İSTANBUL’DA ÖZEL İLKÖĞRETİM OKULLARINDA ÇALIŞAN HEMŞİRELERİN ROL VE
İŞLEVLERİNİN İNCELENMESİ
Serap BULDUK*, Hatice PEK**
ÖZETBu çalışma; İstanbul’da özel ilköğretim okullarında çalışan okul hemşirelerinin uyguladıkları rolleri ve işlevlerini belirlemek, etkileyen faktörlerle ilişkisini incelemek amacıyla yapılmıştır. Böylece Türkiye’de okul hemşireliği uygulama standartlarının geliştirilmesinde temel verilerin oluşturulmasına katkı sağlanabileceği düşünülmektedir.
Araştırmanın örneklemi İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı, okul hemşiresi bulunan 131 özel okulda görev yapan 104 okul hemşiresinden oluşmaktadır. Çalışmada veri toplama aracı olarak, literatür bilgisi ve uzman görüşüne dayanarak araştırmacılar tarafından hazırlanan ve 62 maddeden oluşan “Okul Hemşireliği Uygulamalarını Değerlendirme Formu”, hemşirelerin demografik ve çalışma ortamı ile özelliklerini içeren dokuz sorudan oluşan bir “Soru Formu” ve okul sağlık biriminin fiziksel yeterliliğinin araştırmacıların gözlemleri ile değerlendirildiği “Okul Sağlık Birimi Değerlendirme Formu” kullanılmıştır.
Çalışmanın bulguları araştırma grubundaki hemşirelerin en çok danışmanlık rolü ile ilgili işlevlerini yerine getirdiğini, araştırıcı rolleri ile ilgili işlevlerini en az sergilediklerini göstermiştir. Hemşirelerin çalıştıkları kurumun yönetimsel özellikleri hemşirelerin işlevlerini yerine getirme düzeyi üzerinde anlamlı fark yaratmıştır (p<0.05). Çalışma sonuçları, özel ilköğretim okullarında çalışan okul hemşirelerine yönelik düzenlenecek sürekli eğitim programlarına acilen gereksinim olduğunu düşündürmüştür.
Anahtar Sözcükler: Okul sağlığı hemşireliği, okul hemşiresinin rolleri ve fonksiyonları
SUMMARY
A Study on the Roles and Functions of the Nurses Working at Private Primary Schools in İstanbul
The study was carried out for the purpose of determining the roles and functions of the school nurses working at private primary schools in İstanbul and of examining the relationship between the influential factors to these roles and functions. In this way, it is thought that it may contribute to the development of the application standarts of school nursing in Turkey and to the acguirement of basic data about it.
The sample consists of 104 school nurses from 131 private schools of National Education Ministry in İstanbul which have their own school nurses. For the study, a “School Nursing Application Evaluation Form” consisting of 62 items and prepared according to an expert’s feedback and related literature by researchers, a “Question Form” consisting of nine questions about nurses’ demographic and working environment and features and a “School Health Unit Evaluation Form” in which the physical sufficiency of school health unit is evaluated by the researchers’ observations are used as the tools for acquiring data.
Findings of the study showed that the nurses of the research group mostly fulfil their functions of advisor role but least perform their functions of investigator role. The administrative features of the corporation the nurses work in create a meaningful difference on the level of fulfilling their functions (p<0.05). The results of the study provake the thought that educational programmes which are prepared for the school nurses working in private primary schools, are immediately needed.
Key Words: School health nursing, roles and functions of the school nurse
GİRİŞ VE AMAÇ
Okul sağlığı; öğrencilerin ve okul personelinin sağlığını korumak ve geliştirmek amacı ile yapılan tüm etkinlikleri kapsar (Aksayan 1998, Ihlenfeld 2004, Kub ve Steel 1995, Pekcan 1995). Okul sağlığı hizmetleri halk sağlığı hizmetlerinin bir parçası, ana-çocuk sağlığı hizmetlerinin de devamı olarak tanımlanmaktadır
(Tuncel ve ark 1992). Türkiye’de 1961 yılında çıkarılan Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanunun 154 sayılı yönergesi ile okul sağlık hizmetlerinin yürütülmesi sağlık ocaklarında çalışan sağlık personelinin sorumluluğuna verilmiştir (Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge 2001). Ancak bu yasada sağlık hizmetlerinin sunumu ve bu *
hizmeti sunacak olan sağlık personelinin rol ve işlevleri yeterince tanımlanmamış olup Türkiye’de okul sağlık hizmetleri, sağlık taramaları yapmak ve bağışıklamanın sürdürülmesi ile sınırlı kalmıştır (İlköğretim Çağında Okul Sağlığı 2003, Okul Sağlığı Hizmet Uygulaması 2003). Oysa okula dayalı sağlık hizmetleri, ekonomik veya ekonomik olmayan nedenlerle, hizmet alamayan çocuklara ulaşmanın etkili bir yolu olarak tanımlanmaktadır (Juzcak 1999).
Okul sağlığı çalışmalarının sunulduğu gruplar; ilköğretim öğrencileri (7-15 yaş), lise öğrencileri (16-18 yaş), üniversite öğrencileri ve okul çalışanlarından oluşmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), okul sağlığı grubunu 5-24 yaş olarak belirtmektedir (Igoe 1994). Milli Eğitim Bakanlığı istatistiklerine göre (2003) Türkiye’de, 16.725.598 öğrenciye 593.403 öğretmen tarafından 52.616 okulda eğitim ve öğretim yapılmaktadır ve ülke nüfusunun beşte biri okullarla doğrudan etkileşim içindedir. Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullar, kamu ve özel olmak üzere iki yapıdadır (Okullar Rehberi 2000). Kamu okullarının çoğunluğunda hemşire ve hekim yoktur; acil durumlarda öğrencilerin sağlık gereksinimi okuldaki ecza dolabından karşılanmaktadır. Sağlıkla ilgili konular müfredat programı kapsamında bütüncül bir anlayıştan uzak, dağınık ve sınırlı şekilde yer almaktadır. Son yıllarda bazı özel okullarda hekim, hemşire gibi sağlık personeli bulundurulmaya başlanmış (Çağlayaner ve Gönenli 1998) olmakla birlikte okulda çalışacak sağlık profesyonellerini yetiştirmeye yönelik eğitim programları yok ya da yetersizdir. Çalışan sınırlı sayıdaki hemşirelerin konuya özel eğitimleri bulunmamaktadır.
Ülkemizde okul dönemi çocuklarını temsil eden güncel ve güvenilir veriler bulunmamasına rağmen, Türkiye’de yapılan çalışmalar okul çağı çocuklarında büyüme-gelişme geriliği, görme kusuru, paraziter hastalıklar, ağız-diş sağlığı sorunları, kronik ve akut sağlık sorunları, psikolojik sorunlar ve beslenme ile ilgili sorunların yüksek olduğunu göstermiştir (İlköğretim Çağında Okul Sağlığı 2003, Nahcivan, Erdoğan ve Çalışkan 2000, Pala ve ark. 2003). National Association of School Nurses (NASN) (2001) okul hemşirelerini; çocukların ve gençlerin entellektüel potansiyellerini kullanarak bireysel yeteneklerini arttırmak, şu anda ve gelecekteki fiziksel, sosyal, kişisel ve emosyonel büyümelerini olumlu etkilemek için yararlı kararlar alan kişi olarak tanımlamaktadır. Dünyada son 100 yıl içinde çocuk ve adölesan sağlığına hümanist, koruyucu ve eğitici yaklaşımları ile tanınan okul hemşireleri birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinde önemli görevler üstlenmişlerdir (Holt et al 2003). American School Health Association (ASHA) okul hemşiresini;
bakım verici, eğitici, danışman, vaka yöneticisi, savunucu ve araştırıcı etkinliklerden sorumlu meslek üyesi olarak tanımlamıştır (Barnfather 1991). Okul hemşireleri geleneksel okul sağlığı aktivitelerinin ötesinde danışmanlık, sağlık eğitimi, sağlık taramaları, bağışıklama, küçük şikayetlerin ve ilaç kullanımının yönetimi, özel sağlık gereksinimlerinde hemşirelik bakımı, vakaların evde yönetimi ve çevre sağlığı gibi hizmetleri yürütmektedirler (Felton ve Keil 1998, Gökçay 1994, Holt et al 2003). Amerika’ da Robert Wood Johnson Kuruluşu’ nun desteklediği bir çalışmada, okul hemşirelerinin % 87’sinin çocukların sağlık sorunlarını tanıladıkları ve %96’sının bu sorunların çözümünde başarılı oldukları belirlenmiştir (Igoe 1994). Türkiye’deki çalışmalar, özellikle yetişkin dönemde ortaya çıkan sağlık sorunlarının doğrudan ilişkili olduğu sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının kazandırılmasında, sağlık sorunlarının erken dönemde belirlenmesinde hemşirelerin başarılı uygulamalar yaptıklarını ve okul hemşireliği hizmetlerinin çocukların sağlık ve akademik başarılarını olumlu yönde etkilediğini göstermiştir (Demirezen ve Erdoğan 1999, Ergün 2003, İpek 1996, Kavlak 1998, Koç 1997, Öncel 1999). Ancak okul hemşiresi olarak bir kurumda çalışan hemşirelerin rol ve işlevlerini ve uygulamalarını etkileyen faktörleri belirlemeye yönelik herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bu kapsamda yapılacak olan çalışmaların okul sağlığı hizmetlerinin organize edilmesi ve profesyonel hemşirelik uygulamalarının hayata geçirilmesine katkıları olacağı düşünülmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve üniversitelerin katkıları ile içinde okul hemşiresinin de yer aldığı bir okul sağlığı yönerge taslağının hazırlanmaya başlanmış olması da bu ihtiyacı doğuran önemli gelişmelerden biridir (Türkiye’de okul sağlığı hizmetlerinin geliştirilmesi için öneriler 2004).
Bu çalışma, İstanbul’daki özel ilköğretim okullarında çalışan okul hemşirelerinin rollerini ve işlevlerini ve etkileyen faktörleri belirlemek amacı ile tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Böylece, okul hemşirelerinin yetiştirilmesi ve okul hemşireliği ile ilgili yasal çerçevenin oluşturulması sürecinde temel verilerin elde edilmesi hedeflenmiştir.
Araştırma Soruları
Bu çalışma aşağıdaki sorulara yanıt bulmak amacıyla planlanmıştır:
1)Okul hemşireleri hangi rollerini yerine getirmektedirler?
2)Okul hemşirelerinin işlevleri nelerdir?
3)Okul hemşirelerinin işlevlerini yerine getirmelerini etkileyen faktörler nelerdir?
YÖNTEM
Araştırmanın Türü
Araştırma tanımlayıcı ve kesitsel türdedir. Araştırmanın evreni ve örneklemi
Araştırmanın evrenini, İstanbul İl sınırları içerisindeki 21 ilçede yer alan 131 özel okulda görev yapan, 104 okul hemşiresi oluşturmuştur. Çalışma grubundaki hemşirelerin bazıları çalıştıkları kurumun birinci (ilköğretim) ve ikinci (lise) kademe eğitim kurumlarında okul hemşiresi olarak çalıştığı için okul ve hemşire sayıları arasında farklılık vardır. Çalışmada evrenin belirlenmesi amacıyla İstanbul İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü kayıtlarından okul hemşiresi sayılarına ulaşılmaya çalışılmış, ancak herhangi bir kayıt bulunamamıştır. Bu amaçla “İstanbul Okullar Rehberi” nden yararlanarak okullara telefon edilmiş ve okul hemşiresi çalıştığını belirten okullar ziyaret edilmiştir. Evrenin belirlenmesi amacıyla örneklem grubu seçilmemiş, evreni oluşturan hemşirelerin tümü araştırma kapsamına alınmıştır.
Araştırmanın uygulanması için Milli Eğitim Müdürlüğü’nden ve çalışmanın yapıldığı okullardan yazılı izin alınmıştır.
Veri Toplama Araçları
Çalışmanın verileri, 2001-2002 öğretim yılında aşağıdaki veri toplama araçları kullanılarak, hemşirenin çalıştığı okulun sağlık servisinde toplanmıştır. Veriler her bir okul hemşiresinden yaklaşık 50 dakika süre içinde toplanmıştır. İşaretleme formlar üzerine okul hemşiresi tarafından yapılmıştır.
1. Soru Formu: Form, hemşirelerin demografik özellikleri (yaş, eğitim düzeyi, okulda çalışma deneyimi) ve çalışma ortamı ile ilgili faktörleri (çalışma saati, okul sağlığı ekibi üyeleri, hizmet verilen birey sayısı, görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi durumu, okul sağlığı ile ilgili etkinliklere katılım, bilgi ve uygulama yeterliliğinin değerlendirilmesi) içeren 9 sorudan oluşmuştur.
2. Okul Hemşireliği Uygulamalarını Değerlendirme (OHUD) Formu: Bu form, okul hemşirelerinin rollerini ve işlevlerini belirlemek amacıyla, literatür ve uzman görüşleri doğrultusunda bu çalışma için geliştirilmiştir. Formun oluşturulmasında, ASHA tarafından oluşturulan okul hemşireliği uygulama standartları temel alınmıştır. Bu standartlar okul hemşireliği uygulamalarını uygulayıcı, eğitici, danışman, araştırıcı ve yönetici rol ve bu rollerle ilgili işlevler kapsamında tanımlamaktadır. Bu kapsamda oluşturulan form, okul sağlığı alanında çalışmaları olan 10 uzman tarafından değerlendirilerek, öneriler doğrultusunda gerekli düzeltmeler yapılmış ve 62 maddelik son şekli
oluşturulmuştur. Form, uygulama öncesi dokuz okul hemşiresi üzerinde pilot olarak uygulanmış ve bazı maddelerle ilgili gerekli düzeltmeler yapılmıştır.
OHUD formu hemşirelerin işlevleri ile ilgili ifadeleri içermektedir. Hemşirelerden her bir işlevi, “Her zaman yaparım”, “Bazen yaparım”, “Hiç yapmam” şeklinde değerlendirmeleri istenmiştir. Her maddenin yanıtı “1” den “3” e kadar puanlanmıştır. “Her zaman yaparım” yanıtına “3”, “Bazen yaparım” yanıtına “2”, “Hiç yapmam” yanıtına “1” puan verilmiştir. Formun tamamı için toplam puan 62-186 arasındadır. Formun Güvenirliği non-parametrik verilerde kullanılması önerilen Spearman’s Korelasyon testi ile hesaplanmıştır. Formun tamamı için cronbach alfa katsayısı 0,92 bulunmuştur. OHUD formunun uygulayıcı rolü alt grubu 27 (α=0.90), eğitici rolü alt grubu 6 (α=0.53), danışman rolü alt grubu 10 (α=0.60), araştırıcı rolü alt grubu 7 (α =0.73), yönetici rolü alt grubu 12 (α=0.59) maddeden oluşmuştur. Bir ölçme aracının güvenirlik katsayısının 0.70’in üzerinde olması önerilmektedir. Buna göre formun tamamının uygulayıcı ve araştırıcı rolleri alt gruplarının güvenirlik katsayıları yüksek olarak bulunmuştur. Yönetici, danışmanlık ve eğitimci rollerinin güvenirlilik katsayılarının 0.50’nin üzerinde ve 0.70’e yakın olması nedeniyle yeterli düzeye yakın olduğu belirtilebilir (Şenocak 1998).
3. Okul Sağlık Birimi Değerlendirme Formu:
Okul sağlık biriminin fizik ortamı ve araç-gereç yeterliliğini değerlendirmek amacı ile literatür ve uzman görüşleri doğrultusunda geliştirilmiştir. Form, ideal bir okul sağlık biriminin fizik koşullarını ve donanımını içeren bir listedir. Liste Milli Eğitim Bakanlığı’nın reviri olan okullar için gerekli araç-gereç listesi temel alınarak hazırlanmış ve 10 uzman tarafından değerlendirilmiştir. Form, okul sağlık birimini mobilya-ofis donanımı (örneğin;çalışma masası, kilitli dolap vb.), taşınmaz (acil dolabı, oftalmoskop vb.) ve taşınabilir malzemeler (tartı, termometre, steteskop vb.) ve ilaçlar (analjezikler, antihistaminikler, adrenalin vb.) olmak üzere kapsamlı değerlendirmeye olanak sağlar. Form, araştırmacı tarafından gözlem yolu ile “var”, “yok” şeklinde işaretlenmiştir. Listede yer alan malzemelerin %75-100’ünün olması “yeterli”, %50-75’inin olması “kısmen yeterli”, %50’nin altında olması “yetersiz” olarak değerlendirilmiştir.
3. Verilerin Analizi
Hemşirelerin demografik ve çalışma ortamı ile ilgili özellikleri ve rol ve işlevlerini yerine getirme düzeyleri tanımlayıcı istatistiki analizler ile değerlendirilmiştir. Hemşirelerin demografik ve çalışma ortamı ile ilgili özellikleri ile rollerini yerine getirme düzeyleri arasındaki farkı belirlemek amacıyla Kruskal
Wallis ve Mann-Whitney U testi kullanılmıştır. Gruplar arası farklılıkları belirlemek için Tukey ve LSD testleri kullanılmıştır. Veriler SPSS (Ver. 9.0) paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. İstatistiksel anlamlılık için alfa değeri 0.05 olarak belirlenmiştir.
BULGULAR
Hemşirelerin demografik özellikleri ve çalışma ortamı ile ilgili bulgular
Hemşirelerin demografik özellikleri ve çalışma ortamı ile ilgili bulgular Tablo 1’ de gösterilmiştir. Buna göre hemşirelerin yaş ortalaması 37.4+11.5 olup % 37.5’i 19-28 yaş grubunda, %48.1’i sağlık meslek lisesi mezunudur. Hemşirelerin % 32.7’si 1-5 yıl ve 16 yıl ve üstü süre okul sağlığı alanında çalışmaktadır.
Tablo 1. Hemşirelerin demografik özelliklerinin dağılımı
(n=104) Özellik n % 19-28 39 37.5 29-38 11 10.6 39-48 30 28.8 Yaş Grubu 49 ve üzeri 24 23.1
Sağlık meslek lisesi 50 48.1
Açık Öğretim Ön Lisans 24 23.1 Sağlık Hizmetleri Ön Lisans 16 15.3 Eğitim Düzeyi Lisans 14 13.5 Deneyimi olmayan 6 5.8 1 yıldan az 10 9.6 1-5 yıl 34 32.7 6-10 yıl 8 7.7 11-15 yıl 12 11.5 Okul Sağlığı Alanında Deneyim 16 yıl ve üstü 34 32.7
Hemşirelerin çalışma ortamı ile ilgili özelliklerin dağılımı Tablo 2’de gösterilmiştir. Hemşirelerin %49’unun haftalık çalışma saati 35-40 saat arasındadır. Hemşirelerin %42.3’ü bir günde 10-19 arasında bireye hizmet sunmaktadır. % 58.7’si görev, yetki ve sorumluluklarının kurum tarafından belirlendiğini, %63.5’i bilgi ve uygulama yeterliliklerinin değerlendirildiğini belirtmiş ve %38.5’inin bilgi ve
uygulama yeterliliğini değerlendiren kişinin “okul yöneticisi” olduğunu ifade etmiştir. Hemşirelerin %87.5’i okul sağlığı hemşireliği uygulamalarını geliştirmeye yönelik faaliyetlere (bilimsel toplantılar, hizmet içi eğitim vb) katılmadığını iletmiştir. Hemşirelerin %57.6’sı hekim, %88.4’ü psikolog/rehberlik uzmanı ile çalıştığını belirtmiştir. Hemşirelerin % 40’ının çalıştığı birimin fiziksel açıdan yeterli olduğu gözlenmiştir.
Tablo 2. Hemşirelerin çalışma ortamı ile ilgili özelliklerin
dağılımı (n=104) Çalışma Ortamının Özellikleri n % 35-40 51 49 41-45 31 29.8 Haftalık çalışma saati 46 ve üstü 22 21.2 0-9 9 8.7 10-19 44 42.3 20-29 8 7.7
Bir günde hizmet sundukları birey sayısı 30 ve üzeri 43 41.3 Belirlenmiş 61 58.7 Görev, yetki ve sorumluklarının belirlenmiş olması Belirlenmemiş 43 41.3 Katılan 13 12.5
Okul sağlığı ile ilgili bilimsel etkinliklere katılma durumu Katılmayan 91 87.5 Değerlendirilen 66 63.5 Değerlendirilmeyen 33 31.7 Bilgi ve uygulama yeterliliklerinin değerlendirilmesi Bu konuda bilgisi olmayan 5 4.8 Yeterli 41 40 Yetersiz 26 25 Sağlık biriminin fiziksel yeterliliği Kısmen yeterli 36 35
Hemşirelerin rol ve işlevleri ve etkileyen faktörlere ilişkin bulgular
Araştırma grubundaki hemşirelerin rol ve işlevlerini yerine getirme düzeyi OHUD formu ile değerlendirilmiştir. Hemşirelerin formun tamamı ve alt gruplarından aldıkları genel ortalama puanlar Tablo 3’de gösterilmiştir.
Tablo 3. Hemşirelerin rollerini uygulama puanlarının dağılımı (n=104)
ROLLER Madde Sayısı Alınabilecek min ve max puanlar Min x Max ±sd Yönetici 12 12-36 1 2,07 3 0,40 Uygulayıcı 27 27-81 1 2,05 3 0,52 Araştırıcı 7 7-21 1 1,66 3 0,46 Danışmanlık 10 10-30 1 2,42 3 0,27 Eğitici 6 6-18 1 1,73 3 0,52 Toplam 62 62-186 1 1,98 3 0,32
Hemşirelerin OHUD formuna göre uygulama puanları ortalaması; danışmanlık rolü için 2,42±0,27, araştırıcı rolü için 1,66±0,46, eğitici rolü için 1,73±0,52, uygulayıcı rolü için 2,05±0,52, yönetici rolü için 2,07±0,40, formun tamamı için 1,98±0,32’dır. Hemşirelerin bu rollerini ve toplam rollerini yapma düzeyleri “bazen yapma düzeyine yakın” (iki puana yakın) olarak bulunmuştur.
Aşağıda bu rollere ilişkin en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler ile ilgili maddeler belirtilmiştir:
Hemşirelerin uygulayıcı rolü ile ilgili işlevlerine bakıldığında, en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler; “okulda oluşan küçük yaralanma ve hastalıkları hekim istemi doğrultusunda tedavi (ilaç uygulama vb.)
ederim” (2.92+0.33), “Okuldaki aydınlanma, ısınma ve
havalanma koşullarının uygunluğunu sağlarım”
(1,11+0.88)olmuştur.
Hemşirelerin eğitici rolü ile ilgili işlevlerine bakıldığında, en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler; “okul içinde kazaya yol açabilecek
durumları/alanları gözlemlerim” (2.47+0.85), “Besinlerin
satın alınmaları, saklanmaları, işleme, işlendikten sonra saklama ve mutfak hijyeni konularında personele eğitim
veririm” (1.40+1.23) olmuştur.
Hemşirelerin danışmanlık rolü ile ilgili işlevlerine bakıldığında en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler; “öğrencilere, okul personeline ve ailelere ilgili yardım isteğinde her zaman danışmanlık yaparım”
(2.98+0.14), “Hastalığı ve yetmezliği olan öğrencilerin kendi bakımlarını bağımsız olarak sürdürebilmeleri için
programlar planlarım” (1.42+0.81) olmuştur.
Hemşirelerin araştırıcı rolü ile ilgili işlevlerine bakıldığında en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler; “araştırma hizmetlerini yürütme ve geliştirmede okul sağlığı ekibinin diğer üyeleri ile işbirliği yaparım”
(2.42+0.81), “araştırma sonuçlarını yayımlama ve/veya sunma yolu ile, diğer okul sağlığı çalışanları ile
paylaşırım” (1.25+0.62) olmuştur.
Hemşirelerin yönetici rolü ilgili işlevlerine bakıldığında en çok ve en az yapıldığı ifade edilen işlevler; “okul sağlık birimi ile ilgili form, belge vb.
kayıtları düzenli tutar ve saklarım” (2.75+0.66), “okul
sağlık hizmetlerini sağlamak için okul sağlık biriminin
bütçesinin planlamasına katılırım” (0.81+1.25) olmuştur.
Hemşirelerin bazı sosyodemografik ve çalışma ortamı özellikleri ile rol ve işlevlerini uygulama düzeyleri arasındaki farkı gösteren bulgular Tablo 4’te belirtilmiştir. Buna göre 49 ve üzeri yaş grubundaki hemşirelerin uygulayıcı rolünü yerine getirme düzeyi, diğer yaş gruplarına göre anlamlı derecede farklı bulunmuştur (XKW= 8.20, p=0.04). Hemşirelerin eğitim
düzeyi ile işlevlerini yerine getirme düzeyi arasında anlamlı fark bulunmamıştır (p>0.05). Okul sağlığı alanında 6-10 yıl deneyimi olanların araştırıcı rolünü yerine getirme düzeyi diğer deneyim sürelerine göre anlamlı derecede farklı bulunmuştur (XKW= 13.46,
p=0.01). Hemşirelerin haftalık çalışma saatleri ve hizmet verdikleri birey sayısı işlevlerini yerine getirme düzeyi üzerinde anlamlı fark yaratmamıştır (p>0.05). Hemşirelerin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmiş olması uygulayıcı (ZMU=-2.78, p=0.00),
danışman (ZMU=-1.98, p=0.05), eğitici (ZMU=-2.40,
p=0.02) ve toplam rollerini (ZMU=-2.45, p=0.01) yerine
getirme düzeyi üzerinde anlamlı fark yaratmıştır. Okul sağlığı ile ilgili bilimsel etkinliklere katılma ile hemşirelerin araştırıcı rolü ilgili işlevlerini yerine getirme düzeyi arasında anlamlı fark bulunmuştur (ZMU=-2.13,
p=0.03). Bilgi ve uygulama yeterlilikleri değerlendirilen hemşirelerin yönetici (XKW= 8.33, p=0.01), eğitici (XKW=
6.99, p=0.03), uygulayıcı (XKW= 14.56, p=0.00) ve
düzeyi arasında anlamlı olarak fark bulunmuştur. Yeterli koşullardaki okul sağlık birimlerinde çalışan hemşirelerin uygulayıcı (XKW= 9.97, p=0.00) ve toplam rollerini
(XKW= 8.21, p=0.01) yerine getirme düzeyi anlamlı
olarak farklı bulunmuştur.
Tablo 4. Hemşirelerin Sosyodemografik ve Çalışma Ortam Faktörleri İle Rollerini Yapma Düzeyi Arasındaki İlişki Değişkenler Yönetici Ort+SS Uygulayıcı Ort+SS Araştırıcı Ort+SS Eğitici Ort+SS Danışman Ort+SS Toplam Ort+SS ANLAMLILIK Yaş* 19-28 29-38 39-48 49 ve üzeri 1.96+0.37 2.22+0.45 2.11+0.34 2.14+0.47 1.93+0.50 2.18+0.57 1.98+0.45 2.28+0.58 1.63+0.41 1.90+0.50 1.63+0.52 1.64+0.42 1.73+0.57 1.89+0.56 1.70+0.47 1.69+0.48 2.38+0.29 2.40+0.24 2.45+0.29 2.44+0.23 1.93+0.34 2.12+0.41 1.97+0.29 2.04+0.28 χKW =8.20 p=0,04 Okul Sağlığı Alanında Deneyim* Çalışmayan 1 yıldan az 1-5 yıl 6-10 yıl 11-15 yıl 16 yıl ve üstü 1.65+0.52 2.03+0.32 2.04+0.33 2.37+0.40 2.18+0.40 2.08+0.42 1.73+0.31 1.88+0.55 2.01+0.48 2.32+0.63 2.13+0.52 2.11+0.55 1.45+0.39 1.73+0.36 1.58+0.41 2.23+0.40 1.70+0.45 1.61+0.47 1.75+0.49 1.55+0.30 1.72+0.57 2.06+0.51 1.86+0.77 1.67+0.38 2.22+0.46 2.35+0.30 2.38+0.27 2.50+0.21 2.52+0.21 2.45+0.24 1.76+0.37 1.91+0.22 1.95+0.33 2.30+0.36 2.08+0.36 2.02+0.27 χKW =13.46 p=0,01 Görev, yetki ve sorumlulukların belirlenmesi** Belirlenmiş Belirlenmemiş 2.12+0.42 2.01+0.37 2.16+0.50 1.89+0.53 (1) 1.67+0.46 1.64+0.45 1.82+0.51 1.60+0.50 (2) 2.46+0.25 2.36+0.29 (3) 2.05+0.31 1.90+0.32 (4) (1) ZMU=-2.78 p=0.00 (2) ZMU=-1.98 p=0.05 (3) ZMU=-2.40 p=0.02 (4)ZMU=-2.45 p=0.01
Okul sağlığı ile ilgili bilimsel aktivitelere katılma** Katılan Katılmayan 2.09+0.44 2.07+0.40 2.00+0.69 2.06+0.50 1.93+0.53 1.62+0.43 1.88+0.61 1.71+0.50 2.41+0.29 2.42+0.27 2.06+0.44 1.98+0.30 ZMU=-2.13 p=0.03 Bilgi ve uygulama yeterliliğinin değerlendirilmesi* Değerlendirilen Değerlendirilmeyen Fikri yok/Bilmiyor 2.13+0.42 2.02+0.35 1.67+0.34 (1) 2.15+0.50 1.96+0.51 1.28+0.17 (2) 1.69+0.48 1.59+0.39 1.77+0.57 1.80+0.52 1.67+0.52 1.30+0.21 (3) 2.43+0.28 2.41+0.26 2.24+0.21 2.05+0.32 1.93+0.32 1.65+0.46 (4) (1)χKW =8.33 p=0,01 (2) χKW =14.56 p=0,00 (3) χKW =6.99 p=0,03 (4) χKW =9.39 p=0,00 Sağlık biriminin fiziksel yeterliliği* Yeterli Kısmen yeterli Yetersiz 2.16+0.38 2.08+0.42 1.96+0.33 2.21+0.46 2.02+0.55 1.86+0.52 (1) 1.69+0.45 1.65+0.46 1.66+0.45 1.80+0.50 1.58+0.57 1.77+0.49 2.44+0.22 2.45+0.30 2.36+0.27 2.06+0.28 1.99+0.32 1.86+0.36 (2) (1)χKW =9.97 p=0,00 (2)χKW =8.21 p=0,01
* Kruskal Wallis testi kullanıldı ** Mann Whitney U testi kullanıldı
TARTIŞMA
Türkiye’de genel sağlık sorunları içerisinde, çocukluk ve gençlik yaş grubunun, gerek nüfus içindeki payı, gerekse sağlık göstergelerinin istenilen düzeyde olmaması nedeniyle özel bir yeri vardır. Okul hemşireliği çocuk ve gençlerin sağlık sorunlarının belirlenmesi ve çözümünde kilit insan gücüdür. Bu çalışmanın bulguları İstanbul’daki özel ilköğretim okullarında çalışan okul hemşirelerin rollerine ve işlevlerine yönelik görüşlerini ortaya koymaktadır.
Okul sağlığına özel eğitim programlarının ve yaygın çalışma alanlarının olmadığı ülkemizde hemşireler genellikle emekli olduktan sonra okul alanında çalışmayı tercih etmektedirler. Bu çalışmada hemşirelerin %52’sinin 39 ve üzeri yaşlarda olduğu bulunmuştur. Bununla birlikte 19-28 yaş arasındaki hemşirelerin, örneklem grubunun %37.5’ini oluşturması, genç mezunlarında bu alanı tercih etmeye başladıklarını göstermesi açısından olumlu olarak değerlendirilebilir. Eğitim düzeyi ile ilgili bulgular hemşirelerin %48.1’inin sağlık meslek lisesi mezunu olduğunu göstermiştir. Araştırma grubundaki lisans mezunu hemşirelerin oranı %13.5’tir. Holt ve ark (2003) Amerika Birleşik Devletleri’nde okul hemşirelerinin benzer şekilde sadece %15’inin lisans ve üstü eğitime sahip olduğunu bulmuştur. Nitekim hemşirelerin eğitim düzeyleri işlevlerini yerine getirme üzerinde anlamlı bir fark yaratmamıştır (p>0.05). Okul alanındaki deneyim sürelerine bakıldığında, hemşirelerin %32.7’si 1-5 yıl ve 16 yıl ve üstü sürelerle okul alanında çalışmaktadır. NASN (2001) yayınladığı okul hemşireliği uygulama standartlarında hemşirelerde klinik bilgi ve deneyimin önemini vurgulamaktadır. Okul hemşiresinin okula dayalı problemleri daha iyi tanılamasına ve bu problemlerin çözümüne yönelik bilimsel çalışma yöntemlerini etkin bir şekilde kullanması deneyimle yakından ilişkilidir ve bu çalışmada da okul sağlığı alanında 6-10 yıl deneyimi olan hemşirelerin araştırıcı rolü ile ilgili işlevlerini yerine getirme düzeyleri daha az ve daha fazla sürelerle deneyimi olanlara göre anlamlı olarak yüksek bulunmuştur (p<0.05).
Hemşirelerin %51’inin haftalık çalışma saatleri 40 saatin üzerindedir. Rollerini uygulama düzeyi üzerinde etkili olmamakla birlikte (p>0.05), çalışma saatleri kamuda çalışan hemşirelerin haftalık çalışma saatlerine göre oldukça yüksektir. Günlük çalışma süresi içinde %42.3’ü 10-19, %41.3’ü 30 ve üzeri sayıda bireye hizmet verdiğini belirtmektedir. Hemşireler hizmet
sundukları birey sayıları bakımından gelişmiş ülkelerdeki kriterlere uygunluk göstermektedir (Hawkins ve ark 1994), ancak bu durum hemşirelerin rollerini yerine getirme düzeyleri üzerinde etkili olmamıştır (p>0.05).
Dünya Sağlık Örgütü Okul Sağlığı Komitesi yayınladığı raporda; okul sağlık hizmetlerinin multidisipliner ekip hizmeti ile yürütülmesinin önemini vurgulamıştır (Lightfoot ve Bines 2000). Çalışma kapsamındaki okullarda hemşirenin dışındaki sağlık ekibi üyeleri, genellikle yarı zamanlı ya da gerektiğinde kurumda bulunmaktadır ve en çok bulunan kişi de psikolog/rehberlik uzmanıdır (%88.4). Bu durum okullarda bir okul sağlığı ekibi yapısının oluşumunu engellerken, hemşirenin konsültasyon, vaka yöneticisi, koordinasyon yeterliliğinin önemini ortaya çıkarmaktadır.
Çalışma grubundaki hemşirelerin %58.7’sinin görev tanımları kurum tarafından yazılı olarak belirlenmiştir. Ancak politikalar kapsamında ulusal bir görev tanımı yoktur. Kurumlar daha çok kalite çalışmaları kapsamında bunu belirlemeye gitmiştir. Okul alanının toplam kalite çalışmaları için en uygun alanlardan biri olduğu belirtilmektedir (Igoe 1994). Ancak görev tanımlarının daha çok kurumun sahibi ve yöneticisi tarafından yapılması uygun bir yaklaşım değildir. Her ne şekilde olursa olsun, kalite çalışmaları okul çalışanlarından beklentilerin formüle edildiği ve değerlendirildiği çalışmalardır ve hemşirelerin uygulayıcı (p<0.05), eğitici (p<0.05), danışman (p<0.05) ve toplam (p<0.05) rolleri üzerinde anlamlı şekilde etkili olmuştur. Hemşirelerin %63.5’i belli aralıklarla (yılda bir-iki) bilgi ve uygulama yeterliliğinin değerlendirildiğini belirtmiştir. Değerlendirmeyi yapan kişi ise çoğunlukla (%38.5) okul yöneticidir. Eğitim alanında uzman bir kişinin sağlık hizmetlerinin planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi aşamalarında tek başına sorumlu olması hizmetin sunumunu olumsuz şekilde etkileyebilir. Okul sağlığı hizmetlerinin kurumsallaştığı ülkelerde okul sağlığı çalışanları kendi mesleki örgütleri tarafından ulusal standartlarla değerlendirilmektedir (NASN 2001). Ülkemizde de eğitim ve sağlık bakanlıklarının bu konuda işbirliğine yönelik çalışmalarının başlaması olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir (Türkiye’de okul sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi için öneriler 2003). Parsons ve Felton (1992) okul hemşirelerin rolleri üzerinde en belirleyici faktörün görev tanımlarının ve değerlendirmelerinin yapılması olduğunu bulmuştur. Bu çalışmada da bilgi ve uygulama yeterliliği değerlendirilen
(p<0.05), uygulayıcı (p<0.05) ve toplam (p<0.05) rollerini yerine getirme düzeyleri anlamlı şekilde yüksek bulunmuştur.
Okul sağlığı ile ilgili bilimsel etkinliklere hemşirelerin %87.5’i katılmadığını belirtmiştir. Katılmama nedeni olarak en çok haberdar olamama ve kurumdan izin alamama gösterilmiştir (%76). Igoe (1994) çalışmasında, okul hemşirelerin %54’ünün bilimsel etkinliklere ve sürekli eğitim programlarına katıldığını bulmuştur. Bilimsel etkinliklere katılma hemşirenin kendini geliştirmeye yönelik en önemli fonksiyonlarından biri olup, araştırıcı rolünün (p<0.05) yapılma düzeyi üzerinde anlamlı şekilde etkili olmuştur.
Sağlık birimi, hemşirelik uygulamalarının planlandığı, uygulandığı, değerlendirildiği ofistir. Ancak araştırmacıların gözlemlerine göre çalışma grubundaki hemşirelerin sadece %40’ı fizik koşulları yeterli sağlık birimlerinde çalışmaktadır. Harvey (2001) yaptığı çalışmada, yeterli ve uygun araç gerecin okulda hemşirelik hizmetlerinin sunumunu olumlu desteklediğini bulmuştur. Çalışmamızda yeterli olanaklara sahip sağlık birimlerinde çalışan hemşirelerin uygulayıcı (p<0.05) ve toplam rollerini (p<0.05) yerine getirme düzeyleri de benzer şekilde yüksek bulunmuştur.
Hemşirelerin rollerini yerine getirme düzeylerine bakıldığında, en fazla danışmanlık, en az araştırıcı rollerini uyguladıkları görülmektedir. Hemşirelerin rollerini yerine getirme düzeyi “bazen yaparım” düzeyine yakın olarak bulunmuştur. Hemşirelerin rollerini “her zaman yaparım” düzeyinde yapması beklenen bir sonuç olmasına rağmen okul sağlığı hizmetlerinin kurumsallaşma çalışmalarının yeni başladığı ülkemizde olumlu olarak da yorumlanabilir. Holt ve ark. (2003) çalışmalarında benzer şekilde okul hemşirelerinin en çok sağlık eğitimi ve öğrenci ve aile danışmanlığı ile ilgili rollerini sergilediklerini bulmuştur. Hootman (2002) hemşirenin araştırıcı rolünün hemşirelerin girişimlerinin etkinliğini değerlendirebilmelerinin, standart bakım vermelerinin sağlanması ve hemşirelikte minimum veri tabanının oluşumuna katkı sağlaması bakımından çok önemli olduğunu belirtmiştir. Hawkins (1994) okul hemşirelerinin rollerini proaktif (öncül) ve reaktif (tepkisel) olmak üzere iki gruba ayırmıştır. Profesyonel otonomi ve aktiviteye geçebilme bilincinin proaktif rollerle gerçekleşebileceğini belirtmiştir. Bu roller, hastalıklardan korunma ve sağlığı geliştirmede bakım verici, sağlık danışmanlığı, sağlık eğiticisi, savunucu
lider, rol modeli ve araştırıcı, vaka yöneticisi ve epidemiyolog gibi rolleri içine almaktadır. Öncel (1999) ailelerin okul hemşirelerinden, kazalara karşı önlem almalarını, sağlık eğitimi yapmalarını, tıbbi kontroller yapmalarını, büyüme-gelişme kontrolü yapmalarını, ailelere danışmanlık vermelerini beklediklerini bulmuştur. Bu çalışmada ailelerin okul hemşiresinden beklentileri sorgulanmamıştır. Ancak görev, yetki ve sorumlulukların daha çok okul yöneticisi tarafından belirlendiği özel okullarda, ailelerin beklentilerine hitap edecek şekilde bir tanımlamaya gidildiği gözlenmiştir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırma sonuçları, İstanbul’daki özel ilköğretim kurumlarında çalışan hemşirelerinin çoğunluğunun 19-28 yaş grubunda ve sağlık meslek lisesi mezunu olduğunu, rollerini ve işlevlerini kısmen yerine getirdiklerini ve rollerini yerine getirmelerinde en çok kuruma özgü faktörlerin fark yarattığını göstermiştir. Ülkemizde okul sağlığı hemşireliğinin gelişiminde mevcut okul sağlığı hemşirelerinin profesyonel rol ve işlevlerinin geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Okulda çalışan hemşirelerin sayıları her gün artmakla birlikte, bu hemşirelere yönelik sürekli eğitim programları bulunmamaktadır. Bu çalışma ile İstanbul’da özel okullarda çalışan hemşirelere ulaşılmış olmasının, bir iletişim ağının oluşturulması ve okul hemşirelerinin örgütlenmesinde bir adım olabileceği düşünülmüştür. Bu konuda okul sağlığı alanında çalışan hemşirelere yönelik meslek üyelerince yönetilecek eğitim programlarının düzenlenmesi ve okul hemşireliğinin kurumsallaşmasına yönelik çabalarda bir güç oluşturulmasına acilen gereksinim vardır.
KAYNAKLAR
Aksayan S (1998) Okul Sağlığı Hemşireliği: Halk Sağlığı Hemşireliği El Kitabı, İ Erefe (ed), İstanbul, Birlik Ofset Ltd Şti., s.183-191..
Barnfather JS (1991) Restructuring the role of school nurse in health promotion, Public Health Nursing, 8 (4): 226-234. Çağlayaner H, Gönenli H (1998) Etkin eğitim açısından okul sağlığı, Aile Hekimliği Dergisi, 2(1): 31-39.
Demirezen E, Erdoğan S (1999) 11-17 Yaş Grubu Çocuklarda Koroner Kalp Hastalığı Risk Faktörlerinin Belirlenmesi. Okul Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul, s. 55. Ergün A (2003). Hemşirelik Bakımı Sınıflama Modelleri Doğrultusunda Okul Hemşireliği Uygulamaları, İstanbul
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Felton JS, Keil CP (1998) School nursing: a study of perception and visions, Journal of School Nursing, 14(3):5-10. Gökçay G (1994). Toplumda Çocukların İzlenmesi:Anne ve Çocuk Sağlığında Öncelikler, O Neyzi (ed), Nobel Tıp Kitabevleri, s.224.
Hawkins JW, Hayes ER, Corliss CP (1994) School nursing in America 1902-1994: A return the public health nursing, Public Health Nursing, 11 (6):416-425.
Hootman J (2002) The importance of research to school nurses and school nursing practice. The Journal of School Nursing. 18 (1): 18-24.
Holt CR, Barta KM, Neigbors M, Smith RM (2003). The Role of the school nurse: perceptions of school nurses and superintendents. Journal of Educational Research&Policy Studies, 3(2):89-100.
Igoe JB (1994) School nursing, Nursing Clinics of North America, 29(3): 443-458.
Ihlenfeld JT (2004) Community- Oriented nurse in the schools: Community&Public Health Nursing, M Stanhope, L Lancester (Ed) Mosby Inc., s. 1042-1063.
İlköğretim Çağında Okul Sağlığı Toplantı Özet Bildirileri (2003) Çocuk Sağlığı Enstitüsü, İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü, İstanbul.
İpek F (1996) Çocukluk Döneminde Görme Kusuru Taramaları ve Hemşirenin Rolü.Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi.
Juszcak L (1999) Okul temelli sağlık hizmetleri. Okul Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul, s. 27.
Kavlak Z (1998) Skolyozda Hemşirelik Tanı Yöntemlerinin Geliştirilmesi ve Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi.
Koç S (1997) Okul Sağlığını Geliştirme Programlarında Öğretim Araç ve Yöntemlerinin Etkinliği. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi.
Kub J, Steel A (1995) School Health: Community Health Nursing Theory and Practice, CM Smith, FA Maurer (Ed), Philadelphia, W.B.Saunders Co., s.429-449, 745-777.
Lightfoot J, Bines W (2000) Waking to keep school children healthy: The complementary roles of school staff and school nurses, Journal of Public Health Medicine, 22(1): 74-80.
Nahcivan N, Erdoğan S, Çalışkan M (2000). Bir ilköğretim okulunda okul sağlığı hemşireliği uygulamalarının değerlendirilmesi, Hemşirelik Forumu Dergisi, 3(4):10-16. National Association of School Nurses: Scope and standarts of Professional School Nursing Practice (2001). Washington DC, American Nurses.
http://www.nasn.org/positions/emergencyprep.htm.
Okul Sağlığı Hizmet Uygulaması (2003) İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü Kadın ve Çocuk Sağlığı Birimi.
Okullar Rehberi (2000). İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Tavaslı Matbaacılık, İstanbul.
Öncel S (1999) Okul Sağlığı Hemşirelik Hizmetlerinin Öğrencilerin Sağlık ve Başarı Durumuna Etkisinin İncelenmesi. Doktora Tezi, İzmir, Ege Üniversitesi.
Pala K, Aytekin N, Aytekin H (2003). Gemlik Bölgesi’nde 6-12 yaş çocuklarda aşırı kiloluluk ve şişmanlık prevalansı, Sted, 12(12):448-450.
Parsons MA, Felton GM (1992). Role performance and job satisfaction of school nurses. Western Journal of Nursing Research, 14, 498-511.
Pekcan H (1995). Okul Sağlığı: Halk Sağlığı Temel Bilgiler, M Bertan, Ç Güler (ed), Güneş Kitabevi, Ankara, s.213-23. Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge (2001). T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Aralık, Ankara, s.42, s.79.
School Nurse Preparation (2000). School Nurse Educational Preparation and Practice.
http://www.schoolnurse.com
Standarts of Quality and Effectiveness for Programs of Professional School Nurse Preparation California (1994). Commission on Teacher Credentialing, State of California.. Şenocak M (1998) Bioistatistik. İstanbul, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.
Tuncel N, Şanlı T, Perk M (1992). Halk Sağlığı Hemşireliği. N. Güçhan (Ed), Eskişehir, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, s.136-150.
Türkiye’de Okul Sağlığı Hizmetlerinin Geliştirilmesi İçin Öneriler (2004) İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü, İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Çocuk Sağlığı Derneği. T.C. İstanbul Valiliği Milli Eğitim Müdürlüğü. Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları. http://www.istanbul-meb.gov.tr/istatistik2002_2003_3htm
