of anatomy in Persia. J Anat 2007; 210:359– 378.
9. Uzluk FN. Edirne kitaplÖøÖndaki tÖp yazmalarÖ. In: Edirne: Edirne’nin 600. Fethi YÖldönümü Armaøan KitabÖ, 2. BaskÖ. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Ta-rih Yüksek Kurumu, Türk TaTa-rih Kurumu YayÖnlarÖ; 1993. p. 321-336.
10. ùhsanoølu E (ed). OsmanlÖ TÖbbi Bilimler Literatürü Tarihi, I. Cilt, HazÖrlayanlar: ùhsanoølu E, úeûen R, Bekar MS, Gündüz G, Bulut V. ùstanbul: ùslam Tarih, Sanat ve Kültür AraûtÖrma Merkezi (IRCICA); 2008. p. 144-145.
11. Ünver AS. XV’inci asÖrda Türkiye’de tecrübi tababete ait iki misal. ùstanbul Üniversitesi TÖp Fakültesi MecmuasÖ 1949;12:359-362.
12. CürcĆnĩ, Seyyid ùsmĆޏĩl b. ণuseyn. Ćnşnu’l-ޏùlĆc ve úifĆގu’l-EmrĆů li-Kulli MizĆc (Terceme-i aপĩre-i ’ĆrezmûĆhĩ), Türkçeye çeviren: Ebş’l-Faůl Muতammed b. ùdrĩs ed-Defterĩ. ùstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, No. 3574 (34 Nk 3574) [Ankara Üniversitesi TÖp Fakültesi, TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ Kütüphane-si’nde bulunan ve anabilim dalÖna Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafÖndan ka-zandÖrÖlan fotoøraf baskÖ].
13. CürcĆnĩ, Seyyid ùsmĆޏĩl b. ণuseyn. aপĩre-i ’ĆrezmûĆhĩ. Edirne: Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, No. 4721 (22 Sel 4721) [Ankara Üniversitesi TÖp Fakül-tesi, TÖp Tarihi ve Etik Anabilim DalÖ Kü-tüphanesi’nde bulunan ve anabilim dalÖna Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafÖndan kazandÖrÖlan fotoøraf baskÖ].
14. Devellioølu F. OsmanlÖca-Türkçe Ansik-lopedik Lûgat, Eski ve Yeni Harflerle, HazÖrlayan: Güneyçal AS, 18. baskÖ. An-kara: AydÖn Kitabevi YayÖnlarÖ, 2001. 15. Redhouse JW. A Turkish and English
Lexicon, New impression. Beirut: Librai-rie du Liban, 1996.
16. ùngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüøü / Redhouse English-Turkish Dictionary, The seventh edition. ùstanbul: Redhouse YayÖnevi, 1980.
17. Steingass F. A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including The Arabic Words And Phrases To Be Met With In Persian Literature, Being Johnson and Richardson’s Persian, Arabic, and English Dictionary, Revised, Enlarged, And Enti-rely Reconstructed, First Published in ùs-tanbul. ùstanbul: ÇaørÖ YayÖnlarÖ; 2005. 18. Mütercim ÂsÖm Efendi. Burhân-Ö KatÖ,
HazÖrlayanlar: Öztürk M, Örs D, ùkinci baskÖ. ùstanbul: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu YayÖnlarÖ; 2009.
19. AcÖduman A, ùlgili Ö. ùbn Sînâ’nÖn
El-Kânûn fî’t-TÖbb adlÖ eserinde “geriatri” ile
ilgili bölümler. Ank Üni TÖp Fak Mecm 2010;63:41-47.
20. AcÖduman A, úems ú. ùsmâ‘îl Cürcânî’nin ünlü eseri Zahîre-i H’arezmûâhî’nin XVI. yüzyÖl Türkçe çevirisi Kânûn el-‘ùlĆc ve úifâ’
el-Emrâz li-Külli Mizâc’da çocuk saølÖøÖ ve
hastalÖklarÖ üzerine. Çocuk SaølÖøÖ ve Has-talÖklarÖ Dergisi 2014;57:141-160. 21. Bayat AH. TÖp Tarihi. ùzmir: Sade
Mat-baa; 2003. p.242.
22. Hekim Bereket. Tuতfe-i MübĆrizĩ, Metin-Sözlük, HazÖrlayan: ErdaøÖ-Doøuer B. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Ya-yÖnlarÖ; 2013. p. 21-23.
23. ùshâk bin Murâd. Edviye-i Müfrede, (Metin, Sözlük), HazÖrlayanlar: Canpolat M, Önler Z. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Ku-rumu YayÖnlarÖ; 2007. p. 72-76.
Ek-1: AltÖncÖ maলĆle pĚrler tedbĚriñ beyĆnÖndadÖr ve bu maলĆle biĹ bĆbdÖr
evvelkĚ bĆb pĚrler mizĆcÖnÖñ ikrinde ve anlarÖñ tedbĚriniñ beyĆnÖndadÖr pĚrlik mizĆcÖ bĆrid ve yĆbisdir ve baޏʼnÖ
Ćdemlerde pĚrlik tĚz uhĿra gelür ve baޏĚsÖnda gicrek aৢlĚ mizĆc sebebi ile ve muvĆfÖল ve ƥayr-Ö muvĆfÖল tedbĚrler sebebi ile ve aޏrĆʼn-Ö nefsĆnĚ sebebi ile ve তĆdis olan maraʼnlar sebebi ile ve Ćdem iĹledigi ৢanޏatlar sebebi ile ve her gĆh ki aৢlĚ mizĆc aলvĆ ola yĆ তĆr-rek ola ve anÖñ tedbĚrleri muvĆfÖল ola ve aޏrĆʼn-Ö nefsĆnĚ mizĆca göre olur ve পastalÖলlar az তĆdis olur pĚrlik mizĆcÖ
gicrek uhĿra gelür ve her gĆh ki bu-nuñ পilĆfÖnca ola tĚz uhĿra gelür bu sebebden her gĆh ki Ćdem pĚrlige iri-Ĺe ve anÖñ mizĆcÖ uhĿra gelse anÖñ tedbĚrleri cümle muvĆfÖল olmaল gerek ve aޏrĆʼn-Ö nefsĆnĚden ki pĚrlik mizĆcÖnda artar ƥamm gibi ve aña mĆnend kendüyi ৢaলlamaল gerek ve ol nesne ki pĚrlik mizĆcÖnÖñ ʼnÖddÖdÖr sürĿr ve göñül পoĹlÖƥÖ gibi ৬aleb itmek gerek fĚ’l-cümle anÖñ tedbĚrleri তarĆret virici ve তarĆretle ru৬Ŀbet arturÖcÖ ge-rekdir ve bu sebeb ile her nesne ki তĆrr-Ö ra৬bdÖr তammĆm gibi ve ĹarĆb-Ö
ৢÖrf ve iޏtidĆlle ovmaল gibi ve তĆrr yaƥlar ki eyü rĆyiতalu ola yĆsemĚn yaƥÖ gibi ve sĿsen yaƥÖ ve bunuñ ƥay-rÖ gibi ve muޏtedil ޏÖ৬rlar ve yumĹaল döĹekde aƥnamaল ve লa৬lanmaল cüm-lesi nĆfiޏdir ve muvĆfÖল olur ve anÖñ maޏde ve emޏĆsÖnda ƥarĚb ru৬Ŀbet cemޏ olur defޏiniñ tedbĚrin itmek ge-rek idrĆr-Ö bevl ৬arĚলiyle yĆ ishĆl ৬arĚলiyle ve ৢabĆত riyĆʼneti ve ata bin-mek ve yürübin-mek লatÖ nĆfiޏdir lĆkin yo-rulmamaল gerek ve yorƥunluলdan muলaddem riyĆʼnetden alÖলonalar ve yaramaz havĆ ve buপĆrlar ve dütünler
ve nĆ-পoĹ rĆyiতalar pĚrlerde artuল eser ider kendüyi andan ৢaলlamaল gerek ve andan Öraƥ olmaল gerek (12) ikinci bĆb ücünci kitĆbÖñ altÖncÖ
maলĆle-sinden pĚrleriñ ƥÖdĆsÖ tedbĚrinde ve anlarÖñ ৬abޏÖ yumĹamanÖñ beyĆnÖn-dadÖr
pĚr Ćdemlere ƥÖdĆyÖ bir defޏada yemek yaramaz belki tefĆrĚল ile yemek gerek ve her bĆr azacÖল ve eger bir kimseniñ ৬abޏÖ müteতammil olmaya ki bir defޏada çoল yiye tamĆm ৬aޏĆm ol vaলt yemek gerek ki তammĆmdan ৬aĹra çÖলa ve ৬aޏĆm yeyüb তammĆma gir-mek olmaz পuৢĿৢĆ ki bir kimse tecri-be itmiĹ ola ve süddeden tevellüd iden maraʼnlarÖ çekmiĹ ola ve lezic ve ƥalĚ ƥÖdĆlar ki sevdĆ ve balƥam artu-rur yemek olmaz ve তiddetlü ৬aޏĆmlar kĆmeler gibi ve aña mĆnend meger ol vaলt ki anÖñ bedeninde zĆyid ru৬Ŀbet-ler cemޏ olmuĹ ola ޏilĆc ciheti ile nefޏi vardÖr ve süd লatÖ nĆfiޏdir পuৢĿৢĆ eger yil inmeye ve ekĹimeye ve bu sebeb ile südlü birinc পuৢĿৢĆ ޏasel ile yĆ Ĺe-kerle fĆydaludur ve cĿޏ লatÖ ʼnarar-ludur ve gendenĆ লalyasÖnÖ Ćb-kĆme ile ve zeyt yaƥÖyla ৬aޏĆmdan muলad-dem yemek muvĆfÖলdÖr ve ৬abޏÖ yum-ĹadÖr ve leblĆb ৢu ve ৬uz içinde ৬abপ ideler ve zeyt yaƥÖ ve Ćb-kĆme ile yi-yeler ৬abޏÖ yumĹadÖr ve biĹ direm miলdĆrÖ besbĆގic bir deste kerenb yapraƥÖ ile biĹüreler ve süzeler ve bir avuc ve yĆ iki avuc dögülmüĹ
muޏaৢfer toপmÖ anÖñ içinde লaynada-lar ve yiye yine ৬abޏ yumĹatmasÖçün ve bir direm yĆ iki direm miলdĆrÖ ޏilkü’l-bu৬m pĚrler ৬abޏÖnÖ yumĹadÖr ve aতĹĆsÖ pĆk ider ve zeytun ৬uzla bes-lenmiĹ ৬aޏĆmdan muলaddem bu bĆbda nefޏi vardÖr ve dört direm eftĚmĿn bir লac dĆne লuru encĚrle bir miলdĆr muޏaৢfer toপmÖ ile dögeler ve yiye tamĆm icĆbet ider ve লuru encĚr mĆގü’l-ޏaselde bulanmÖĹ ৬aޏĆmdan muলaddem hem bu bĆbda muvĆfÖলdÖr bu ikr olunan nesneler-den her vaলt bir Ćপirnesneler-den yiye ve biri-sini yalñuz ޏĆdet edinmeye ve ƥÖdĆ içinde çügündür (çuƥunder) ve kerefs istiޏmĆl ide ve ৢayf meyvelerinden encĚr muvĆfÖলdÖr lĆkin ol deñlü ki anÖ ÖsÖda ve yubĿset virmeye ve লĆdir ol-duলca faৢd itmeye meger লatÖ bir ʼnarĿretle (12)
ücünci bĆb ücünci kitĆbÖñ altÖncÖ maলĆle-sinden pĚrler ĹarĆbÖnÖñ tedbĚri beyĆnÖndadÖr
pĚrler ĹarĆbÖ eski gerek tĆ hem bedeni germ ide ve aল ĹarĆb ve raলĚল ĹarĆbÖ içmek olmaz meger ol vaলt ki ޏa৬aĹ içinde ve ৬atlu ĹarĆb rĚত ider ve ʼnararÖ var ve ĹarĆbÖ çoল içmek dimĆƥ ve ޏaৢablarÖ mümtelĚ ider ve mümkin ki maޏde içinde ekĹiye ve লatÖ ʼnarar ide ve az içmek neĹĆ৬ getürür ve ৬aޏĆmÖ haʼnm ider ve faʼnlalarÖ bedenden defޏ ider (12)
dördünci bĆb ücünci kitĆbÖñ altÖncÖ maলĆlesinden pĚrlere vĆলiޏ olan süd-deniñ tedbĚri beyĆnÖndadÖr
her gĆh ki südde cigerde ola maޏcĿn-Ö felĆfilĚ yĆ fĿdencĚ yĆ as࡞ĆnĆsyĆ yĆ emrĿsyĆ ol ki তĆʼnÖr ola azacÖল yiye pĚr Ćdemlere nesneleriñ ƥĆyet eyüsi tiryĆল-Ö kebĚrdir পĆৢৢeten südde se-bebi ile ve her vaলt ki bu maޏcĿnlardan bir nesne istiޏmĆl itmiĹ ola bedeni তammĆmda yaƥla ovmaল ve ƥÖdĆގ-i তĆrr u ra৬b ile taޏahhüd ey-leye mĆގü’l-laতm gibi ve buƥday Ĺor-bĆsÖ ve aña mĆnend nesneler ile ve eger südde öyken ve nefes çekmek aޏʼnĆsÖnda ola zĿfĆ ve persiyĆvuĹĆn ve selĚপa Ĺerbetlerde istiޏmĆl ide ve zĿfĆ ĹarĆbÖ muvĆfÖলdÖr ve münaললĆ লuru üzüm nĆfiޏdir (12)
biĹinci bĆb üücünci kitĆbÖñ altÖncÖ maলĆle-sinden pĚrler kendülerini veৢĆতlarÖn ve bedenleri rĆyiতasÖn পoĹ itmek tedbĚri-niñ beyĆnÖndadÖr
çĿn তammĆmda kendüsi yumuĹ ola serv yapraƥÖnÖ dögeler ve reyতĆnĚ ĹarĆbla ve ޏaselle yoƥuralar ve kendüyi anÖñla süre ve yuya ve eger লus৬ ve ebhel ve merzengĿĹ ve sĆe-i hindĚ daপÖ bu vech ile istiޏmĆl ideler muvĆfÖল olur yaĹlu পĆtĿn kiĹiler kendülerini baলla unÖyla ve et ve dögülmüĹ লavun çe-kirdegiyle yuyalar (12)
Ek-2: ݃a۠Ưre-i ۟’ƗrezmúƗhƯ’nin Türkçe çevirisi ۧannjnu’l-ӅølƗc ve ùifƗӄu’l-EmrƗĪ li-Külli MizƗc’da “YaúlÕlarÕn tedbiri” üzerine olan bölümde geçen ve ilaç olarak kullanÕlan bazÕ maddelerin Türkçe-øngilizce ve Latince karúÕlÕklarÕ (14-17).
ĝsim Türkçe ĝngilizce Latince
F. BesbĆގic Eþreltiotu The common polypod fern Polypodium vulgare
A. Bu৬m SakÖz aþacÖ tohumu The seeds of the mastic tree Pistacia terebinthus, Pistacia lenticus
F. Çügündür/ çuƥundar Pancar Beet, beet-root Beta vulgaris
A. Ebhel ArdÖç yemiĹi Juniper berries
Y. EftĚmĿn Baþboþan, küsküt The lesser dodder Cuscuta epithymum
F. EncĚr ĝncir The tree and fruit of ficus carica Ficus carica
F. GendenĆ PÖrasa The leek Allium porum
A. ޏĝlk SakÖz, damla sakÖzÖ A masticatory; mastic etc.
A. Kerefs Kereviz Celery Apium graveolens
F. Kerenb Lahana The cabbage Brassica oleracea
A. ust Three or four kinds of aromatic root; especially, the Arabian costus Costus arabicus
A. LeblĆb SarmaĹÖk Any twining, climbing plant
F. MerzengĿĹ MercanköĹk Marjoram Origanum
A. Muޏaৢfer Aspur, yalancÖ safran, papaþanyemi Safflower Carthamus tinctorius
F. PersiyĆvuĹĆn BaldÖrÖkara Maiden’s hair Adiantum
