Azerbaycan halk müzi¤inde, yedi ana makamdan biri de flûr makam›d›r. fiûr makam›n›n afl›k müzi¤inde yeri ve önemi çok fazlad›r. Çünkü afl›k mahn›la-r›n›n ço¤u bu makamdad›r. Farsça kö-kenli olan “fiûr” kelimesi tuzlu, flamata, gürültü anlam›ndad›r. Müzikdeki anla-m› ise afl›klar demektir. Anadolu müzi-¤inde bu makam bilinmemektedir. Yal-n›z Ferit Devellio¤lu’nun Osmanl›ca Lü-gat›nda (flûri) Türk müzi¤indeki eski bir birleflik makam ve eskiden kullan›lm›fl perde isimlerinden birisi olarak tarif edilmektedir.1Bu makamla ilgili olarak Kantemiro¤lu, eserinde, Azeri müzi¤in-de halen mevcut olan makamd›r, diye bilgi vermektedir. fiûr makam› flen ve li-rik bir ifadeye sahip oldu¤u için bu tarz konularda daha çok kullan›lmaktad›r.2
fiûr Makam› Ses S›ras›ndaki Perdelerin Görevleri
fiûr makam› ses s›ras› üzerinde en çok durulan perdeler s›ras›yla flunlard›r:
1.RE; Karar 2.SOL; Dörtlü
3.FA; LA ve DO; Karar›n üst medi-ant›, karar›n befllisi ve ana ses
4.LA; Alt mediant ve alt tafl›y›c› ses
5.S‹ bemol; Karar›n befllisinin üst tafl›y›c› sesi
6.DO ve M‹, S›n›r sesi ve karar›n üst tafl›y›c› sesi
fiûr makam›ndaki bütün perdeler karara hizmet etmez, bu ses s›ras›n›n bi-rinci perdesi olan pes bölgedeki la sesi do perdesine mediantl›k yapar. Seyir s›-ras›nda bu perde karar ile ilgi kurmaz, komflu hareketlerde ve s›çramalarda seyre kat›lmaz.
Ses s›ras›n›n ikinci sesi olan pes bölgedeki si, do sesine alt tafl›y›c› ses olarak hizmet eder. fiûr makam›nda ke-sinlikle bu perdeden s›çrama yap›lmaz. Ses s›ras›n›n üçüncü perdesi olan pes bölgedeki do sesi ana ses diye adland›r›-l›r. Bunun sebebi makam›n mecburen bu perdeden bafllat›lmas› ve bu perdeden 7 ana makama rahatça geçilebilmesidir. fiûr makam›nda karar verirken do per-desi alt tafl›y›c› ses ile karara gider. Do sesinden mi, fa, sol seslerine atlama yap-mak mümkündür. Bu özelli¤i nedeni ile flûr makam› ç›k›c› özellik gösterir.
Ses s›ras›n›n dördüncü ve karar se-si olan re sese-si fa, sol ve la’ya s›çrama ya-pabilir. Ses s›ras›n›n beflinci sesi olan mi
101
Milli Folklor
AZERBAYCAN MAKAMLARINDAN OLAN fiÛR’UN
TÜRK MÜZ‹⁄‹ ‹LE KARfiILAfiTIRMALI TAHL‹L‹
Yavuz fiEN*
Ülkü Sevim fiEN**
sesi karar›n üst tafl›y›c› sesi olarak görev yapar. Bu perde baz› durumlarda bemol ya da diyez alabilir. Ses s›ras›n›n alt›nc› sesi olan fa sesinden karar›n befllisine karar ve do sesine, s›n›r sesine, afla¤›ya da mi bemol’e karara ve do’ya s›çrama
yapabilir. Birçok yere s›çrama kabiliyeti oldu¤undan makam›n güçlüsü gibidir. Makam›n sekizinci sesi olan la sesinden yukar›ya do¤ru s›n›r sesine afla¤›ya do¤-ru ise fa sesine ve karar sesine s›çrama yapar. Si bemol sesi ses s›ras›n›n
doku-zuncu sesidir ve bu perdeden afla¤›ya do¤ru sol sesine s›çrama yapar. Böylece sol perdesini güçlü durumuna sokar. Ses s›ras›n›n onuncu ve son sesi do perdesi-dir ve bu perdeden ancak afla¤›ya do¤ru s›çrama yap›labilir.3
Bu makam› Azeri folkloruna ait “Ay Gadas›” isimli türkü üzerinde inceleye-ce¤iz.4
Azeri müzi¤indeki fiûr makam›n›n dizisi afla¤›daki gibidir.5
Diziden de görüldü¤ü gibi fiûr
ma-kam› 1-1/2-1 formülü üzerine kurulmufl dörtlülerden oluflmaktad›r. Türk müzi-¤indeki nihavent makam›n› an›msat-maktad›r.
Türk müzi¤indeki Nihavent maka-m› dizisi afla¤›daki gibidir.6
Her ne kadar da Nihavent makam› Buselik befllisi üzerine kurulmuflsa da Azeri müzi¤indeki fiûr makam› ile karfl›-laflt›r›rken Nihavent makam›n›n ilk dört sesini ald›¤›m›zda 1-1/2-1 formülü orta-ya ç›kmaktad›r. Bu anlamda iki makam
Y›l: 12 Say›: 46
türünün ayn› hissi uyand›rd›¤›n› söyle-yebiliriz. Örnek ald›¤›m›z fiûr makam›n-daki eser re kararl› fiûr’un sol kararl› ic-ra edilmifl biçimidir. Eser, makam›n güç-lü özelli¤i gösteren re sesi ile bafllayarak as›l güçlü konumundaki do sesi ile güçlü kal›fllar yap›larak tamamlanm›flt›r.
NOTLAR
* Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Müzik Bilimleri Bölümü Araflt›rma Görevlisi
** Erzurum R›fk› Salim Burçak AKM ve K›z Meslek Lisesi Müzik Ö¤retmeni
1 DEVELL‹O⁄LU, Ferit;
Osmanl›ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ayd›n Kitabe-vi Yay›nlar›, s.1004, Ankara, 1997.
2 ÖNALDI, fienel; Türk Musikisinde
Kompozisyon Tahlil ve Makam Nazariya-t›, Atak Yay›nevi, s.23-24, ‹stanbul, 1983.
3 fiEN, Yavuz; “Azerbaycan Halk
Mü-zi¤inin Yedi Ana Makam› Üzerinde Bir ‹nceme”, K.T.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, s.24, 25, Trabzon, 1998.
4 TURHAN, Salih; “Azerbaycan
Halk Mahn›lar› 1”, Yüksekö¤retim Kurulu Matbaas›, s.39, Ankara, 1993.
5 HACIBEYOV, Üzeyir; Azerbaycan
Halk Musikisinin Esaslar›, Yaz›c› Neflri-yat, s.39, Bakü, 1985.
6ÖZKAN, ‹smail Hakk›; Türk Musikisi
Nazariyat› ve Usûlleri, Ötüken Neflriyat A.fi., Özal Matbaas›, s.208, ‹stanbul, 1990.
KAYNAKÇA
DEVELL‹O⁄LU, Ferit; Osmanl›ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ayd›n Kitabe-vi Yay›nlar›, Ankara, 1997.
HACIBEYOV, Üzeyir; Azerbaycan Halk Musikisinin Esaslar›, Yaz›c› Neflri-yat, Bakü, 1985.
ÖNALDI, fienel; Türk Musikisinde Kompozisyon Tahlil ve Makam Nazariya-t›, Atak yay›nevi, ‹stanbul, 1983.
ÖZKAN, ‹smail Hakk›; Türk Musikisi Nazariyat› ve Usûlleri, “Kudûm Velvele-leri” Ötüken Neflriyat A.fi., Özal Matbaas›, ‹stanbul, 1990.
fiEN, Yavuz; “Azerbaycan Halk Müzi-¤inin Yedi Ana Makam› Üzerinde Bir ‹n-ceme”, K.T.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, Aral›k 1998.
TURHAN, Salih; Azerbaycan Halk Mahn›lar› 1, Yüksekö¤retim Kurulu Matba-as›, Ankara, 1993.
