ADANA'DA
- 7 7 ^ k U Ş ? > ~ L
HÜBRÎYET ŞEHİTİ BİR GAZETECİ
TftlOT^l Taha TOROS
Bundan 71 y ı l önce , Adana hapsahanesinde , t ü y l e r i ü rp e rte r ve y ü r e k le r i parçalaya n b i r o la y g e ç t i . Kalamini h ü r r iy e t uğrunaadyaa İ z m i r 'l i genç b i r g a z e t e c i , i s t i b d a t yön etim in ce İ s t a n b u l'd a mahkûm e d ile r e k Adana hapisha n e s in e g ö n d e r ilm iş ti . Burada 28 ay s ı k ı n t ı l ı b a s k ı l ı b i r zindan yaşamı sürdü . C ezasın ın b itim in e 7 -8 ay kalm ışken , b i r gün , kuyudan c e s e d in i ç ık a r d ıla r • Onun hapishane kuyusuna k e n d is in i atarak İn tih ar' e t t i ğ i n i a ç ı k l a d ı l a r • 39 y a ş ın daki bu g a z e te c in in boğdurulduğu ya da ya p ıla n işk e n ce y e dayanamayarak in t ih a r a z o r la n d ığ ı uzun süre k u la k la ra f ı s ı l d a n d ı .
A slen İ z m ir li olan (TBVFİK NEVZAT) d e v rin in y a ş a n t ıs ı i ç e r i s i n d e i y i e ğ itim görmüş k ü ltü rlü b i r ç i f t i n 1365 y ı l ı n d a doğan çocuğuydu . S a r ış ın ,
r e n k li g ö z l e r i i l e z e k i , çe v ik , dinamik b i r y a p ı s ı v a rd ı . B ilin çlen m eye tutkundu . Okudukça , Abdulhamit yön etim in in b a sk ısın a k a r ş ı iç i n d e esmeye başlayan h ü r r iy e t rü z g a rın ın e t k is in e g i r d i •
İzm ir İ d a d is in i b it ir d ik t e n sonra , ö z e l öğretm en ler ta ra fın d a n , e ğ i t i l d i • B r a n ş ız c a s ın ı f A ra p ça sıa ı ve B a ra ya sın ı bu d ille r d e n ç e v r i l e r yapacak
zirveye
ç ı k a r i ı . Hukuk t a h s i l i de y a p t ı . 0 s ır a la r d a İz m ir 'd e tamamen g a y r i müs- 1im ie r e lin d e bulunan a v u k a tlık m esleğine , i l k Türk avukatı o la ra k k a t ı l d ı • Bu m eslekte büyük b a şa rıya u l a ş t ı «Onun özlem i , b a t ı d ille r in d e n okuduğu g i b i , b i r g a zete çıkarm aktı . Memlekete gelm esi gereken h ü r r iy e t i , basın h ü r r iy e t i y o lu i l e sağlam aktı • B i düşün
c e s in i , İ z m i r 'i n y e t i ş t i r d i ğ i i k i yalcın arkadaşına -daha sonra e d e b iy a t ı ce d id e n in ünlü rom ancısı o la n H a lit Ziya U şa k lı ş d l i l e » B ıç a k ç ı Zade Hakkı b e y e - a ç t ı • Onlar l a b ir le ş e r e k (HİZMET) g a z e t e s in i ç ık a r d ı •
Ne varld.
,
d evrin y ö n e t i c i l e r i , ba sın a k a ry ı c i n s i b i r tutum iç e r is in d e y d i • 0 günkü d e v le t b ü y ü k leri , h ü r r iy e t yolunun basından g e ç t i ğ i n i b i l i r l e r,
ün bakımdant
b a sın ın gü çlen m esini is te m e z le r d i « T e v fik Nevzat i s e , çok cesu r b i r g a z e t e c i i d i • G iz lid e n g i z l i y e b a t ı b a s ın ın ı i z l e r d i . Kalemi de güçlüydü . A y r ıca ş i i r l e r i b e ğ e n i l i r d i • D i l i , sanki bugünkü y ö n e le n s a d e liğ inö rn e ğ in i t a ş ı r d ı .
T e v fik N e v z a t'ın , İz m ir 'd e kalem i i l e tutunması , küçük k a rd e şi R e fik N evzat’ ı t ı p t a h s i l i i ş i n , h ü r r iy e tin b e ş i ğ i olan , "P aris'e göndermesi S ultan A b d ü lh am it'in
2b»
hükümdarlık y ılın d a İ z m ir 'e büyük b i r sa a t k u le s i yap t ı r ı l ı r k e n , k e n d is in in <fe g ü z e l y a l ı 'd a b a t ı l ı biçim de b i r bUyük konak yaptırm aya kalkm ası , b i r b a t ı l ı h a v a sıyla ya şan ası iğ r e n ç ru h lu j u r n a l c i l e r i n d a ğ a rcığ ın a h a y li sexııa y eler v e r m iş ti •T e v ili: N e v z a t'ın i l e r i görüşü , d o s t t o p la n t ıla r ın d a Âbdulhamit yön etim in i e le ş t ir m e s i h a f iy e le r in i ş i n e y a ra d ı • İlk ö n c e
f
üç a rk ad aşı i l e b i r l i k t e B i t l i s 'e sürüldü . B ir bayram ğirtu a f f e d i l e r e k yuvasına dönen T e v fik Nevzat iç in d e k i k ı v ı l c ı m ı İz m ir'd e a le v le rm iş o la ra k buldu . Bunun sonucu o la ra k İzm ir M a a rif Müdürü olan Emrullah e fe n d i (daha sonra M aarif H a s ır ı) i l e b i r l i k t e Avrupaya k a ç t ı önce P a r i s 'i görd ü . Daha sonra C en evre'de h ü r r iy e t in b o l h a v a sın ı doya doya c i ğ e r l e r i n e ç e k t i . 1894 Şubatında f ta ş b a s k ıs ı i l e İ s v i ç r e 'd e (h izm e t) g a z e t e s in i ya yın l a d ı . B a b ıa liy i e le ş t ir e n bu ga zete g i z lid e n g i z l i y e TürkAyeye g e liy o r d u .T e v fik N e v z a t'ın C en evre'dek i b a s ın h ayatı uzun Mürmedi • S a b a h la n memleket h a s r e tin in dumanları i ç e r i s i n d e , g ü z le r in i a ç a r d ı . Sonunda a f f a uğrayarak İ z m ir 'e döndü • Tekrar g a z e t e c i l i ğ e ve a v u k a tlığ a b a ş la d ı •
Eer ay onun İ z m ir 'd e k i y a ş a n t ıs ın ı saraya ra p or etmek ü zere İ s t a n b u l'd a n i k i h a fiy e g ö n d e r ilir d i • B ir gün ya zıh an esin den a lın d ı . Evine uğratılm adan -e n küçüğü 3 , o r ta n c a s ı 5 y büyüğü 7 yaşın daki k ı z l a r ı n ı öpemeden- ve fa k â r e şin e veda etmeden , b i r k a t çamaşır alm asına müsaade olunmadan , s ı k ı t e d b i r l e r a lt ın d a b i r vapura b i n d i r i l e r e k î e tan bula g e t i r i l d i • Suç a rk ad aşı s a y ıla n , ünlü ş a i r E ş r e f l e b i r l i k t e muhakeme e d i l d i l e r • Ş air E ş r e f b i r y ı l a , T e v fik Nevzat Uç y ı l k a le b e n tliğ e mahkum e d i l d i • T e v fik Nevzat mahkumiyet, s ü r e s in i (Payas K a le s i) nde g e ç i r i çekken bu y e r Adana hapishanesine ç e v r i l d i , Bundan maksat , Adamda A b d ü lh am it'in çok gü ven diği i s t i b d a t d e v rini n v a l i s i Bahri Paşa n ın ya lon en onu iz le m e s in i sağlam aktı •
İ l k y ı l l a r ı n ı hapishanedeki en kötü b i r hücrede g e ç i r d i • T e v fik Nevzat , d a v ra n ışı ve tutumu i l e bütün mahpuslar ü zerin d e e t k i l i b i r k i ş i y d i • Bütün mahpuslar sa y g ı i l e onun hizm etine k a ş a rla rd ı . Ona Adana hapishanesinde
i l k gü n ler P a ris t e k i k a rd e ş i R e fik N evzatla , î m ir d e k i e ş i Cemile hanımla mektuplaşma o la n a ğ ın ı bulamadı • Fakat odasında yatan 19 y ı l a mahkum Adanalı Kasap Osman b ir k a ç gün sonra (B1:;İe. b ey) e g ö z y a ş la r ı i l e ş u n la r ı söjfem işti •
- Bey sen h iç merak etme • Benim d ış a r ıd a g ü v e n i l i r b i r yeğenim var • Onun a r a c ı l ı ğ ı i l e
t
d i l e d i k l e r i n l e güven i ç e r i s i n d e mektuplaşa b i l i r s i n .Uitekim T e v fik Nevzat İzrairdeki e ş i Cemile hanımla , P a r is te okuttuğu k ardeşi d ok tor R e fik N e v z a t'la ( l ) güven i ç e r i s i n d e m ek tu p la ştı • Adananın m ü stebit v a l i s i Bahri Paşanın ruhu b i l ? duymadı •
ABANA HAPİSHANESİ HEM MKKTCPLAR
T e v fik N evzat’ ın Adana hapishanesinde» e ş in e y a z d ığ ı mektuplardan b a z ı p a s a jla r ı , b i r l i k t e okuyalım t
" . . . Y a r ı n bayramdır t bu mektubu a r i f e günü akşacı üzer* t o p la r a t ı l ı r k e n yatıyorum . Büşününüz , yüreğim n a s ı l b i r üzgünlük İ ç in d e d ir ? Herkes e v le r in e g id iy o r , ç o c u k la r ın ı görecek , e ş l i r i i l e öpüşecek , b i r b i r l e r i n i k u tla y a ca k la r , g ü le c e k le r , g ö ğ ü s le r in i ş i ş i r e ş i ş i r e n e fe s a la c a k la r • Ben , e v e t h i ç kimsenin malına , hayatına , ır a m a taarruz etm eyi hatırım dan geçirm em iş | ç a lış a r a k beyn in i t e r b iy e etmekten , a iİ 3 3 in i i l e r i s i n i düşünmekten başka b ir ş e y l e uğraşmamış ve düşünmemiş olan ben Adam h apish a n esin in b i r odasında iç im in a c ı s ı n ı yenmeye ç a lış ıy o r u m ."
( l ) R e fik Nevzat , Abdulhamit’ i n , jö n t ü r k l o la ra k m im lediği k iş ile r d e n d i • P a r is t e 50 y ı l d ok torlu k ya p tık ta n sonra , 90 y a ş ın ıa ç k ın olduğu halde 1951 y ı l ı n d a İo ta n b u la döndü . Memlekette öldü » Mütareke y ı l l a r ı n d a Sevr A n ûlaş- ması a ley h in e P a r i s 't e y a y ın la d ığ ı F ra n sızca k it a p la da tanınm ış b i r k i ş i y d i . T e v fik N e v z a t'ın ölümünden son ra küçük y a ş ta yetim kalan üç k ı z ı n ı , g e rçe k b i r am calık yaparak t mütareke y ı l l a r ı n d a İz m ir 'd e n P a r i s 'e , yanına a l d ı r d ı • O n ları okuttu . Bunlardan en küçüğü 3ena{£ Nevzat tanım S orb on 'u b i t i r d i • A tatürk devrinde y 1 am irin i l k kadın mebusu oldu . D ört devre m i l l e t v e k i l l i ğ i y a p t ı • Ş a i r l i ğ i de ola n Benai Nevzat Ar iman hanımın S ultan Osman'la i l g i l i manzum b i r p i y e s i y a y ı n l a m ı ş t ı r •
» ...Ş öyle g ö z le r im i yumarak b i r kere ço cu k la rım ı koklasam , İçim e b i r toklu k g e l i r . "
" .. . » .. • . B u r a d a en mühim mesele para . Hapishanede parası;! kalmak kadar d e h ş e t li b i r m üsibet yol tu r . A s ıl mahpusluk , a s ı l f e l a k e t , p a r a s ı z l ı k t ı r "
" . . . ... Dün hapishane müdürü , i k i üç güne kadaıjayrı b i r y ers geçeceğim i s ö y le d i . İn ş a lla h oraya g e ç in c e , e s k i çe k tik le rim e detir s iz e ara s ı r a yazarım . Çünkü o korkunç durun tamamen geçm iş sayılm az
" . . . « . . . . Ş i m d i a y r ı b i r odaya geçtim i Odama b i r ta h ta k a ry o la yaptım . ü ç tane de sandalye koydum . Odanın d ö r t k ö ş e s i b i r adam boyu y ü k se k liğ in d e r a f l a r l a doludur . R a fla r ın Üstüne kahve c e z v e s in i
,
f i n c a n l a r ı v e s a lr e y i y e r l e ş t i r d in . Yatağın ayak ucunda y i k i sandık , b i r bavul v a r • O n ların ön ta r a fın d a da tenekeden b i r le ğ e n,
yin e tenekeden i k i i b r i k . /ly r ıc a a ld ığ ım sabun y tarak y f ı r ç a da r a f ı n b i r k öşesin d e duruyor • lierşey te rte m iz . Blimde sünger,
günde ü ç kere , b u n ların , eşyanın üstünü s ile r im .Bundan e v v e l , b u n la rın h i ç b i r i s i yok tu . Yatakta y a ta r , ya ta ğım ı k a l d ı r ı r , boş kalan yere oturur y y a ta ğ ın ün inde yemek p i ş i r i r y y in e orada yerdim . K a la b a lık arasın da , kömür dumanları i ç e r i s i n d e yaşamaya mecburdum . İ k i sene devam eden şu r a h a t s ız lığ ım bu d e fa rahata dönüştü , bana a d eta yen id en can v e r d i • Odamda s ü r e k li o la ra k okumakla , ça lışm a k la v a k it geçiriyoru m
" £ ... Bugün hamama g ittim 1 İ ş t e şu mektubumu hamamdan g e l d ik ten sonra yazıyorum . kaka t i k i s e n e d ir haram yüzü görmediğim i ç i n y adeta tuhafıma g i t t i . Hamama n a s ıl g i r i l i r y orada n a s ı l yunur y unutmuşum. Adeta hamamı ye n i gören k öylü ftib i b i r şey olmuşum • Hele hamamda kendi vücudumu görünce büsbütün garibim e g i t t i . B ild ik b ir in e ra stg elm işim sandım 1 Şu i k i sene i ç e r i s i n de y kendi vücudumla b i l e ya ban cı g i b i olmuşum . . . . "
T e v fik Nevzat » Adana hapishanesinde 28 ay y a t t ı • 7 -8 a y lık c e z a s ı k a lm ış tı • 3u a y la r ı , R odos’ ta geçirm ek i s t e d i • R o d o s 'ta k i k a le b e n tle r , s e r b e s t lik iç e r i s i n d e y d i . A y rıca Adana hapi shanesinde , ce za müddeti bitm esin e ya kın
,
h a y a tı i ç i n e n d işe v e r i c i b a z ı s e z i l e r i v a rd ı • 39itekim 17 Mayıs 190? günü T e v ilk N e v z a t'ın k e n d isin i » Adsam hapishanesindeki kuyuya atarak i n t ih a r e t t i ğ i » resmi a r z l a r ta ra fın d a n ba sm a y a n s ı t ı l d ı . Oysa y a k ın la r ı , c e z a s ın ın bitm esin e az kalan T e v fik N e v z a t'm bu s u r e t le canına kaymasına ih tim a l v e rm e d ile r * A i l e s i n i n daha son raki te a h it le r in e göre onun kuyuyu a t t ı n l d ı ğ ı , kuyudan ç ı k a r t ı l d ı ğ ı zaman n e fe s a l d ı ğ ı daha sonra bozdurulduğu yolunda g ö r ü ş le r i oldu .A d a n a lIla r da bu ölünü şüphe i l e k a r ş ı l a d ı l a r . Bu şü p h e le r in i 1908 h ü r r iy e t i l a n ı üzerin e » i s t i b d a t d e v rin in v a l i s i Bahri Paşayı faükitaetteki koltuğundan in d ir e r e k v ila y e t s ı n ı r l a r ı n a kadar teneke çalmak s u r e tiy le koğmakla b e l i r t t i l e r • Nitekim , Adana v a l i l i ğ i , s ıra s ın d a k i k ötü muam olelerinden d o la y ı Bahri Paşanın » p a ş a l ı ğ ı resmen a lın a ra k a d ı (B ahri e f e n d i) ye dönüştürüldü • Burada T e r fik N e v z a t'ın e ş i n in - c a r i i ı i k ita p la r a g e ç e n - b ir mektubundan b i r kaç s a t ı r a k ta rm a lıy ız t
"Eşim T ev fik N e v z a t 'ın k a tlin e veya in t ih a r ın a sebep olan lardan b i r i n c i s i e s k i İsta n b u l İ s t i n a f mahkemesi a z a s ı i l e müddeiumumisi b e y le r »
İ k i n c i s i de sabıP r e z i l Adana v a l i s i (Bahri e d e p s i z i ) d i r . "
x x
X
T e v fik N e v z a t'ın Adana hapishanesinden a lın a n c e s e d i , k abristan da ki k im s e s iz le k kısm ına gömüldü . 1908 m e şru tiy e t i n k ı l a b ı ü z e rin e 2000 k işid e n olu şa n Adadalı b i r grup » i s t i b d a t d e v rin in v a l i s i Bahri Paşayı teneke ça la ra k v a z ife s in d e n u z a k la ş t ır ır k e n , b i r grup da m eza rlığa g id erek h ü r r iy e t ş e h id i T e v fik N e v z a t'ın k a b rin i bu ld u la r ve ü zerin e ( h ü r r iy e t ş e h id i İ z m i r l i T e v fik N evzat) y a z ı s ı n ı k a z d ır d ık la r ı b i r t a ş ı , başına d i k t i l e r •
Aradan y ı l l a r g e ç t i • T e v fik N e v z a t'ın büyük damadı Rahmi öke» Adana Z ir a a t Okulu Müdürlüğüne a ta n d ı • Onun himmeti i l e T e v fik N e v z a t'ın k e m ik le ri e s k i m ezarlık ta n a lın a ra k » A d a n a lIla rın s a y g ı l a r ı a ra sın d a , bugünkü a s r i m eza rlığa n a k le d ild i.
YARIN ı İSVİÇRE'BE TARSÜSHJ BİR GAZETECİ
