EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
BALIKESİR İLİ GÖNEN İLÇESİ İĞNE OYALARI
VE
HALK EĞİTİMİ MERKEZİNİN
İĞNE OYACILIĞINA KATKISI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan AYLA YAREN VANLI
II
BALIKESİR İLİ GÖNEN İLÇESİ İĞNE OYALARI VE
HALK EĞİTİMİ MERKEZİNİN İĞNE OYACILIĞINA KATKISI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Ayla YAREN VANLI
Danışman
Doç. Dr. Aysen SOYSALDI
III
Merkezinin İğne Oyacılığına Katkısı” başlıklı tezi 15.05.2008 tarihinde, jürimiz tarafından El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danışmanı): Doç. Dr. Aysen SOYSALDI ………. Üye : Prof. Fatma ÖZCAN ………….…… Üye : Yrd.Doç. Dr. İbrahim KISAÇ ……….……… Üye : ... …..………….. Üye : ... ……….
IV
dayanması, çeşitliliği ve sanat kıymeti taşıması nedenlerinden dolayı dünya el sanatları içinde seçkin bir yere sahiptir.
Anadolu’nun pek çok yerinde görülen geleneksel özellikteki el sanatlarından birisi de oyacılıktır. Anadolu’da bireylerin süslenmesinde oyanın kullanılması, kişilerin konuşamadığı durumlarda duygu ve düşüncelerini oya ile dile getirmesi, oyanın verdiği mesajlarla iletişim aracı olması bakımından el sanatları içinde ayrı bir yeri vardır.
Ülkemizin iğne oyası merkezlerinden biri olarak kabul edilen Gönen iğne oyası örneklerinin bilimsel yöntemlerle kapsamlı incelemesi yapılmamıştır. Bu nedenle araştırmaya Gönen iğne oyacılığı konu edilmiştir.
Gönen İğne oyası örneklerini bilgi fişleri yoluyla inceleyerek katalog oluşturmak, oyacılığı sosyo-ekonomik açıdan incelemek, Gönen Halk Eğitim Merkezinin iğne oyacılığına katkılarını ele almak ve iğne oyası kurs programının öğretime uygunluğunu değerlendirmeye çalışmak bu araştırmanın amaçlarını oluşturmaktadır.
Araştırmanın planlanıp yürütülmesinde her aşamasını titizlikle gözden geçirip sistemli çalışmaya teşvik eden danışmanım Sayın Doç.Dr.Aysen SOYSALDI’ya ; ayrıca Araştırma kapsamında örneklem alınan ve kaynak kişi grubunu oluşturan Gönenli iğne oyası ustalarına, Halk Eğitimi Merkezinde Usta Öğretici Sayın Fikriye MERT’e, araştırma sırasında halk eğitim arşivlerinden yararlanmama izin veren Halk Eğitimi Merkezi Müdürü Sayın Erol DAĞ’a, Maddi ve manevi destekleri için Belediye Başkanı Sayın Hüseyin YAKAR’a, çalışmalarımda bana destek olan eşim Faris VANLI’ya, teşekkür ederim.
V
İĞNE OYACILIĞINA KATKISI
Yaren Vanlı, Ayla
Yüksek Lisans, Tekstil, Dokuma, Örgü Bilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Aysen SOYSALDI
Mayıs- 2008
Bu araştırmanın amacı Balıkesir ili Gönen İlçesi iğne oyası örneklerini tespit etmek, oyacılığı sosyo- ekonomik açıdan incelemek, Gönen Halk Eğitimi Merkezinin iğne oyacılığına katkılarını belirlemek ve iğne oyası kurs programını öğretime uygunluğu açısından değerlendirmektir.
Veri toplama aracı olarak araştırmacı tarafından geliştirilen anket ve bilgi formu kullanılmış, veriler tablolara aktarılarak sayı ve yüzdeleri alınarak değerlendirilmiştir.
Elde edilen verilere göre;
Anket uygulanan ve yörede iğne oyası yapan bireylerin çoğunluğu ilkokul mezunu, evli ve orta yaş ev kadınlarıdır.
Bireyler iğne oyası yapımında gereç olarak en fazla sentetik ipliği, yardımcı araç olarak tığı tercih etmektedirler. Bireylerin çoğunluğu iplik dışında yardımcı gereç kullanmamaktadır.
Anketten elde edilen sonuçlara göre yöredeki iğne oyası ve iğne danteli üretimde zikir, bacak ve tırnak tekniklerini uygulamaktadırlar.
Bilgi formlarından elde edilen sonuçlara göre yörede iğne oyası ana motif yapımında kök, dut ve dal tekniklerinin yoğun olarak, ara motiflerde ise pompucuk, yahudi ve maydanoz tekniklerinin kullanıldığı görülmüştür.
Yörede bireylerin halen üretmekte olduğu iğne oyası motiflerinde yoğun olarak badem, enginar, enginar göbek, kiraz, gelin tacı, dut-dutlu oya ve erik çiçeği motifleri kullanılmaktadır. Bu nedenle yörede bitkisel bezeme çoğunluk olarak kullanılmaktadır.
VI
motif sıralamalı, yan yana ve üst üste bağlantılı sıralamalı kompozisyon uygulandığı görülmektedir.
Ankete katılan bireylerin çoğunluğu yazma oyası ve havlu kenarı danteli yapmaktadır. Yazma kenarlarındaki oyalarda sentetik ipliğin kullanılması nedeni ile sertleştirme yöntemi kullanılmamaktadır.
Yörede iğne oyası yapımını öğrenme ailede başlamaktadır. Oyalarda ve dantellerde uygulanan motifler arkadaş, komşu, akraba gibi yakın çevreden görerek örnek alınmaktadır.
Bireylerin çoğunluğu aile bütçesine katkıda bulunmak için, bazı bireyler ise çeyiz ve boş zamanlarını değerlendirmek için oya yapmaktadırlar. Yapımı zaman alan motifler, diğer motiflere göre pahalı satılmaktadır. Bunlardan bazıları çark, çilek, gelin tacı ve lale motifleridir.
Satışı fazla olan ürünler yazma, havlu kenarı, tepsi örtüsü, vitrin takımı, başörtüsü, sehpa örtüsü ve oda takımı olduğu görülmektedir.
Ekonomik katkı için oya üreten bireylerin oyadan elde ettikleri kazancın az olduğu ve bunun yanı sıra pazarlama sorunları yaşadığı tespit edilmiştir.
Halk Eğitimi Merkezleri İğne Oyası Kursu Öğretim Programının süre açısından yeterli olmakla birlikte terim, kavram, bilgi konuları bakımından desteklenmesi gerektiği görülmüştür.
Gönen Halk Eğitimi Merkezi ve Belediye işbirliği ile yöredeki iğne oyacılığını teşvik edici yarışmalar düzenlenmekte ve her hafta salı günleri iğne oyası pazarı kurulmaktadır.
VII
Research results obtained from observations and investigations on needle oya and information obtained from questionnaires administered to individuals engaged in needle oya in the district and villages can be summarized as the following
The majority of the individuals to whom the questionnaires were administered were graduates of primary school, married and middle-aged house wives.
Individuals preferred synthetic yarn most and as the auxiliary material needle. Most of the individuals use no auxiliary material other than yarn.
in the production of needle oya and needle lace in the district zikir, bacak and tırnak techniques are employed the most.
According to the results obtained from the observation form, in the
production of needle oya main motif techniques of dut and dal techniques were made use of.
Among the motifs still produced in the district intensely are badem (almond), enginar (artichoke), enginar göbek ( artichoke center), kiraz (cherry), gelin tacı (bride crown), dut-dutlu oya (mulberry) and plum flower motifs. Hence, flowery ornamentation in the district is of majority use.
As for the needle lace, the most commonly used motifs are bibercik (pepper), saray süpürgesi (palace broom), and star.
When the compositional features of needle lace were examined, it was seen that most of them were repetition of motif with consecutive links as well as circular motif sequences from the center to the edge and one-over another linked and sequential compositions.
Most of the indiviuals having participated in the questionnaire are engaged işn yazma oya and towel edge oya (havlu kenarı). Due to the use of synthetic yarn on yazma edges the process of stiffing is not applicable. Among the products done for trousseau are preserved in chests those done in order to sell are preserved in huge bundles for the purpose of ease of transport and sale.
VIII
Many of the individuals are engaged in oya making to contribute to the family budget, some are engaged as leisure time activity and trousseau. Most of the products are less-time consuming ones such as towel edge and yazma oya. The ones that take much time are sold at higher prices compared to the less demanding ones. Some of them are wheel, strawberry, bride crown and tulip motifs.
The ones that are sold most are yazma, towel edge, tray wrapping, glass case suit, scarf, table cover and room suit.
It was found out that the income of the individuals producing oya is less and they face the problem of marketing their products.
It was found out that the duration of needle oya course offered by Public Education Centers are sufficient and it should be reinforced in terms of terminology, concept and subject matter.
Gönen Public Education Center and Municipality collaborate in a manner to encourage needle oya production and hold contests and every Tuesday of the week needle oya market is set up.
IX
ÖNSÖZ IV ÖZET V ABSTRACT VIII İÇİNDEKİLER IX TABLOLAR LİSTESİ XVI ŞEKİLLER LİSTESİ XIV FOTOĞRAFLAR LİSTESİ XX BÖLÜM I 1.GİRİŞ 1 Problem 5 Amaç 6 Önem 6 Sınırlılık 7 Sayıltılar 7 Tanımlar 7 BÖLÜM II 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 9 2.1. Kavramsal Çerçeve 9
2.1.1. Oya Sanatı İle İlgili Genel Bilgiler 9 2.1.1.1. Oyanın Tanımı Ve Tarihi Gelişimi 9 2.1.1.2. Oya Çeşitleri 12
2.1.1.3. İğne Oyası Yapım Teknikleri 15 2.1.1.4. İğne Oyalarında Seçilen Konular 25 2.1.1.5. İğne Oyalarında Kompozisyon 27 2.1.2. Balıkesir İli İle İlgili Bilgiler 28
2.1.2.1. Balıkesir İli İle İlgili Genel Bilgiler 28 2.1.2.2. Gönen İlçesi İle İlgili Genel Bilgiler 30 2.2. İlgili Araştırmalar 44 BÖLÜM III 3.YÖNTEM 49 Araştırmanın Modeli 49 Evren Ve Örneklem 49 Verilerin Toplanması 49 Verilerin Analizi 50
X
4.2.2.Medeni Durum 373 4.2.3.Eğitim Durumu 374 4.2.4.Mesleki Durumları 375 4.3. Oyaların Kullanım Alanları 375 4.4. Oyalarda Kullanılan Araç Ve Gereçler 379 4.4.1. Oyalarda Kullanılan Araç 379 4.4.2. Oyalarda Kullanılan Gereçler 380 4.5. Oyalarda Kullanılan İğne Teknikleri 382 4.6. Oyalarda Kullanılan Renkler 393 4.7. Oyalarda Kullanılan Bezeme Konuları, Oyaların Yöredeki İsimleri, Anlamları ve Kompozisyon Özellikleri 395 4.7.1.Bezeme Konuları 395
4.7.2.Oyaların Yöredeki İsimleri 396 4.7.3.Oyaların Yöredeki Anlamları 408 4.7.4. Kompozisyon Özellikleri 408
4.8.Oyaların Bakımı Ve Saklanması 410 4.8.1. Oyaların Bakımı 410
4.8.2. Oyaların Saklanması 411 4.9. Gönende İğne Oyası Öğrenimi Ve Yararlanılan
Kaynakların Belirlenmesi 412
4.9.1. Gönende İğne Oyası Öğrenimi 412 4.9.2. İğne Oyası Yapımında Yararlanılan Kaynaklar 413
4.10.Oyaların Sosyo- Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi 414
4.10.1.Bireylerin Oya Yapma Amacı 414 4.10.2.Bireylerin Ürün Yapım Süresi 415
4.10.3.Bireylerin Pahalı Sattıkları Motifleri 416 4.10.4.Bireylerin Bir Ayda Sattığı Ürün Adedi 418
4.10.5.Bireylerin Aylık Kazancının Yeterliliği 419 4.10.6.Bireylerin Satış Yaparken Zorlandıkları Konular 421
4.11.Gönen İğne Oyalarının Halk Eğitimi Merkezi Tarafından
Desteklenilmesi Ve İğne Oyası Kurs Programının Değerlendirilmesi 422 4.11.1.Gönen İğne Oyalarının Halk Eğitimi Merkezi Tarafından
Destekleyici Çalışmaları 422
4.11.2.Gönen İğne Oyalarının Halk Eğitimi Merkezi Tarafından
İğne Oyası Kurs Programının
Değerlendirilmesi 448
XI
EKLER
EK 1.Anket Formu 465 EK 2.Bilgi Formu 468
XII
Tablo -3 İğne Oyası Yapan Bireylerin Eğitim Durumları 374 Tablo -4 İğne Oyası Yapan Bireylerin Meslek Durumları 375 Tablo -5 Yöredeki İğne Oyası Ürünlerin Kullanım Alanlarının Dökümü 376
Tablo -6 Yöredeki İğne Oyası Ürünlerin Kullanım Alanlarının Dökümü 378 Tablo -7 Gönen İğne Oyalarında Kullanılan Yardımcı Araçların Dökümü 379 Tablo -8 Gönen İğne Oyalarında Kullanılan İplik Türlerinin Dökümü 380 Tablo -9 Gönen İğne Oyalarında Kullanılan Yardımcı Gereçlerin Dökümü 381 Tablo -10 Oyalarda Kullanılan İğne Oyası Teknikleri 389 Tablo -11 Bilgi Formlarındaki İğne Oyasında Kullanılan İğne Oyası
Teknikleri
391 Tablo -12 Bilgi Formlarındaki İğne Dantellerinde Kullanılan Teknikler 392 Tablo -13 Gözlem Formunda Oyalarda Kullanılan Renkler 394 Tablo -14 Gönen İğne Oyalarında Kullanılan Bezeme Konuları 395 Tablo -15 Gönen İğne Dantellerinde Kullanılan Bezeme Konuları 396 Tablo -16 İğne Oyası Motiflerinin Dökümü 397 Tablo -17 Yörede Yapılan İğne Oyası Motiflerinin Dökümü 399 Tablo -18 Eski İğne Oyası Motiflerinin Dökümü 401 Tablo -19 Yörede Yapılan İğne Oyası Motiflerinin Dökümü 405 Tablo -20 Yörede Yapılan İğne Oyası Motiflerinin Dökümü 407
Tablo -21 Oyaların Yöredeki Anlamları 408 Tablo -22 Oyalarda Kullanılan Kompozisyon Çeşitleri 409
Tablo -23 Oyalarda Kullanılan Sertleştirme Yöntemleri 410
Tablo -24 Gönen İğne Oyaları Muhafaza Şekilleri 411 Tablo -25 Bireylerin Oya Öğrenme Kaynakları 412
XIII
Tablo -30 Bireylerin Bir Ayda Sattıkları Ürün Adedi 418 Tablo -31 Bireylerin Aylık Kazançlarının Yeterlilikleri 419 Tablo -32 Bireylerin Satış Yapımında Zorlandıkları Konular 421
XIV
Şekil -4 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 16 Şekil -5 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 16 Şekil -6 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 16 Şekil -7 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 16 Şekil -8 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 17 Şekil -9 Kare İlmekli Düğüm Yapımı 17 Şekil -10 Üçgen İlmek Düğüm Yapımı 18 Şekil -11 Üçgen İlmek Düğüm Yapımı 18
Şekil -12 Zürefa Yapımı 20 Şekil -13 Zürefa Yapımı 20 Şekil -14 Kare İlmekli Kök 21
Şekil -15 Bıyık Yapımı 22 Şekil -16 Bıyık Yapımı 22 Şekil -17 Bıyık Yapımı 22 Şekil -18 Oyada Eksiltme 23
Şekil -19 Oyada Eksiltme 23 Şekil -20 Oyada Eksiltme 23
Şekil -21 Oyada Arttırma 24 Şekil -22 Oyada Arttırma 24 Şekil -23 Oyada Arttırma 24 Şekil -24 Oyada Arttırma 24 Şekil -25 Motif Başlama 25 Şekil -26 Motif Başlama 25 Şekil -27 Motif Başlama 25 Şekil -28 Motif Başlama 25 Şekil -29 Balıkesir İl Haritası 35 Şekil -30 Gönen İlçesi Haritası 37 Şekil -31 İpliğin iğneye iki kat geçirilişi 40
Şekil -32 Motif Çizimi 53 Şekil -33 Motif Çizimi 55 Şekil -34 Motif Çizimi 57 Şekil -35 Motif Çizimi 59 Şekil -36 Motif Çizimi 61 Şekil -37 Motif Çizimi 63 Şekil -38 Motif Çizimi 65 Şekil -39 Motif Çizimi 67
XV
Şekil -45 Motif Çizimi 79 Şekil -46 Motif Çizimi 81 Şekil -47 Motif Çizimi 83 Şekil -48 Motif Çizimi 85 Şekil -49 Motif Çizimi 87 Şekil -50 Motif Çizimi 89 Şekil -51 Motif Çizimi 91 Şekil -52 Motif Çizimi 93 Şekil -53 Motif Çizimi 95 Şekil -54 Motif Çizimi 97 Şekil -55 Motif Çizimi 99 Şekil -56 Motif Çizimi 101 Şekil -57 Motif Çizimi 103 Şekil -58 Motif Çizimi 105 Şekil -59 Motif Çizimi 107 Şekil -60 Motif Çizimi 109 Şekil -61 Motif Çizimi 111 Şekil -62 Motif Çizimi 113
Şekil -63 Yıldız 115
Şekil -64 Motif Çizimi 117 Şekil -65 Motif Çizimi 119 Şekil -66 Motif Çizimi 121 Şekil -67 Motif Çizimi 123 Şekil -68 Motif Çizimi 125 Şekil -69 Motif Çizimi 127 Şekil -70 Motif Çizimi 129 Şekil -71 Motif Çizimi 131 Şekil -72 Motif Çizimi 133 Şekil -73 Motif Çizimi 135 Şekil -74 Enginar 137
Şekil -75 Yıldız 139
Şekil -76 Motif Çizimi 141 Şekil -77 Yelpaze 143 Şekil -78 Motif Çizimi 145 Şekil -79 Motif Çizimi 147 Şekil -80 Motif Çizimi 149
XVI
Şekil -86 Motif Çizimi 161
Şekil -87 Gelin Tacı 163 Şekil -88 Motif Çizimi 165
Şekil -89 Erik Çiçeği 167 Şekil -90 Kollu Karanfil 169
Şekil -91 Motif Çizimi 171 Şekil -92 Motif Çizimi 173 Şekil -93 Motif Çizimi 175 Şekil -94 Motif Çizimi 177 Şekil -95 Motif Çizimi 179 Şekil -96 Motif Çizimi 181 Şekil -97 Motif Çizimi 183 Şekil -98 Motif Çizimi 185 Şekil -99 Motif Çizimi 187 Şekil -100 Motif Çizimi 189 Şekil -101 Motif Çizimi 191 Şekil -102 Motif Çizimi 193 Şekil -103 Motif Çizimi 195 Şekil -104 Motif Çizimi 197 Şekil -105 Motif Çizimi 199 Şekil -106 Motif Çizimi 201 Şekil -107 Motif Çizimi 203 Şekil -108 Motif Çizimi 205 Şekil -109 Motif Çizimi 207 Şekil -110 Motif Çizimi 209 Şekil -111 Motif Çizimi 211
Şekil -112 Erik Çiçeği 213 Şekil -113 Ay Çiçeği / Gündöndü 215
Şekil -114 Biber Oyası 217 Şekil -115 Berber Aynası 219 Şekil -116 Saray Süpürgesi 221
Şekil -117 Çilek Oya 1 223 Şekil -118 Ay Çiçeği / Gündöndü 225 Şekil -119 Dokuz Donlu 227 Şekil -120 Demirindi 229 Şekil -121 Dut Oya 231
XVII
Şekil -127 Krep Oya 243
Şekil -128 Tek Menekşe 245 Şekil -129 Yelpaze 247
Şekil -130 Biber Oyası 2 249 Şekil -131 Merdiven 251 Şekil -132 Motif Çizimi 253 Şekil -133 Motif Çizimi 255 Şekil -134 Kiraz Oya 257
Şekil -135 Kır Çiçeği 259 Şekil -136 Motif Çizimi 261
Şekil -137 Motif Çizimi 263 Şekil -138 Keçi Boynuzu 265 Şekil -139 Sepet Oya 267
Şekil -140 İğde Çiçeği 269 Şekil -141 Motif Çizimi 271
Şekil -142 Berber Aynası 2 273
Şekil -143 Çift Yıldız 275 Şekil -144 Yıldız 277 Şekil -145 Motif Çizimi 279
Şekil -146 Üç Yürek 281 Şekil -147 Parmak Oya 283 Şekil -148 Motif Çizimi 285 Şekil -149 Motif Çizimi 287 Şekil -150 Motif Çizimi 289 Şekil -151 Yıldız 2 291
Şekil -152 Gül Tomruğu 293 Şekil -153 Fındık Çiçeği 295 Şekil -154 Sümbül 297
Şekil -155 Erik Çiçeği 2 299 Şekil -156 Karpuz Oya 301
Şekil -157 Gelin Tacı 303 Şekil -158 Sepet Oya 305
Şekil -159 Motif Çizimi 307
Şekil -160 Ayaklı Menekşe 309 Şekil -161 Kısa Parmak / Papatya 311
XVIII
Şekil -168 Motif Çizimi 325
Şekil -169 Zilli Maşa 327 Şekil -170 Çift Yıldız 329 Şekil -171 Kalp 331
Şekil -172 Çark Örneği 333 Şekil -173 Sümbül 335
Şekil -174 Çıtır Menekşe 337 Şekil -175 Gül Oya 339
Şekil -176 Motif Çizimi 341 Şekil -177 Kelebek 343 Şekil -178 Dut Oya 345 Şekil -179 Lale 347
Şekil -180 Limon Çekirdeği 349
Şekil -181 Menekşe 351 Şekil -182 Mecnun Yuvası / Üç Yürek 353
Şekil -183 Üçlü Çilek Oya 355 Şekil -184 Yonca 357 Şekil -185 Çift Lale 359
Şekil -186 Tombul Menekşe 361 Şekil -187 Karanfil 363
Şekil -188 Karpuz Çekirdeği 365 Şekil -189 Kollu Bebek 367
Şekil -190 Motif Çizimi 369 Şekil -191 Motif Çizimi 371
Şekil -192 Yahudi Tekniği 382 Şekil -193 Maydanoz tekniği 382 Şekil -194 Maydanoz tekniği 382
Şekil -195 Bıyık 382 Şekil -196 Pompucuk Tekniği 383
Şekil -197 Köprü ve Tırnak Tekniği 383
Şekil -198 Tırnak Tekniği 383 Şekil -199 Tırnak Tekniği 383 Şekil -200 Bacak Tekniği 383 Şekil -201 Tükürük Tekniği 383 Şekil -202 Tükürük Tekniği 384 Şekil -203 Çift Tükürük 384
XIX
Şekil -209 Dut Tekniği 385 Şekil -210 Dut- Fisil Tekniği 386 Şekil -211 Sap- Dal Tekniği 386 Şekil -212 Sap- Dal Tekniği 386 Şekil -213 Sap- Dal Tekniği 386 Şekil -214 Bibercik Tekniği 387 Şekil -215 Paket Taşı 387 Şekil -216 Kurdele Tekniği 387 Şekil -217 Kurdele - Çark Tekniği 387
Şekil -218 Çark Tekniği 388 Şekil -219 İplik Geçirme Tekniği 388
Şekil -220 İplik Geçirme Tekniği 388 Şekil -221 İplik Atma - Bibercik Tekniği 388
Şekil: 222 Yarışma Afişi 423
XX
Fotoğraf-4 Tezgah Başında Oya Yapan Kadınlar 40 Fotoğraf-5 Balıkesir-Gönen Halk Eğitimi Merkezi 43
Fotoğraf-6 Sehpa Örtüsü 52 Fotoğraf-7 Sehpa Örtüsü 54 Fotoğraf-8 Sehpa Örtüsü 56 Fotoğraf-9 Sehpa Örtüsü 58
Fotoğraf-10 Bohça Kenarı 60 Fotoğraf-11 Fiskos Örtüsü 62
Fotoğraf-12 Sehpa Örtüsü 64
Fotoğraf-13 Başörtüsü 66 Fotoğraf-14 Başörtüsü 68 Fotoğraf-15 Oda Takımı Parçası 70
Fotoğraf-16 Vitrin Takımı Parçası 70
Fotoğraf-17 Başörtüsü 72 Fotoğraf-18 Sehpa Örtüsü 74 Fotoğraf-19 Başörtüsü 76 Fotoğraf-20 Sehpa Örtüsü 78 Fotoğraf-21 Sehpa Örtüsü 80 Fotoğraf-22 Sehpa Örtüsü 82 Fotoğraf-23 Tepsi Örtüsü 84
Fotoğraf-24 Bohça Kenarı 86 Fotoğraf-25 Bohça Kenarı 86 Fotoğraf-26 Sehpa Örtüsü 88
Fotoğraf-27 Sehpa Örtüsü 90 Fotoğraf-28 Sehpa Örtüsü 92 Fotoğraf-29 Oda Takımı Parçası 94 Fotoğraf-30 Sehpa Örtüsü 96 Fotoğraf-31 Fiskos Örtüsü 98 Fotoğraf-32 Sehpa Örtüsü 100 Fotoğraf-33 Fiskos Örtüsü 102 Fotoğraf-34 Fiskos Örtüsü 104
Fotoğraf-35 Havlu Kenarı 106 Fotoğraf-36 Havlu Kenarı 108 Fotoğraf-37 Sehpa Örtüsü 110
Fotoğraf-38 Sehpa Örtüsü 112
Fotoğraf-39 Başörtüsü 114 Fotoğraf-40 Sehpa Örtüsü 116
XXI
Fotoğraf-47 Oda Takımı Parçası 130
Fotoğraf-48 Başörtüsü 132 Fotoğraf-49 Başörtüsü 134 Fotoğraf-50 Başörtüsü 136 Fotoğraf-51 Bohça Kenarı 138 Fotoğraf-52 Başörtüsü 140 Fotoğraf-53 Havlu Kenarı 142 Fotoğraf-54 Sehpa Örtüsü 144 Fotoğraf-55 Sehpa Örtüsü 146 Fotoğraf-56 Sehpa Örtüsü 148 Fotoğraf-57 Sehpa Örtüsü 150 Fotoğraf-58 Tepsi Örtüsü 152 Fotoğraf-59 Sehpa Örtüsü 154 Fotoğraf-60 Sehpa Örtüsü 156 Fotoğraf-61 Sehpa Örtüsü 158
Fotoğraf-62 Yaka İğnesi 160 Fotoğraf-63 Başörtüsü 162 Fotoğraf-64 Başörtüsü 164 Fotoğraf-65 Başörtüsü 166 Fotoğraf-66 Başörtüsü 168 Fotoğraf-67 Başörtüsü 170 Fotoğraf-68 Başörtüsü 172 Fotoğraf-69 Başörtüsü 174 Fotoğraf-70 Havlu Kenarı 176 Fotoğraf-71 Havlu Kenarı 178 Fotoğraf-72 Başörtüsü 180 Fotoğraf-73 Başörtüsü 182 Fotoğraf-74 Başörtüsü 184 Fotoğraf-75 Başörtüsü 186 Fotoğraf-76 Başörtüsü 188 Fotoğraf-77 Başörtüsü 190 Fotoğraf-78 Başörtüsü 192 Fotoğraf-79 Havlu Kenarı 194 Fotoğraf-80 Başörtüsü 196 Fotoğraf-81 Başörtüsü 198 Fotoğraf-82 Başörtüsü 200 Fotoğraf-83 Başörtüsü 202 Fotoğraf-84 Başörtüsü 204
XXII
Fotoğraf-90 Bebek Yüz Örtüsü 214
Fotoğraf-91 Ay Çiçeği 216 Fotoğraf-92 Biber Oyası 218 Fotoğraf-93 Berber Aynası 220 Fotoğraf-94 Saray Süpürgesi 222
Fotoğraf-95 Mendil 224
Fotoğraf-96 Çilek Oyası 224 Fotoğraf-97 Ay Çiçeği 226 Fotoğraf-98 Ay Çiçeği 226 Fotoğraf-99 Dokuz Donlu 228
Fotoğraf-100 Demirindi 230
Fotoğraf-101 Yıldız 232 Fotoğraf-102 Tırnak Çiçeği 234
Fotoğraf-103 Yazma 236
Fotoğraf-104 Mecnun Yuvası 238 Fotoğraf-105 Çatlak Nar 240
Fotoğraf-106 Kollu Bebek 242 Fotoğraf-107 Krep 244
Fotoğraf-108 Tek menekşe 246 Fotoğraf-109 Yelpaze Oyası 248 Fotoğraf-110 Biber Oyası 250 Fotoğraf-111 Merdiven 252
Fotoğraf-112 Yazma 254 Fotoğraf-113 Yazma 256 Fotoğraf-114 Kiraz Oya 258 Fotoğraf-115 Kiraz Oya 258
Fotoğraf-116 Kır çiçeği 260 Fotoğraf-117 Yazma 262
Fotoğraf-118 Yazma 264 Fotoğraf-119 Keçi Boynuzu 266 Fotoğraf-120 Sepet Oya 268
Fotoğraf-121 İğde Çiçeği 270 Fotoğraf-122 Yazma 272
Fotoğraf-123 Berber Aynası 274 Fotoğraf-124 Çift Yıldız 276 Fotoğraf-125 Yıldız 278 Fotoğraf-126 Yazma 280
XXIII Fotoğraf-133 Yıldız 2 292 Fotoğraf-134 Gül Tomruğu 294 Fotoğraf-135 Fındık Çiçeği 296 Fotoğraf-136 Sümbül 298 Fotoğraf-137 Sümbül 298
Fotoğraf-138 Erik Çiçeği 300 Fotoğraf-139 Karpuz Oya 302
Fotoğraf-140 Gelin tacı 304 Fotoğraf-141 Sepet Oya 306
Fotoğraf-142 Yazma 308 Fotoğraf-143 Yazma 308
Fotoğraf-144 Ayaklı Menekşe 310 Fotoğraf-145 Kısa Parmak- Papatya 312
Fotoğraf-146 Kiraz Oya 314
Fotoğraf-147 Erik Çiçeği 316 Fotoğraf-148 Yazma 318
Fotoğraf-149 Yazma 320 Fotoğraf-150 Yazma 322
Fotoğraf-151 İğde Dalı 324 Fotoğraf-152 Yazma 326
Fotoğraf-153 Zilli Maşa 328 Fotoğraf-154 Çift Yıldız 330 Fotoğraf-155 Kalp 332
Fotoğraf-156 Çark Örneği 334 Fotoğraf-157 Sümbül 336
Fotoğraf-158 Çıtır Menekşe 338 Fotoğraf-159 Gül Oya 340
Fotoğraf-160 Yazma 342 Fotoğraf-161 Kelebek 344 Fotoğraf-162 Dut Oya 346 Fotoğraf-163 Lale 348
Fotoğraf-164 Limon Çekirdeği 350
Fotoğraf-165 Menekşe 352 Fotoğraf-166 Menekşe 352 Fotoğraf-167 Mecnun Yuvası 354 Fotoğraf-168 3'lü Çilek Oya 356
Fotoğraf-169 Yonca 358 Fotoğraf-170 Çift Lale 360
XXIV
Fotoğraf-176 Yazma 370 Fotoğraf-177 Yazma 372 Fotoğraf-178 1995 Yılı Dereceye Giren Ürünler 436 Fotoğraf-179 1995 Yılı Dereceye Giren Ürünler 437 Fotoğraf-180 1995 Yılı Dereceye Giren Ürünler 437 Fotoğraf-181 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 438 Fotoğraf-182 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 438 Fotoğraf-183 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 439 Fotoğraf-184 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 439 Fotoğraf-185 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 440 Fotoğraf-186 1996 Yılı Dereceye Giren Ürünler 440 Fotoğraf-187 2006 Yılı Dereceye Giren Ürünler 441 Fotoğraf-188 2006 Yılı Dereceye Giren Ürünler 441 Fotoğraf-189 2006 Yılı Dereceye Giren Ürünler 442 Fotoğraf-190 2006 Yılı Dereceye Giren Ürünler 442 Fotoğraf-191 2006 Yılı Dereceye Giren Ürünler 443 Fotoğraf-192 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 443 Fotoğraf-193 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 444 Fotoğraf-194 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 444 Fotoğraf-195 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 445 Fotoğraf-196 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 445 Fotoğraf-197 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 446 Fotoğraf-198 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 446 Fotoğraf-199 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 447 Fotoğraf-200 2007 Yılı Dereceye Giren Ürünler 447 Fotoğraf-201 Yarışmada Dereceye Girenlere Ödüllerinin
1.GİRİŞ
El sanatları bütün halk sanatları gibi bir ulusun yüzyıllar boyu süregelen, kuşaktan kuşağa aktarılan, gelenekler ile devam eden kültürel kişiliğin en canlı ve anlamlı belgeleridir (Onuk 1988, Sürür 1992).
Dünyanın hiçbir ulusu, halk sanatı konusunda, Anadolu kadar zengin kaynaklara sahip değildir. (Onuk, 1988). Anadolu’nun birçok medeniyetlerinin beşiği olmasının sonucu, Anadolu el sanatlarının yoğun olarak yaşandığı bölgedir. Ayrıca Türk toplumun en eski medeniyetlerden olması Türk toplumunun el sanatları alanında çok zengin ve köklü bir geçmişi olmasını sağlamıştır.
“Türk el sanatlarının; geleneğe bağlı bir özellik taşıması, milli sanat zevkini temsil etmesi, yaratıcılığını geliştirmesi, ailede sanat kültürünü sağlaması, ruhsal yaşamı yansıtması, yöresel karakter taşıması ve aileye gelir temin etmesi gibi birçok yönü vardır” ( Özbel,1945:4).
Türk el sanatları emeğin yanı sıra renk, zevk, duygu ve düşüncelerinde eklenmesiyle Türk’ün milli zevk ve yaratıcılığını da ortaya koymaktadır. Bu nedenle el sanatları içinde giderek önem kazanmış, Türk kültür ve folklorunun ayrılmaz bir parçası olmuştur (Yüksel, 1996:1)
Geleneksel Türk El Sanatlarını; halıcılık, kilimcilik, cicim zili, sumak, kumaş dokumacılığı, yazmacılık, çinicilik, seramik-çömlek yapımcılığı, işlemecilik, oya yapımcılığı, deri işçiliği, müzik aletleri yapımcılığı, taş işçiliği, bakırcılık, sepetçilik, semercilik, maden işçiliği, keçe yapımcılığı, örmecilik, ağaç işçiliği, arabacılık vb. sıralanabilir (Anonim, 2008 a).
El sanatları kullanılan hammaddeye göre sınıflandırılırsa: 1.Hammaddesi lif olan el sanatları
Halı, kilim, kumaş vb. dokumacılık, örgü işleri, keçe, çarpanalı dokumalar (kolan), oya, işleme vb.
2.Hammaddesi ahşap olan el sanatları
Oymacılık (yazma kalıpları, günlük kullanım eşyaları, mobilya vb.) 3.Hammaddesi taş olan el sanatları
Süs taşları işlemeciliği (çeşitli takılar), kullanım eşyası ve aksesuar yapımı (tespih, ağızlık vb), mermer işlemeciliği.
4.Hammaddesi toprak olan el sanatları Çanak, çömlek işleri, çinicilik.
5.Hammaddesi maden olan el sanatları Bakırcılık, altın-gümüş işlemeciliği vb.
6.Hammaddesi deri ve hayvansal artıklar olan el sanatları
Giyim eşyaları yapımı, günlük kullanım eşyaları, ciltçilik, hayvan koşumu takımları, kürk ve post yapımı.
7.Hammaddesi ince dallar, saplar ve ağaç şeritler olan el sanatları Sepet örücülüğü, hasırcılık vb. (Ergenekon,2005).
8.Hammaddesi cam olan el sanatları ( Öztürk, 2003:100)
Dokuma; eğirme veya başka yollarla iplik haline getirilerek veya elyafı birbirine değişik metotlarla tutturarak bir bütün meydana getirme yoluyla elde edilen her cins kumaş, örgü, döşemelik, halı, kilim, zili, cicim, keçe, kolonlar vb.'dir (Anonim, 2008a).
Örücülük çeşitli ipliklerin değişik araçlar el ya da makine ile belli bir sisteme göre üst üste ilmekle tutturulmasıyla meydana gelen dokulara örücülük denir (Akpınarlı 1991:3).
Örgü; Doğal ya da sentetik elyaflardan elde edilen ipliklerle şiş, tığ, iğne, mekik gibi araçlar kullanılarak meydana getirilen ilmeklerin, bir araya getirilmesi ve doku oluşturulması işlemidir.
İnsanlık tarihi kadar eski olan örme sanatı, insan yaşamını geçirdiği gelişim dönemlerine paralel gelişme göstermiştir. İnsanların ihtiyaçlarının karşılanmasında, giyecek, ev eşyası ve süs eşyalarının yapımında örgü tekniğini kullanmıştır.
Örgüler genellikle örme işleminde kullanılan araca göre isim alırlar. Örücülüğün Sınıflandırılması
El ile Yapılan Örücülük Makine ile Yapılan Örücülük
Araçsız Yapılan Örücülük a- El düğümleri
b- Bitkisel örücülük Araç ile Yapılan Örücülük
a- Şiş ile yapılan örücülük b- Tığ ile yapılan örücülük c- Mekik ile yapılan örücülük d- İğne ile yapılan örücülük
e- Bobin (Füzo) ile yapılan örücülük f- Navet ile yapılan örücülük
g- Firkete ile yapılan örücülük
“Örgü sanatı içinde yer alan oya, kelime karşılığı olarak ipek, pamuk, metal bükümlü ipek (sim) gibi yüne göre çok daha ince ipliklerle ve tığ, iğne, mekik, firkete gibi araçlar yardımıyla örülen, daha çok bezeme öğesi olarak kullanılan ince örgülerdir” (Barışta, 1993-1994:306,307).
“Oya: Çiçekle örgü sanatının birleşmesinden doğmuş süslemek ve süslenmek amacıyla yapılan ve ayrıca taşıdıkları mesajlarla bir iletişim aracı olarak da kullanılan ve tekniği örgü olan bir dantel türüdür” (Onuk, 1988).
Oyalar, Osmanlı İmparatorluğundan günümüze kadar geleneksel yollarla usta–çırak ilişkisiyle yapılmış ve gelişerek örgün, yaygın eğitim kurumları programlarında yer almıştır. Çeyiz geleneği, kültürel, toplumsal, estetik, ekonomik nedenlerle olumlu olumsuz gelişmeler göstermiştir (Akpınarlı, Ortaç, 2006).
Tekniği örgü olan iğne oyaları Türk kadının sözsüz anlatım ürünlerindendir. Kadın-erkek giyimi ve alan süslemelerinde önemli bir yer tutmaktadır. Süslemek ve süslenmek ihtiyacından ortaya çıkan oyaların çok zengin çeşitleri mevcuttur.
Oyalar ilettikleri mesajlar açısından da çok önemlidir. Bugün Anadolu’nun bazı yörelerinde devam eden eski geleneklere göre, koca evine geldiği zaman gelin keyfince konuşamaz. Elbise kenarlarına, yazmalara, hotozlara dikilen oyalar: birer nâme, mesajdır. Dili bağlı gelinin başındaki oyalar sözsüz konuşmalardır. Örneğin, Torosların dağ köylerinde yeşilin çeşitli nüansları ile işlenen bir oya, gelinin yeni evinden ve eşinden memnun, sarı işlenen oyalı yazmayı başına örten gelinin ise aksine, mutsuz ve bezgin olduğu anlaşılır. Nikâh töreninde bir gün sonra okutulan geleneksel Mevlit töreninde, sadece kayınvalideye örtülen “Çakır Dikeni” isimli oya: gelinin kayınvalideye “Bana diken gibi batma” mesajını iletmektedir. Başına biber motifleri yapılmış bir yazma bağlayan gelin, “Aramız biber gibi acı” demektedir (Onuk,2000).
Al renkli güllü oya hamile olduğunu; kahverengi mezar taşı oya bahtsızlığı; kırmızı biber oyası ise kavgalı olduğunun belirtisidir (Eronç,1984:126).
Bu gelenek bazı yörelerimizde hâla devam etmektedir. Örneğin; Gönen’de doğum yapan geline kaynanası bebek mevlidinde gelin tacı oyalı başörtü vermektedir.
Genç kızın çeyizinin zenginliği çeyizdeki oyaların çokluğu ile ölçülmektedir. İnceleme yapılan birçok yörede çeyizde yapılması zorunlu olan oyalara rastlanmamaktadır. Oyaların üç boyutlu olması oyaların değerini arttırmaktadır. Önceleri çeyizde masa, sehpa, divan örtüsü, bulunurken günümüzde evde bulunan tüm eşyalara ait örtüler iğneyle özel olarak işlenmektedir. Çeşit çeşit yapılan iğne dantelleri hem gönlümüzü hem de evimizin bütün odalarını süslemektedir. Balıkesir-Gönen’de yapılan oyalar da günlük yaşantının her karesine yerleşmiş durumdadır.
Oyalar yapıldığı yörenin özelliklerini yansıtmakta olup, her biri Türk kültürünün birer yapıtaşıdır. Ancak üretim teknolojilerin artması ve oyalara alternatif ucuz ürünlerin piyasaya sunulması iğne oyacılığın devam etmesine engel teşkil etmektedir. İğne oyacılığının uzun sürede yapılması ve maliyetinin fazla olması nedeni ile fabrikasyon ürünler karşısında üretimi git gide azalmıştır. Bu azalmalar çoğunlukla yapılan motiflerin çeşitliliğini azaltmakta ve oyaların zaman içinde unutulmasına neden olmaktadır.
Ülkemizde iğne oyacılığında en tanınmış merkezlerden biri Balıkesir ilinin Gönen ilçesidir. Gönen ve çevresinde özel bir yeri olan iğne oyacılığının, ilçede Salı günleri kurulan “Oya Pazarı” ve her yıl 6 Eylül Kurtuluş Etkinlikleri çerçevesinde düzenlenen “Oya Festivali” ile gelişmesi ve sektörün oluşması sağlanmıştır. Gönen ilçesinde Gönen’in düşman işgalinden kurtuluşunun yıl dönümü kutlamalarında 1995 yılından beri her yıl 1999 (deprem yılı) hariç diğer yıllarda Halk Eğitim Merkezi yönetiminde Gönen İğne Oyası Yarışmaları yapılmaktadır.
Problem
Bu araştırmanın amacı Balıkesir ili Gönen İlçesi iğne oyası örneklerini tespit etmek, oyacılığı sosyo- ekonomik açıdan incelemek, Gönen Halk Eğitimi Merkezinin iğne oyacılığına katkılarını belirlemek ve iğne oyası kurs programını öğretime uygunluğu açısından değerlendirmektir.
1-Gönen iğne oyası örnekleri nelerdir?
2- Oya yapan bireylerin kişisel özellikleri nelerdir? 3-Oyaların kullanım alanları nelerdir?
4-Oyalarda kullanılan araç ve gereçler nelerdir? 5-Oyalarda kullanılan iğne teknikleri nelerdir? 6-Oyalarda kullanılan renkler nelerdir?
7-Oyalarda ele alınan bezeme konuları, yöredeki isimleri, anlamları ve kompozisyon özellikleri nasıldır?
8-Yörede oyaların bakımı ve saklama yöntemleri nasıldır?
10-Gönende iğne oyası öğrenme yöntemi ve yararlanılan kaynaklar nelerdir? 11-Yöredeki oyacılığın sosyo- ekonomik durumu nasıldır?
12-Gönen Halk Eğitimi merkezinin iğne oyasını destekleyici çalışmaları ve kurs programının öğretime uygunluğu nasıldır?
Araştırmanın Önemi
Oya örücülüğü Türk kültüründe el sanatları açısından önemli bir yer tutmaktadır. Balıkesir ili-Gönen ilçesi bir iğne oyası üretim merkezidir. Ancak bugüne kadar Gönen iğne oyalarıyla ilgili yayın bulunmamaktadır.
Yapılan taramalarda Ergül Önge’nin hazırlamış olduğu “Batı Anadolu İğne Oyaları” konulu Doktora Tezinde 13 adet Gönen iğne oyasına yer verilmiştir. Bu miktarın Gönen iğne oyalarını tanıtmakta yeterli olmayacağı düşünülmektedir.
Yapılacak olan bu araştırma Gönen İğne Oyalarına has bir çalışma olacağından, oyaların kullanım alanı, oyalarda kullanılan teknik, malzeme, bezeme konusu, kompozisyon yönleriyle incelenmesi açısından ve Gönen iğne oyalarını tanıtıcı bir kaynak olması bakımından önemlidir. Ayrıca Gönen Halk Eğitimi Merkezinin yöredeki iğne oyacılığını destekleyici çalışmalarının tespiti bakımından ve “İğne Oyası Kurs Programı”nın öğretime uygunluğunun değerlendirilmesi ve araştırma raporu benzer konularda araştırma yapan bireylere kaynak oluşturması bakımından da önemlidir.
Sınırlılık
Araştırma Gönen ilçesi coğrafi sınırları ile sınırlıdır. Araştırma Gönen ilçe merkezi ve merkeze bağlı bazı köylerle (Buğdaylı, Hasanbey köyü, Gökçesu köyü, Tuzakçı köyü) sınırlı tutulmuştur.
Bu araştırmanın sınırlarını Balıkesir ili Gönen ilçesi ve ilçeye bağlı köyde yaşayan ve iğne oyası yapan 80 bireyden elde edilen anket verileri ve oya örnekleriyle sınırlıdır.
Sayıtlılar
1-Araştırmaya katılan bireylerin iğne oyacılığı konusunda yeterli bilgi ve beceriye sahip olduğu kabul edilmiştir.
2- Bilgi toplamak amacıyla hazırlanan anket ve bilgi formları araştırmanın amacına hizmet eder niteliktedir.
Tanımlar
Ara Oya: a) Yemenilerde iki ana motifin arasına yapılan yardımcı motif. b) Daha
çok tek renk veya beyaz iple yapılan ve kumaş arasına geçirilen oyalar (Kocabaş, 2000).
Bıyık: Esas oya ile kökün birleştiği yerde yapılan fiskiller (Bayram, 1992).
Bordür (Kenarlık): Yazma, tülbent gibi kumaşların etrafını şerit gibi kuşatan, dar
ve uzun biçimli oyalar (Kocabaş, 2000).
Boru: Bazın iğne oyalarında, kökle esas oyanın arasında kalan boru biçimindeki
bölüm (Gökalp, 1991).
Çirtik: Ana örgenin kenarlarını süsleyen, basamak şeklindeki ilmek. İpliği
koparmadan geri dönülerek oya kenarlarına uygulanır (Göl Yüksel, 1996).
Dantel: Her türlü iplikle örülen veya bir kumaşın kenarına işlenen türlü biçimde ince
ve ağımsı örgüdür (Kocabaş, 2000).
Fiskil: Oya kenarlarına ve ortalarına ipliklerin bol bırakılması ile oluşturulan küçük
Halk Eğitim Merkezi: İllerin merkez ve diğer ilçeleri ile köy-kent merkezlerinde
Milli Eğitim Bakanlığınca açılan yaygın eğitim kurumlarıdır (Atay, 1997)
İlmek: İğne ile ipliklerin düğümlenmesi sonucunda meydana gelen şekil. İki türlü
ilmek vardır. Üçgen ilmek, kare ilmek (Atay, 1997)
İğne Oyası: Dikiş iğnesi yardımı ile ipliklerin üst üste düğümlenmesi sonucu
oluşturulan iplik üzerine veya kumaş kenarına motiflerin iki veya üç boyutlu olarak genellikle tane şeklinde dizilen oya çeşididir (Gökalp, 1991)
İğne Danteli: Dikiş iğnesi yardımı ile ipliklerin üst üste düğümlenmesi sonucu
oluşturulan ince uzun iki boyutlu şeritler halinde veya çeşitli şekillerde ve büyüklüklerde kullanım eşyası olarak fonksiyonuna uygun yapılan örgülerdir (Kocabaş, 2000)
Kök: İğne oyasında, ana motifin (esas motifin) oluşturduğu üçgen biçimindeki şekil
(Göl Yüksel, 1996)
Köprü: Zürefa üzerine işlenen üçgen şeklinde, kare ilmekli ara ya da yardımcı motif. Oya: süslemek ve süslenmek amacıyla yapılan ve tekniği örgü olan el sanatı (Atay,
1997)
Öğretmen: Halk Eğitim merkezlerine Milli Eğitim Bakanlığınca atanan kadrolu
öğretim elemanıdır (Atay, 1997)
Öğretim Programı: Halk eğitim merkezlerinde verilecek dönemlik eğitimin
planlanmış olduğu taslak (Atay, 1997)
Şömen tabla: Masa ortasına örtülen örtü (Kocabaş, 2000)
Trabzan: Geometrik Şekilli iğne oyalarında, zürefa ile esas oyayı birleştiren ve
trabzana benzeyen bölüm (Atay, 1997)
Tülbent: Pamuktan yapılmış ince seyrek dokulu hafif ve yumuşak düz beyaz kumaş
(Eronç, 1984)
Yazma : Başa örtülen renkli ve desenli örtü (Eronç, 1984)
Yemeni: Kalıpla basılmış, elle boyanmış, başa bağlanan renkli be desenli örtü
(Eronç, 1984)
Zürefa: İğne oyasının başlangıcında, kumaşla ana öğeyi birleştiren bölüm. İğne
BÖLÜM II
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Kavramsal Çerçeve
2.1.1. Oya Sanatı İle İlgili Genel Bilgiler 2.1.1.1. Oyanın Tanımı ve Tarihi Gelişimi
Oyanın tanımı konusunda birçok yazarın çeşitli tanımları ile karşılaşılmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Oya düz renkli veya basma yemenilerin kreplerinin mendillerin etrafına ekseriyetle kadın ve bazı yörelerde erkek gömleklerinin önlerine, yaka ve kollarına renkli ipek veya pamuk ipliğinden yapılan bir dantel örmedir ( Eşberk, 1939:123)
“Oya; ince bükümlü ve çeşitli cinste ipliklerin iğne, tığ, mekik, firkete gibi basit araçlarla ve el yardımı ile birbiri üzerine ilmiklenerek tutturulmasından meydana gelmiş ince örgülerdir” (Ortaç,1997:174)
Oya; süslenmek ve süslemek ihtiyacıyla yapılan tekniği örgü olan bir sanattır (Özbel, 1948:4).
Oyacılık; süslenmek ve süslemek, ayrıca taşıdıkları mesajlarla bir iletişim aracı olarak da kullanılan ve tekniği örgü olan bir el sanatıdır (Onuk, 1988)
Oya sözcüğünün başka dillerde karşılığının bulunmaması, bu sanatın Türklere ve özellikle Türk kadınına özgü bir sanat olduğunu göstermektedir (Öğüt,1973:55, Ortaç, 1997:174).
Oya üç boyutlu olup başlı başına bir süs eşyası olarak da kullanılmaktadır (Öğüt,1973:55)
“ … motifleri, çiçekler, meyvacıklar, yapraklar veya sembolik şekiller mücessem olarak örülürdü ve mücessem örgüler bir zincirin boyunca top top, yaprak yaprak, kandil kandil, salkım salkım dizilip sallanırdı (Koçu,1969:183).
Oyalara bazen dantel denmektedir. Bu kelimenin araştırması yapıldığında; Avrupa’da 16.yy.da ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. 1594 yılında dantel olarak Fransız Akademi sözlüğüne geçmiş ve diğer diller içinde kabul edilmiştir (Öğüt,1973:55).
Dantel, tığ aracılığıyla yapılan ve sökülebilen bir örme yüzey çeşididir. Oya ise devamlılık arz eden bir yüzey oluşturmadığı için farklı bir örgü grubunu oluşturur. İğne oyası ise tek, iki veya üç boyutlu olması, iğne aracılığı ile sıkı düğümler yapılması, at kılı, tel gibi gereçlerin kullanılması özelliği ile oyalar içinde ayrı bir grup oluşturmaktadır.
Anadolu’da hemen her kadın ve genç kızın elinden düşmeyen iğne oyası yapıldığı yöreye göre; oyada kullanılan renkler, motifler, iplikler ve oyanın uygulama alanlarında bazı farklılıklar göze çarpmaktadır.
Bazı yörelerde oyalar sözsüz anlatım biçimi olarak kullanılmaktadır. Torosların dağ köylerinde, yazma kenarlarına işlenen her motif farklı söz söyler.
Örneğin başına biber motifleri yapılmış bir yazma bağlayan gelin“Aramız biber gibi acı” demektedir (Onuk, 2000).
Ayrıca iğne oyaları çeyiz için vazgeçilmez bir unsurdur. Evlenecek her kızın çeyizinde arkadaşlarına, kayınvalidesine ve düğününe gelen yakın akrabalarına vermek için hediyelik yazma, düğün sonrasında özel gün (el öpmeye giderken, mevlit, sünnet, vb.), mekân ziyaretleri sırasında ve günlük kullanım için çeyizinde çok miktarda yazma ve başörtüsünün olması gerekmektedir.
Günümüzde Teknolojinin ilerlemesi sonucunda makine ile yapılan çeşitli dantel ve oyaların ekonomik olması dolayısıyla iğne oyasına rakip olmuştur. Ancak iğne oyasının yapan kişinin sanat zevkini yansıttığı ve genç kızın becerisini temsil ettiği için Türk toplumunda ayrı bir yeri vardır.
Tarihi Gelişimi
Yapılan Araştırmalar oya sanatının ilk kez ne zaman ve hangi medeniyetle ortaya çıktığı tespit edilememiştir. Akpınarlı’ya göre oya sanatı insanların örtünme ve süslenme ihtiyacını hissettiği zaman başlamıştır. İnsanların süslenme zevki, beğeni ve yaratıcılık yeteneklerinin artmasıyla da gelişme gösterdiği düşünülebilir (Akpınarlı 1995).
Ancak yapılan araştırmalarda elde edilen veriler şunlardır:
Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılarda örücülük sanatının Türklere ait olduğu tespit edilmiştir. “M.Ö.7. ve 8. yy.lardan Orta Asya’da yaşayan Hunlara ait Pazırık 2. kurganındaki bulgular arasında örücülük ile ilgili örneklere rastlanmıştır (Diyarbekirli, 1972; Onuk, 2000:4).
Doğuda gelişen örücülük sanatı, ticari gemiler ile tüccarlar tarafından Doğudan Batı’ya götürülmüştür. İslam dünyasında yapılan çok renkli çorapları, 12-16. yy., İspanya ve İtalya’da büyük başarıya ulaşan örgünün kaynağı olmuştur (Barışta, 1986).
1905’te Menfis kazılarında bulunan örneklerde balık ağlarından örücülük tekniğinin M.Ö. 2000 yılları öncesine kadar gittiği tespit edilmiştir. Oyalar 12. yüzyılda Anadolu’dan Balkanlara oradan da İtalya yolu ile Avrupa’ya yayılmıştır (Onuk, 2000:5, Öğüt, 1973:55).
Eski iğne oyası örneklerinden anlaşıldığına göre iğne oyaları ve tüm el işlemeciliği Anadolu’da 18.yy.da altın çağını yaşamıştır. Tanzimat’tan sonra oluşan batı hayranlığının doğurduğu taklitçiliğin olumsuz etkilerinin sonucu olarak, iğne oyalarına ilgi giderek azalmıştır (Onuk, 1988:7).
2.1.1.2. Oya Çeşitleri
Oya özelliği taşıyan oyalar örgüler, yapıldıkları araç, gereç, teknik ve kompozisyonlara göre, ayrıca uygulama yerlerine ve esinlenilen kaynaklara göre çeşitli gruplarda incelenir.
3.1.3.1.Kullanıldıkları Araçlara Göre: 1. İğne Oyası
2. Tığ Oyası 3. Mekik Oyası 4. Firkete oyası
İğne Oyası: İpliğin dikiş iğnesi yardımı ile üst üste ilmeklenip, düğümlenerek meydana getirilen yüzey ve bu yüzeylerin iki veya üç boyutlu biçimleridir. İğne oyaları tabiatın ya kopyası denilebilecek kadar natüralist veya stilize biçimleridir. İğne oyasında kare düğüm veya üçgen düğüm kullanılır. İğne oyası tekniklerinin temelinde zürefa tekniği vardır, tekniklerin çeşitleri yörelere göre farklılık göstermektedir.
Tığ Oyası: Tığ denilen araçla zincirlenerek örülür. Bu zincirler, işlenerek şeklin biçimine göre bazen saç şeklinde birbirine eklenerek işlenir, motif meydana getirilir. Tığ oyaları üç yöntemle yapılmaktadır. Birincisi: motif oluşturulduktan sonra üzerine zincirin çekilmesidir, ikincisi; zincirin yapılacak oya uzunluğu kadar çekilerek üzerine motiflerin uygulanması; Üçüncüsü ise zincir ile motifin beraber yapılmasıdır. Tığ örücülüğünde teknik olarak zincir, çift kroşe, sık iğne, üçlü kroşe ve örümcek teknikleri uygulanır.
Mekik Oyası: Mekik denilen araçla yapılan, mekiğe sarılan iplik üzerinde bir ters, bir düz atılan çift düğümlerle motifler meydana gelir (Barışta, 1988).
Belli uzunlukta bir ipliğe işlenmek istenen motifin şekli verilerek mekikteki iplikler halkalanarak işlenir (Hagem,1993). Mekik oyaları hacimli örülmeye elverişli
değildir. Bu nedenle çeşitleri azdır (Öğüt, 1973). .Mekik oyaları tek renkte yapıldığı gibi, renkler ayrı ayrı mekiklere sarılarak birkaç renkli iplikle yapılabilmektedir (Atay, 1997).
Firkete Oyası: Firkete oyalarında firketeye sarılan iplikten tığ aracılığıyla ilmekler meydana gelir. Bir firketenin iki sapına iplikler geçirilerek tığ ile orta kısmında birbirine bağlanarak örülür. Örgüye geçirilmesi için zincir örülmesi gereklidir (Barışta 1988, Akpınarlı 1991, Hagem 1993). Tığlarla tespit edilen halkalar çoğaldıkça firketeden çıkarılır. Böylece elde edilen şerit örgü istenilen biçimlerde şekillendirilerek oyalar ve bir üründe kullanılabilecek ürünler elde edilmiş olur.
Kullanılan Gerece Göre:
1. İplik Oyası 2. Boncuk Oyası 3. Kumaş (Bez) Oyası 4. Koza Oyası
5. Pul Oyası 6. Mum Oyası
7. Kâğıt Oyaları (Onuk, 2000:14) 8. Dikişli Oyalar
9. Deniz Hayvanları veya Balık Pulu Oyalar 10. Tohum Oyaları (Markaloğlu,1986:9)
Çeşit yörelerde kullanılan oldukça farklı malzemeler nedeniyle bu sınıflamanın listesi arttırılabilir.
Kullanılan Tekniğe Göre 1. İğne teknikleri ile yapılan oyalar 2. Mekik tekniği ile yapılan oyalar
3. Tığ kroşe tekniği ile yapılan oyalar
Kullanılan Yerlere Göre
Kullanılan yerlere göre oyaları iki farklı şekilde sınıflandırılabilir.
Süsleme unsuru olarak kullanılan oyaları a- Objeyi Oluşturan Oyalar ve b-Objeyi Süsleyen Oyalar olarak ayırabiliriz (Göl Yüksel, 1996:9; Akpınarlı, Alp, Onuk, Ortaç, 1998:7). Buna göre;
a-Objeyi Oluşturan Oyalar 1. Taç ve Yaka Oyaları 2. Masa Örtüsü Oyaları
3. Tepsi Ve Sehpa Örtüsü Oyaları vb. b-Objeyi Süsleyen Oyalar
1. Yemeni Oyaları 2. Mevlit Örtüsü Oyaları 3. Kese Oyaları
4. Mendil Oyaları 5. Yatak Takımı Oyaları 6. Bebek Yüz Örtüsü Oyaları 7. Giysi Süsleme Oyaları
2- Oyalarını kullanım alanları açısından üç gruba ayrılabilir.
a- Giyim Eşyaları: Bluz, gecelik, gömlek yakası ve cebi, eşarp, yazma, Namaz başörtüsü, Mevlit örtülerinin, fular vb örtülerinin kenar süslemeleri.
b-Aksesuarlar: Yaka iğnesi, saç süslemeleri, kolye, kese oyaları (saat, mühür, para … kesesi oyaları) mendil süslemeleri
c-Ev Dekorasyonları: Oda takımı, abajur, pano saçakları, yatak örtüsü, vazo çiçeği, saksı düzenlemeleri, sehpa örtüleri ve havlu kenarları süslemeleri.
Oya sözcüğünün tanımından yola çıkılırsa oyarın boyut ve formlarına göre de sınıflandırma yapılabilir.
3- Oyaların boyut ve form özelliğine göre sınıflandırılması:
a- İki boyutlu oyalar: En ve boyu tespit edilebilen, hacmi olmayan, düz yüzey oluşturan oya örgüler. Bunlara iğne danteli de denmektedir.
b-Üç boyutlu oyalar: En, boy ve yüksekliği tespit edilebilen, hacmi olan oya örgülerdir. Küçük parçalar birleştirilerek ve tabiattan stilize edilerek meydana getirilen formlardır.
2.1.1.3. İğne Oyası Yapım Teknikleri
İğne oyaları küçük iğnelerle düğümlenerek örülür (Eşberk, 1984: 137). İğne oyası, İpliğin iğneye sarılmasıyla oluşturulan iplik halkasının içinden iğnenin çekilmesiyle meydana gelen düğümlerin (ilmeklerin) yan yana ya da üst üste tutturulması işlemidir. İpliği iğne üzerine 1 defa veya 2 defa dolayarak yapılır. Türklerin yaptığı iğne oyasında iplik iğne üzerine 2 defa dolanır.
İğne oyası, iğne aracılığı ile ipliğin ilmek atılarak düğümlenmesi sonucu ortaya çıkan ince bir örgü türü olarak tanımlanabilir ( Yüksel,1996:6)
Literatürden elde edilen bilgilere göre iğne oyası yapımında, üçgen ve kare ilmek adı verilen iki türlü ilmek kullanılmaktadır (Onuk, 1988, Bayram, 1993:18-22)
İğne oyaları arasında bir grupta oval ilmiğe de rastlanmaktadır. Birit biçiminde sıralanarak oluşturulan bu tür ilmeklerle yapılmış çalışmalara Konya, Elazığ vb. Gibi yörelerde rastlanmaktadır (Barışta, 1998:135).
a- Kare ilmekli düğüm yapımı İşlem Basamakları
1-Kumaşı ikiye katlayınız, sol elinize alınız.
2-İğneye geçirdiğiniz ipliğin ucunu başlangıç noktasında, kumaşla işaret parmağı arasında tutunuz.
3-Zürefa derinliğine göre kumaşa önden batınız (Şekil:1)
4-İpliğin başlangıç ucunu iğnenin üzerinden sağdan sola doğru geçiriniz (Şekil:2). 5-İğnenin alt ucundaki çift kat olan iplikleri, iğnenin altından geçirerek sağa alınız (Şekil:3).
6-İğneyi çekerek ilmeği sıkıştırınız (Bir ilmek yapılmıştır) (Şekil:4).
7- Yapacağınız oyanın özelliğine göre, yaptığınız ilmeğin aynısından 5-7 veya 9 tane daha yapınız (Şekil:5,6)
8-Son ilmeğin ortasına bir ilmek yapınız (Geriye dönüş) (Şekil:7) 9-Sırasıyla diğer ilmeklerin ortasına da ilmek yapınız.
10-En son yaptığınız ilmeğin ortasına bir ilmek yapınız (Geriye dönüş) (Şekil: 8) 11-Bu şekilde son ilmek kalıncaya kadar işleme devam ediniz (Şekil-9).
Şekil:1 Şekil:2 Şekil:3
Şekil:7 Şekil:8 Şekil:9
b- Üçgen ilmekli düğüm yapımı İlk 7 işlem basamağı kare düğümle aynıdır. İşlem basamakları
1-Kumaşı ikiye katlayınız, sol elinize alınız.
2-İğneye geçirdiğiniz ipliğin ucunu başlangıç noktasında, kumaşla işaret parmağı arasında tutunuz.
3-Zürefa derinliğine göre kumaşa önden batınız.
4-İpliğin başlangıç ucunu iğnenin üzerinden sağdan sola doğru geçiriniz.
5-İğnenin alt ucundaki çift kat olan iplikleri, iğnenin altından geçirerek sağa alınız. 6-İğneyi çekerek ilmeği sıkıştırınız (Bir ilmek yapılmıştır).
7- Yapacağınız oyanın özelliğine göre, yaptığınız ilmeğin aynısından 5-7 veya 9 tane daha yapınız.
8-İlk yaptığınız ilmeğin ortasına bir ilmek yapınız (Geriye dönüş) (Şekil: 10). 9-Ortadaki ipliği içine alacak şekilde, diğer ilmeklerin ortalarına ilmek yapınız. 10-Kenardaki son ilmeğin ortasına da ilmek yapınız.
Şekil:10 Şekil:11
İğne Oyası Yapılırken Dikkat Edilecek Teknik Esaslar a- İpliğin pürüzsüz ve bükümlü olması
b- İlmek büyüklüklerin aynı olması c- İlmek düğümlerinin sıkı olması d- İlmeklerin net olması
e- Oyanın kirlenmemesi için kolanın temiz olması f- İğne oyasının sağa ve sola gidip dönerek yapılması g- Yapıldığı tarafın oyanın tersi olması
h- Naylon iplikle yapılan oyaların sıcak ütü ile ütülenmemesi (Korkusuz, 1991:338)
İğne Oyalarında Kullanılan Temel Teknikleri
İğne oyalarında kullanılan temel teknikleri şöyle sıralayabiliriz.
1-Zürefa: İğne oyasının temelidir. Zürefanın tekrarlanmasından iğne oyası oluşur. 2-Kök: Bazı yörelerde köprü adı verilir. Oyanın başlangıç bölümüdür.
3-Bıyık: Esas oya ile kökün birleştiği yerde yapılan üç zürefalık fiskillerdir. 4-Boru: Bazı oyalardaki kökle esas oyanın arasında kalan boru şeklindeki bölüm. 5-Fiskil: Oya kenarlarına ve ortalarına yapılan basit piko.
6-Trabzan: Geometrik desenli oyaların altlarına yapılan trabzana benzeyen bölüm 7-Çirtik: Oyanın kenarlarına yapılan basamak şeklinde piko. Bu piko ipliğini kırmadan geri dönülerek oya kenarlarına uygulanır (Eronç, 1984; Onuk 1988; Toplu 1988).
ZÜREFA: İki iğne oyası ilmeğinin belirli bir aralıkta yapılmasından oluşan görüntüye denir. İğne oyasının temel işlemidir. İki ilmek arasında kalan ipliğin bolluğu yan yana yapılan her zürefada aynı olmalıdır. Farklı bolluklarda bırakılan zürefa oyanın görüntüsünü bozar.
Zürefa pili üzerine veya katlanmış kumaş kenarına yapılabilir. Kumaşın kenarı zürefa derinliği kadar kıvrılarak üzerine zürefa uygulanır, böylece kenar temizleme sağlanır.
Tığla örülmüş zincir, örgü üzerine, firkete, mekik, şiş örgüsü veya iplik üzerine, zürefa yapılabilir.
Zürefa üst üste sıralar halinde çalışılınca kafes görüntüsünde olur. Diğer tekniklerin temelini oluşturur. Sağdan sola doğru çalışılır (Markaloğlu, 1986:14).
Zürefa Yapımı
Kullanılacak araç ve gereçler: İnce uzun dikiş iğnesi
İplik Kumaş
İşlem Basamakları:
1- Kumaşı ikiye katlayınız, sol elinize alınız.
2- İğneye geçirdiğiniz ipliğin ucunu başlangıç noktasında, kumaşla işaret parmağı arasında tutunuz ( sağ tarafta, arkada)
3- Zürefa derinliğine göre kumaşa önden batınız (Şekil:12)
4- İpliğin başlangıç ucunu iğnenin üzerinden sağdan sola doğru geçiriniz. 5- İğnenin alt ucundaki çift kat olan iplikleri, iğnenin altından geçirerek sağa
alınız.
6- İğneyi çekerek ilmeği sıkıştırınız (Bir iğne oyası ilmeği yapmış durumdasınız).
7- Zürefa genişliği kadar boşluk bırakarak sol taraftan 3. basamaktaki kadar derinlik bırakarak kumaşa batınız.
8- İlk ilmekten gelen ipliği iğnenin üzerinden sola geçiriniz.
9- İğnenin alt ucundan gelen iplikleri iğnenin altından geçirerek sağa alınız. 10- İğneyi çekerek ilmeği sıkıştırınız (İkinci iğne oyası ilmeği yapmış
durumdasınız ).
11- 7, 8, 9, 10. işlem basamaklarını tekrarlayarak işlemi sürdürünüz (Şekil: 13)
NOT: İlmeği sıkıştırırken iplik arada belirli bir bollukta kalmalıdır. Daha sonraki zürefalarda da bu sürdürülmelidir. İplik çok sıkıştırılmamalı ve sarkıtılmamalıdır.
Şekil: 12 Şekil:13
KÖK: İğne oyasında, ana motifin (esas motifin) oluşturduğu üçgen biçimindeki şekil, üçgen veya kare ilmekli ara ya da yardımcı motif.
Kök Yapımı (Kare ilmekli) Kullanılacak araç ve gereçler: İnce uzun dikiş iğnesi
İplik Kumaş
İşlem Basamakları:
1- Kumaşı ikiye katlayınız, sol elinize alınız.
2- İğneye geçirdiğiniz ipliğin ucunu başlangıç noktasında, kumaşla işaret parmağı arasında tutunuz ( sağ tarafta, arkada)
3- Zürefa derinliğine göre kumaşa önden batınız.
4- İpliğin başlangıç ucunu iğnenin üzerinden sağdan sola doğru geçiriniz. 5- İğnenin alt ucundaki çift kat olan iplikleri, iğnenin altından geçirerek sağa
alınız.
6- İğneyi çekerek ilmeği sıkıştırınız (Bir iğne oyası ilmeği yapmış durumdasınız).
7- Yapacağınız kök’ün büyüklüğüne göre, yaptığınız ilmeğin aynısından 5-7 veya 9 tane daha yapınız.
8- Son ilmeğin ortasına bir ilmek yapınız (Geriye dönüş). 9- Sırasıyla diğer ilmeklerin ortasına da ilmek yapınız.
10- En son yaptığınız ilmeğin ortasına bir ilmek yapınız (Geriye dönüş). 11- Bu şekilde son ilmek kalıncaya kadar işleme devam ediniz (Şekil: 14).
Şekil:14 Kare İlmekli Kök Bıyık, Fiskil, Piko:
Bıyık: Ana örgenin boru ve kökünün birleştiği yerde yapılan fiskillerdir. Fiskil: Oya kenarlarına yapılan basit piko.
Bıyık Yapımı
Kullanılacak araç ve gereçler: İnce uzun dikiş iğnesi
İplik Kumaş
İşlem Basamakları: 1- Kumaşın üzerine kök yapınız.
2- Kökün en son ilmeğinin ortasına iğne oyası düğümü yapınız (Şekil:15) 3- Aynı ilmeğin üzerine, 2. işlem basamağındaki düğümün yanına ikinci
düğümü ipliği uzun bırakarak yapınız (Bir fiskil oluşturdunuz) (Şekil: 16) 4- Oluşan fiskilin yanına 2. ve 3.işlem basamaklarını tekrarlayarak iki adet
fiskil yapınız (Şekil: 17)
Şekil: 15 (Kocabaş, 2000:34) Şekil: 16 Şekil:17
Oyada Eksiltme
Kare İlmekte Eksiltme İşlem Basamakları:
Sağdan sola doğru çalışılır.
2- Sağdan sola doğru beş tane zürefa çalışılır. 3- En son çalışılan ilmek üzerine zürefa yapılır.
4- Soldan sağa doğru boşluklara batarak dört tane zürefa çalışılır (Şekil: 18). 5- Başa gelince tekrar aynı ilmek üzerine geri dönülür ( Şekil:19 )
6- Sağdan sola doğru boşluklara batarak üç tane zürefa çalışılır 7- Tek ilmek kalıncaya kadar işleme devam edilir (Şekil: 20)
Şekil:18 Şekil:19 Şekil:20 (Kocabaş, 2000:34)
Oyada Arttırma
İşlem Basamakları
Sağdan sola doğru çalışılır.
1- İplik başlangıç düğümüne hazır hale getirilir. 2- Sağdan sola doğru iki zürefa çalışılır.
3- İplik sağ baştaki ilmek üzerine geri alınır.
4- Bu boşluğa tekrar batırarak bir zürefa çalışılır (Şekil:21 ).
5- Sola doğru atılan iplik araya alınarak yan boşluğa bir zürefa ile geçilir. 6- Aynı boşluğa tekrar batırarak bir zürefa çalışılır (Şekil:22 ).
7- İplik sağ baştaki ilmek üzerine geri alınır.
8- Bu boşluğa tekrar batırarak bir zürefa çalışılır (Şekil:23 ).
9- Sağdan sola doğru atılan iplik araya alınarak iki tane zürefa yapılır. 10- Aynı boşluğa bir zürefa daha çalışılır.
11- Aynı işlemler tekrar edilerek istenilen sayıya kadar arttırma işlemine devam edilir (Şekil:24 ) Şekil:21 Şekil:22
Şekil:23 Şekil:24 (Kocabaş, 2000:35)
Motif Başlama
İşlem Basamakları
1- İpliğin ucu başparmakla tutulur. İplik sol elin işaret parmağına bir defa dolanır.
2- İpliğin başlangıcı ile iğneden gelen kısmı kesiştirilir (Şekil: 25). 3- Kesişim noktasına bir oya düğümü yapılır (Şekil:26 )
4- İplik parmak üzerindeyken, daire şeklindeki iplik üzerine sağdan sola doğru istenilen sayıda piko yapılır (Şekil: 27)
6- İpliğin serbest kalan ucu çekilerek daire küçültülür (Şekil:28 )
Şekil:25 Şekil: 26 Şekil:27
Şekil:28 (Kocabaş, 2000:36)
2.1.1.4. İğne Oyalarında Seçilen Konular
İğne oyalarında seçilen konuları soyut ve somut konular olarak iki başlık altında toplayabiliriz.
Somut Konular: Bitkisel bezeme, Nesneli bezeme, Figürlü bezeme ve Geometrik bezemeler olarak gruplandırılır.
Soyut Konular: Sembolik bezemelerdir (Akpınarlı, 1990).
Bitkisel Bezeme: Çiçek, yaprak, ağaç, sebze ve meyveler olmak üzere kendi içinde beş gruba ayrılır.
Çiçekler: Karanfil, menekşe, mine ve papatya bütün bölgelerimizde yetiştiğinden ortak çiçeklerdir. Kasımpatı, gün, yıldız, günebakan gibi yöresel çiçeklerde vardır.
Yapraklar: Bu motifler diğer motifler kadar fazla değildirler. Çeşitleri ve renklerine rağmen sayıları yirmiyi geçmez. Örnek olarak, dut yaprağı, zeytin yaprağı, söğüt yaprağını gösterebiliriz.
Ağaçlar: Ağaç motifleri arasında en çok kullanılan motifler, söğüt, kavak, selvi ve çınarların çeşitleridir.
Sebzeler: Sebzelerden biber, bamya ve enginar motifleri vardır. Biberlerin bütün bölgelerin malıdır. Çeşitleriyle beraber bir sınıf teşkil edecek kadar çoğaltılmıştır.
Meyveler: Badem, portakal, kiraz, üzüm salkımı vb oyalar yanında karpuz çekirdeği, kavun çekirdeği şeklinde meyvelerin içleri de oyada kullanılmıştır.
Nesneli Bezeme: Doğa ve eşya olmak üzere iki gruba ayrılır. Doğa; dağlar, tepeler, kayalar işlenir. Eşyalarda ise şeker tabağı, teyyare kanadı, yelpaze, gül sepeti ve benzerleri işlenir.
Figürlü Bezeme: İnsan ve hayvan olarak kendi içinde ikiye ayrılır.
a- İnsanlar: Mektepli kızlar, hanım beye kol attı adı verilmiş olanlar tam bir insanı temsil eder. El, açık kirpiği ismi verilmiş olanlarda insanın övgüye elverişli karakteristik taraflarıdır.
b-Hayvanlar: Kelebek, kuş, arı, tavşan, kirpi, geyik ve yılan türü hayvan motiflerdir. Bu motifler ya tam olarak ya da temsili şekilde örülür (Yaren,1999:18)
Geometrik Bezeme: Üçgen, baklava, kare, düz çizgi, daire biçimlerinde olup çoğunlukla yazma ve başörtü kenarlarında kullanılmaktadır. Oyaların motifleri geometri esasına ve ince bir hesaba dayanır. Başlıca geometrik motif isimleri, cami kapıları, köprüler, pencereler, köşkler ve çeşitli parmaklıklardır. Sanatçı bunları görmüş ve hafızasında
muhafaza ederek örmüş veya hiçbir yere bakmadan icat ettiği motiflere, benzerlerinin ismini vermiştir ( Özbel, 1945:6).
Sembolik Bezeme: Sembolik bezemeler anlam yükleri ile anlam taşıyan oyaların bir iletişim kaynağı olarak görülmektedir. Bu grup içine giren motifler için şekil ancak bir ifade vasıtasıdır. Örneğin çarkıfelek, cihan yandı, yar yare küstü, elti eltiye küstü,, Sarayönü kavgası, kol kola kızlar gibi duygu ve olayları dile getirmişlerdir (Özbel 1949, Gökalp 1991).
2.1.1.5. İğne Oyalarında Kompozisyon
Oyacılık sanatında güzelliği olan ve ardarda tekrarlanan biçimlere motif diyoruz ve bir yaprak, geometrik bir şekil ya da bir çiçek başlı başına bir motif sayılır. Motiflerin bir araya gelerek bir yeri süsleyecek şekilde düzenlenmesine de kompozisyon denmektedir (Öğüt, 1973:56).
Kompozisyon çeşitleri birçok yazar tarafından farklı şekillerde gruplandırılmaktadır.
Süs kompozisyonları, kenar, orta, köşe ve serpme olarak dört bölümde toplanır (Özbel, 1945:6).
Oyacılıkta kenar esas olarak alınır. En zengin kompozisyon ve motiflere iğne oyalarında rastlanır (Öğüt, 1973:56). Motifler kompozisyon çeşitlerine göre işlenerek meydana getirilir. Motiflerin değeri renkle bir kat daha artar. Gerek motiflerin gerekse renklerin işlenmelerindeki uygunluk başta esaslardandır (Özbel, 1945:6) Kompozisyon şekillerini dört grupta toplayabiliriz.
a-Ana motif tekrarı b-Ana - ara motif tekrarı c-Aralıksız (sıra) tekrarı
Oyalardaki kompozisyon özellikleri yöreden yöreye farklılık gösterir. Bazı yöreler ana motifleri, bazıları ara motifleri, bazı yöreler ise kompozisyon şekilleri ile tanınırlar.
Kompozisyon türlerini şöyle sıralamak mümkündür. 1-Ana motif sürekli tekrarı kompozisyon
2-Ana-ara motif bağlı sürekli tekrarı kompozisyon 3- Ana motif aralıklı tekrarı kompozisyon
4- Ana-ara motif aralıklı tekrarı kompozisyon 5- Simetrik kompozisyon
6-Merkezden dağılan kompozisyon 7-Dikey kompozisyon
8-Yatay kompozisyon 9-Verev Kompozisyon 10-Zikzak kompozisyon
Oyalarda kompozisyon kişinin zevkine, düşüncesine, duygularına bağlı olarak yapılmaktadır (Onuk, 2000:14)
2.2.1. Balıkesir İli İle İlgili Bilgiler 2.2.1.1.Balıkesir İle İlgili Genel Bilgiler
Balıkesir, çok yönlü özelliklere sahip olması ve coğrafi konumu sebebiyle, tarih boyunca bir çok kavimlerin yerleşim bölgesi olmuştur. Bölgede bilinen yerleşim zamanı, Yortan kazılarında ortaya çıkan bilgilere göre, M.Ö. 3200 yıllarına, ilk tunç çağına uzanır. İvrindi çevresinde bulunan yerleşim yeri paleolitik çağdaş kalmadır. Havran bölgesinde yapılan araştırmalar, bilinmeyen en eski çağlara ışık tutmaktadır. Bu devirden sonra, Marmara ve Ege sahillerine yerleşen pelasg kolonileri ise M.Ö. 2000'lere dayanır.
Osmanlı döneminde Balıkesir ve çevresi sakin bir hayat sürdü.1862'den itibaren konar-göçer Yörük aşiretleri zorla bölgede iskana geçirildi. 1878 sonunda gelen muhacirler bölgede yeni köyler kurdular.
İzmir'in işgalinin hemen ertesi 16 Mayıs 1919'da Balıkesir'de toplanan Redd-i İlhak cemiyeti silahlı direniş kararı aldı. 28-29 Mayıs 1919'da Ayvalık'a asker çıkaran işgal kuvvetleri karşısında sivil güçlerden oluşan bir ceple buldu. Kısa zamanda gelişen karşı hareketi sonucu Akhisar, Ayvalık, İvrindi ceplerinde düşmanın önünde 13 ay direnildi. 30 Haziran 1920'de işgal edilen Balıkesir 6 Eylül 1922'de kurtuldu (Anonim, 2008 b)
Balıkesir ilinin büyük bir kısmı Güney Marmara'da yer almakla birlikte, hem Marmara hem de Ege Bölgesi'nde toprakları bulunmaktadır. Doğuda Bursa, Kütahya, güneyde İzmir, Manisa; batıda Ege Denizi, Çanakkale ve kuzeyde Marmara Denizi ile çevrilidir. Balıkesir ili 39a 06 ' ve 40° 39' kuzey enlemleri ile, 26° 39' ve 28° 58' doğu boylamları arasında yer almaktadır.
Balıkesir ili 18 ilçe ve merkeze bağlı 3 beldeden oluşmuştur. Bu ilçeler; Merkez ilçesi, Savaştepe, Sındırgı, Bigadiç, Dursunbey, Kepsut, Susurluk, Bandırma, Erdek, Manyas, Balya, İvrindi, Havran, Edremit, Burhaniye, Gümeç, ile Ayvalık, Marmara’dır. Ayrıca Merkez İlçeye bağlı Kocaavşar, Pamukçu ve Şamlı beldeleri bulunmaktadır.
Kaplıcalar, Kuşcenneti Milli Parkı, Kaz Dağları ve Kapıdağ bölgemiz turizmine çeşitlilik kazandırmaktadır. Termal Turizm Kaplıcalar, Pamukçu Kaplıcaları, Gönen Kaplıcaları, Gönen Dağ Ilıcası (Ekşidere Gençlik İçmesi), Edremit-Güre Kaplıcası, Edremit- Derman Kaplıcası, Balya-Ilıca Kaplıcası, Bigadiç- Hisarköy Kaplıcası, Sındırgı- Hisaralan Kaplıcası, Sındırgı-Emendere Kaplıcası, Susurluk-Acı Madensuyu (Anonim, 2008 c).
Güzel Sanatları: Balıkesir’in çevresinde ve içinde bir çok eski medeniyetin kalıntılarına rastlanır. İlin çeşitli semtlerinden Selçuklu ve Osmanlı devrinden kalan 25 kadar cami, ayrıca türbeyle hanlar vardır. Ancak bunların içinde, ilk yapıldığı biçimi koruyabilmiş olanı pek azdır. Bunlar Osmanlı devrinin ilk zamanlarında görülen üsluptadır.
