Türkiye’de 2005-2010 döneminde mevduat bankalarının etkinliği ve toplam faktör verimliliğindeki değişme

Türkiye’de 2005-2010 Döneminde Mevduat

BankalarÕnÕn Etkinli÷i ve Toplam Faktör

Verimlili÷indeki De÷iúme

Prof. Dr. Hakan Çetintaú

_{* / Murat Bicil}

Özet

Türkiye’de 2001 krizi sonrasÕ bankacÕlÕk sektöründe finansal ve operasyonel açÕdan yeniden yapÕlandÕrma süreci yaúanmÕútÕr. Kriz öncesi küçük ölçekli bankalarÕn faaliyet gösterdi÷i sektörde, yeniden yapÕlandÕrma çalÕúmalarÕndan sonra, banka sayÕsÕnda azalma, ölçeklerde artÕú meydana gelmiútir. Takip eden dönemde, bankacÕlÕk sektörü artan yabancÕ sermaye yatÕrÕmlarÕ ve küresel finansal krizden etkilenmiútir. Türkiye’de a÷ÕrlÕklÕ olarak mevduat bankalarÕndan oluúan bankacÕlÕk sektörü, finansal sistemin aktif büyüklü÷ü içinde %76’lÕk paya sahiptir. Türkiye’de finansal sistemin iúleyiúinde bankacÕlÕk sektörü temel belirleyicidir. Bu çalÕúmada mevduat bankalarÕnÕn aracÕlÕk iúlevini yerine getirmede etkin ve verimli çalÕúÕp çalÕúmadÕ÷Õ araútÕrÕlmaktadÕr. Bu amaçla 2005-2010 döneminde 32 mevduat bankasÕ için, Veri Zarflama Analizi kullanÕlarak, Malmquist Toplam Faktör Verimlili÷i Endeksi de÷erleri hesaplanmÕú ve bankalar toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeler açÕsÕndan de÷erlendirilmiútir.

Anahtar Kelimeler: Veri zarflama analizi, mevduat bankalarÕ, Malmquist Endeks. JEL SÕnÕflandÕrmasÕ: G21

Total Factor Productivity Change and Effectiveness of Deposit Banks

In Turkey During 2005-2010

Abstract

After the 2001 crisis, Turkish banking sector had experienced restructuring process in terms of financial and operational point of view. Before the crisis, small size banks were operating in the sector. However, after the efforts of restructuring process of banking sector, the number of banks decreased and the scale of banks increased. In the following period, Turkish banking sector influenced by increase of foreign capital investments and affected by global financial crisis. Banking sector of Turkey mainly composed by deposit banks and it has a share of %76 in asset size of the financial system. The banking sector of Turkey is the main determinant of financial system operations. In this study, we investigated efficiency and productivity of deposit banks which is acting as an intermediary in financial system. For this purpose, in Turkey between 2005 and 2010, Malmquist Total Factor Productivity Index is calculated by using data envelopment analysis for 32 deposit banks, and the results of factor productivity changes are evaluated for banking sector.

Key Words: Data envelopment analysis, deposit banks, Malmquist Index. JEL Classification: G21

Giriú

Türkiye Ekonomisinde finansal sistemin iúleyiúi ile ilgili önemli dönüm noktalarÕndan biri ùubat 2001 krizi olarak ele alÕnabilir. ùubat 2001 krizinin ardÕndan MayÕs 2001’de açÕklanan “Güçlü ekonomiye geçiú programÕ” ile ekonomi politikasÕnda önemli de÷iúikliklere gidilmiútir. Bu program çerçevesinde; para politikasÕnÕn fiyat istikrarÕ üzerine odaklanmasÕ, mali disipline önem verilmesi, bankacÕlÕk sektörü ve finansal sistemin mali yapÕsÕnÕn güçlendirilmesi, etkinlik, esneklik ve úeffaflÕk sa÷layacak yapÕsal düzenlemelerin gerçekleútirilmesi yönünde

kararlar alÕnmÕútÕr. Bu süreçte bankacÕlÕk sistemi ile ilgili olarak bankalar kanununda kapsamlÕ de÷iúiklikler yapÕlmÕútÕr. BankacÕlÕk sisteminin denetim ve düzenlenmesinde Hazine MüsteúarlÕ÷Õ ve Merkez BankasÕnÕn yetkileri büyük ölçüde BankacÕlÕk Düzenleme ve Denetleme Kurumu’na (BDDK) aktarÕlmÕútÕr. BankacÕlÕk sektörünün yeniden yapÕlandÕrÕlmasÕ sürecinde Tasarruf MevduatÕ Sigorta Fonu (TMSF) bünyesindeki bankalarÕn mali problemlerinin giderilmesi, kamu bankalarÕnÕn finansal ve operasyonel açÕdan güçlendirilmesi, yaúanan krizden etkilenen özel bankalarÕn sa÷lÕklÕ bir yapÕya kavuúturulmasÕ hedeflenmiútir. AyrÕca finansal yeniden yapÕlandÕrma programÕ çerçevesinde, bankacÕlÕk sisteminde gözetim ve denetimin arttÕrÕlmasÕ yönünde yasal ve kurumsal düzenlemelerin uygulanmasÕ yoluna gidilmiútir (TBB, 2008,s.20).

Finansal sistem fon fazlasÕ olan birimlerden fon açÕ÷Õ olan birimlere fon transferinin gerçekleúti÷i ve iki temel kanaldan iúleyen bir sistemdir. Bu kanallardan biri do÷rudan finansman di÷eri ise dolaylÕ finansmandÕr. DolaylÕ finansmanÕn iúleyiúinde ise temel belirleyici bankacÕlÕk sistemidir. BankacÕlÕk sisteminin finansal sistem içinde yerine getirdi÷i temel iúlev aracÕlÕk iúlevidir. Yaúanan mali ve ekonomik krizler finansal aracÕlÕk faaliyetlerinin iúleyiúini bozdu÷u gibi finansal aracÕlÕk faaliyetlerinin iúleyiúinde ortaya çÕkan sorunlar da krizlere neden olabilmektedir.

Türkiye ekonomisinde ùubat 2001 krizi öncesi ve takip eden süreçte finansal aracÕlÕk sistemi üzerinde aracÕlÕk maliyetlerini arttÕran kamusal yükler bulunmaktaydÕ. Kriz sonrasÕ yeniden yapÕlandÕrma sürecinde aracÕlÕk maliyetlerinin düúürülmesine yönelik politikalar ve global ekonomide yaúanan olumlu geliúmelerin sistemin dÕú kaynak kullanÕmÕnÕ arttÕrmasÕna imkan tanÕmasÕ bankacÕlÕk sektörünün kredi arzÕnda 2002’den itibaren hÕzlÕ bir artÕúa neden olmuútur (TBB, 2008,s.30). Bunun yanÕnda kriz sonrasÕ dönem Türk bankacÕlÕk sistemine yabancÕ sermaye giriúinin hÕz kazandÕ÷Õ bir dönemdir. Global ekonomideki olumlu geliúmelerin ardÕndan, ABD finans sisteminde 2007 yÕlÕ sonunda baúlayan ve etkileri halen devam etmekte olan küresel ekonomik kriz süreci yaúanmaktadÕr.

Finansal aracÕlÕk faaliyetlerinin sa÷lÕklÕ ve istikrarlÕ yürütülmesinde, yasal düzenlemelerin ve global geliúmelerin yanÕ sÕra buna uyum sa÷layan bankalardan oluúan bir bankacÕlÕk sisteminin varlÕ÷Õna ihtiyaç duyulmaktadÕr. Serbest piyasa koúullarÕnda iúleyen günümüz ekonomik sisteminde, yalnÕzca reel kesimin rasyonel hareket etmesi bütün bir ekonominin istikrarÕ açÕsÕndan yeterli görülmemektedir. Finansal sistemi oluúturan birimlerin de rasyonel davranmasÕ istikrar açÕsÕndan önemlidir (Seyrek ve Ata, 2010,s.68). BankalarÕn finansal sistemdeki kaynaklarÕ do÷ru kullanÕp kullanmadÕklarÕnÕn tespit edilmesi, sistemin düzenlenmesine iliúkin politikalarÕn anlaúÕlmasÕ ve bankacÕlÕk sektörünün eksiklerinin tespiti konularÕna ÕúÕk tutacaktÕr. Bu nedenle Türkiye’de finansal sistemde etkinli÷in ölçülmesi konusundaki çalÕúmalar önem kazanmaya baúlamÕú ve yakÕn zamanda literatürde bankacÕlÕk kesiminin aracÕlÕk faaliyetlerindeki etkinli÷ini ve verimlili÷ini ölçmeye yönelik araútÕrmalar artmÕútÕr.

Bu çalÕúmada Türk bankacÕlÕk sistemindeki 32 mevduat bankasÕnÕn 2005-2010 dönemindeki etkinli÷i ve toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeler veri zarflama analizi yöntemiyle araútÕrÕlmaktadÕr. ølgili dönemin seçilmesinde 2001 krizi sonrasÕ dönemde alÕnan önlemlerin bankacÕlÕk sektörüne yansÕmalarÕ ve bu dönemde sektöre yönelik yabancÕ yatÕrÕmlardaki artÕú ile küresel finansal kriz önemli bir belirleyici olmuútur. ÇalÕúmada bankalarÕn etkinlik ölçümü ve toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmelerin hesaplanmasÕnda toplam faiz gideri, personel giderleri, di÷er faaliyet giderleri, girdi de÷iúkenleri, toplam faiz gelirleri ve di÷er faaliyet gelirleri de çÕktÕ de÷iúkenleri olarak belirlenmiútir. Girdi ve çÕktÕ de÷iúkenleri finansal aracÕlÕk yaklaúÕmÕ benimsenerek seçilmiútir.

ÇalÕúma beú bölümden oluúmaktadÕr. ølk bölümde bankalarÕn etkinlik ve verimlilikleri ile ilgili önceki yÕllarda yapÕlmÕú olan araútÕrmalara iliúkin literatür ortaya konmaktadÕr. økinci bölümde çalÕúmada kullanÕlacak olan veri zarflama analizi yöntemi ve toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeyi ölçen Malmquist toplam faktör verimlili÷i endeksi ile ilgili açÕklamalara yer verilmektedir. Üçüncü bölümde Türk BankacÕlÕk Sisteminde mevduat bankalarÕna iliúkin temel istatistiki göstergelere dayanÕlarak bir de÷erlendirme yapÕlmaktadÕr. Dördüncü bölümde ele alÕnan döneme iliúkin analiz sonuçlarÕ ortaya konmaktadÕr. Beúinci ve son bölümde elde edilen bulgular de÷erlendirilmektedir.

1. Literatür TaramasÕ

BankacÕlÕk sektörünün etkinli÷inin ölçülmesinde genellikle parametrik olmayan veri zarflama analizi (VZA) yöntemi kullanÕlmaktadÕr. Veri zarflama analizi bir sistem içindeki karar birimlerine iliúkin seçilen girdi ve çÕktÕ de÷iúkenlerine ba÷lÕ olarak lineer programlama problemleri ile etkinlik sÕnÕrÕnÕn belirlenmesine ve karar birimlerinin bu etkinlik sÕnÕrÕna olan uzaklÕklarÕnÕn hesaplanmasÕna dayanmaktadÕr.

BankacÕlÕk sektöründe etkinlik ölçümü gerçekleútirilirken girdi ve çÕktÕ de÷iúkenleri seçiminde iki yaklaúÕm benimsenmektedir. Bunlardan biri, üretim di÷eri aracÕlÕk yaklaúÕmÕdÕr. Üretim yaklaúÕmÕna göre bankalarÕn iúgücü, bina, teknik gereçler, sermaye gibi de÷iúkenleri girdi olarak kullanÕlÕrken, mevduat ve krediler gibi de÷iúkenler çÕktÕ olarak kullanÕlmaktadÕr. Üretim yaklaúÕmÕnda bankalarÕn girdileriyle iktisadi karar birimleri için fonlarÕn kullanÕmÕyla ilgili üretim yani mevduat ve kredi gibi çÕktÕlar üretti÷i düúünülmektedir. AracÕlÕk yaklaúÕmÕnda ise bankalarÕn fon transferi gerçekleútirme iúlevine vurgu yapÕlmaktadÕr. Burada bankalarÕn girdileri fon elde etmede kullandÕklarÕ kaynaklarÕ ifade ederken, çÕktÕlarÕ elde ettikleri fonlarÕ aktarmadan kazançlarÕnÕ ifade etmektedir. Literatürde bankacÕlÕk kesimi için her iki yaklaúÕma iliúkin etkinlik de÷erlerini araútÕran ve parametrik olmayan veri zarflama analizi yöntemini kullanan çalÕúmalara rastlanmaktadÕr. BankacÕlÕk sektörünün etkinli÷ini araútÕran çalÕúmalar üretim ya da aracÕlÕk yaklaúÕmÕnÕ benimsemenin yanÕ sÕra banka gruplarÕ ve incelenen dönem bazÕnda farklÕlaúmaktadÕr. Literatürdeki çalÕúmalarÕn bazÕlarÕ bankacÕlÕk sisteminin bütününü ele alÕrken çalÕúmalarÕn bir kÕsmÕ bankacÕlÕk sistemini oluúturan bankalarÕ mevduat bankalarÕ, kamu bankalarÕ, yabancÕ sermayeli bankalar olarak sÕnÕflandÕrma yoluna gitmektedir. Bunun yanÕnda çalÕúmalarÕn inceledikleri dönemler itibariyle farklÕlaútÕ÷Õ görülmektedir. Kriz dönemleri öncesi ve sonrasÕ, bankacÕlÕk kesimi ile ilgili önemli yasal düzenlemelerin yapÕldÕ÷Õ dönemler ya da finansal sistemde önemli yapÕsal dönüúümlerin yaúandÕ÷Õ dönemler gibi ayrÕmlar yapÕlarak bankacÕlÕk sistemindeki bankalarÕn etkinlik ve verimlilik de÷iúmeleri araútÕrÕlmaktadÕr. AyrÕca literatürde banka etkinlik hesaplamalarÕnÕ ülkeler arasÕ karúÕlaútÕrmalÕ olarak inceleyen çalÕúmalara da rastlanmaktadÕr.

Paul ve Kourouche (2008) Avustralya’da, Drake vd. (2009) Japonya’da Sok-Gee (2011) Çin’de bankacÕlÕk sektöründe etkinli÷i araútÕran çalÕúmalardÕr. Bunun yanÕnda Anayiotos vd. (2010) geliúmekte olan 14 Avrupa ülkesi için, Georgias vd. (2011), 9 Latin Amerika ülkesi için bankacÕlÕk sektöründe etkinlik de÷erlerini karúÕlaútÕrmalÕ olarak inceleyen çalÕúmalardÕr.

Paul ve Kourouche (2008), 1997-2005 dönemi için Avustralya bankalarÕnÕn teknik etkinli÷ini aracÕlÕk yaklaúÕmÕ çerçevesinde veri zarflama analizi ile hesapladÕklarÕ çalÕúmada girdi de÷iúkeni olarak faiz giderleri ve faiz dÕúÕ giderler, çÕktÕ de÷iúkeni olarak ise faiz dÕúÕ gelirler ve net faiz gelirleri kullanÕlmÕútÕr. ÇalÕúmada küçük bankalarÕn teknik etkinliklerinin düúük oldu÷u, orta ölçekli bankalarÕn etkinlik hareketlerine ba÷lÕ olarak hem küçük hem de büyük bankalardan daha iyi performans gösterdi÷i sonucuna ulaúÕlmÕútÕr.

Drake vd. 2009 çalÕúmasÕ Japonya bankacÕlÕk sektöründe etkinli÷i üretim, aracÕlÕk ve kar yaklaúÕmlarÕna göre veri zarflama analizi ile test ettikleri çalÕúmada girdi olarak toplam mevduat, toplam faaliyet giderleri, toplam karúÕlÕklar, toplam faiz dÕúÕ giderler ve di÷er faaliyet

giderleri de÷iúkenlerini kullanmÕúlardÕr. ÇÕktÕ olarak ise toplam krediler, di÷er gelir getiren varlÕklar, net faiz geliri, net komisyon geliri ve di÷er faaliyet gelirleri de÷iúkenlerini kullanmÕúlardÕr. Analiz sonuçlarÕna göre etkinlik skorlarÕnÕn kullanÕlan etkinlik hesaplama metodolojisine göre farklÕlÕk gösterdi÷i bulgusuna ulaúÕlmÕútÕr.

Sok-Gee (2011), di÷er faiz dÕúÕ harcama, sabit sermaye ve toplam mevduat de÷iúkenlerini girdi, toplam krediler ve toplam yatÕrÕmlarÕ çÕktÕ de÷iúkenleri biçiminde belirleyerek, 2001-2007 dönemi için Çin’deki ticari bankalarÕn etkinli÷ini veri zarflama analizi ile hesaplamÕútÕr. Elde edilen sonuçlar Çin’deki ticari bankalarÕn kaynak da÷ÕlÕmÕnda problemler yaúadÕ÷ÕnÕ ve 2003-2006 döneminde yabancÕ ortaklÕ ticari bankalarÕn teknik etkinli÷inde düúüú meydana geldi÷ini göstermektedir

Anayiotos vd. (2010) geliúmekte olan 14 Avrupa ülkesinde (Arnavutluk, Bulgaristan, HÕrvatistan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Slovakya), 41 yerli sermayeli, 84’ü yabancÕ sermayeli 125 banka için aracÕlÕk yaklaúÕmÕna göre banka 2004, 2007 ve 2009 yÕllarÕ için etkinli÷ini araútÕrdÕklarÕ çalÕúmada girdi de÷iúkeni olarak, toplam sermaye, faiz gideri ve faaliyet giderlerini, çÕktÕ de÷iúkeni olarak ise toplam krediler, vergi öncesi kar ve menkul kÕymetler portföyünü kullanmÕúlardÕr. Veri zarflama analizi ile hesaplanan etkinlik de÷erlerine göre en yüksek etkinlik de÷erlerinin sÕrasÕyla Çek Cumhuriyeti, Makedonya, Bulgaristan, Polonya, Litvanya, Estonya ve Slovakya’da gerçekleúti÷i, en düúük etkinlik Arnavutluk, Ukrayna, SÕrbistan, HÕrvatistan, Romanya ve Macaristan’da gerçekleúti÷i sonucuna ulaúÕlmÕútÕr. Bunun yanÕnda yabancÕ bankalarÕn yerli bankalardan daha etkin oldu÷u ve banka etkinli÷inin kriz öncesinde arttÕ÷Õ ancak kriz döneminde düútü÷ü bulgularÕna ulaúÕlmÕútÕr.

Georgies vd. (2011) 9 Latin Amerika ülkesi (Arjantin, Brezilya, ùili, Kolombiya, Kosta Rika, Paraguay, Peru, Uruguay ve Venezuela) için 1997-2005 döneminde aracÕlÕk yaklaúÕmÕ açÕsÕndan 2500 bankayÕ kapsayan bir örneklem için X etkinli÷i ve ölçek etkinli÷i hesaplanarak ilgili ülkeler için göreli piyasa gücü ve yapÕ-davranÕú-performans hipotezleri test edilmiútir. Hesaplamalarda girdi de÷iúkeni olarak personel giderleri, faiz giderleri ve faiz dÕúÕ giderler, çÕktÕ de÷iúkeni olarak toplam krediler ve di÷er gelir getiren varlÕklar kullanÕlmÕútÕr. Elde edilen bulgulara göre sermaye oranÕ ve banka büyüklü÷ünün normal üstü karÕ açÕklamada en önemli faktörler oldu÷u tespit edilmiútir.

Eleren ve Özgür (2006), Demir ve Gençtük (2006), Özgür (2008), Öndeú ve Yerdelen (2008), ve Seyrek ve Ata (2010) çalÕúmalarÕ, Türk bankacÕlÕk sistemindeki bankalarÕn etkinli÷ini aracÕlÕk yaklaúÕmÕnÕ benimseyerek test eden çalÕúmalardan bazÕlarÕdÕr.

Eleren ve Özgür (2006), Türkiye’de faaliyet gösteren 9 yabancÕ bankanÕn etkinli÷ini 2001-2005 dönemi için mevduat ve faiz giderleri de÷iúkenlerini girdi, kredi ve faiz gideri de÷iúkenlerini çÕktÕ de÷iúkeni biçiminde tanÕmlayarak VZA yöntemi ile ölçmüúlerdir. ÇalÕúmada 2004 yÕlÕna kadar bankalarÕn etkinliklerinin düúme e÷iliminde oldu÷u bu yÕldan sonra genel bir artÕú e÷ilimi oldu÷u bulgusuna ulaúÕlmÕútÕr.

Demir ve Gençtürk (2006), IMKB’de iúlem gören 8 yerli ve 7 yabancÕ sermayeli bankanÕn etkinlik de÷erlerini, iúgücü, sermaye, ve mevduat de÷erlerini girdi de÷iúkeni, faiz gelirleri ve faiz dÕúÕ gelirleri çÕktÕ de÷iúkeni biçiminde belirleyerek 2000-2006 dönemi için hesaplamÕúlardÕr. Buna göre 2001 kriz dönemi haricinde 2005 yÕlÕna kadar yerli bankalarÕn etkinli÷inde artÕú meydana gelirken, yabancÕ bankalarÕn Türk bankacÕlÕk sistemine giriúinin hÕz kazandÕ÷Õ 2005 döneminden 2006 dönemine yabancÕ bankalarÕn yerli bankalara göreceli olarak daha etkin oldu÷u bulgusuna ulaúÕlmÕútÕr.

Özgür (2008), 2003-2007 döneminde Türk bankacÕlÕk sistemindeki 3 kamu bankasÕnÕn etkinli÷ini toplam mevduat, personel gideri ve faiz gideri bilanço kalemlerini girdi de÷iúkeni,

toplam kredi ve faiz gelirleri bilanço kalemlerini çÕktÕ de÷iúkeni biçiminde tanÕmlayarak ölçmüútür. Elde edilen sonuçlara göre ilgili dönemde Türkiye Cumhuriyeti Ziraat BankasÕ A.ù.’nin en etkin kamu bankasÕ oldu÷u sonucuna ulaúÕlmÕútÕr.

Öndeú ve Yerdelen (2008), Türk bankacÕlÕk sistemindeki mevduat bankalarÕnÕn 2003, 2004, 2005 ve 2006 yÕllarÕnda personel sayÕsÕ, úube sayÕsÕ ve toplam aktif de÷erlerini girdi de÷iúkeni, dönem net karÕ ve toplam kredi bilanço kalemlerini çÕktÕ de÷iúkeni olarak belirlemiúlerdir. ølgili dönemde Finans Bank A.ù. ve HSBC Bank A.ù. bankalarÕnÕn dört yÕl boyunca etkin, Deutche Bank A.ù., ABN Ambro Bank ve Bank Mellat bankalarÕnÕn üç yÕl boyunca etkin olduklarÕ sonucuna ulaúmÕúlardÕr.

Seyrek ve Ata (2010), 20 mevduat bankasÕnÕn 2003-2008 dönemindeki etkinliklerini ele aldÕklarÕ çalÕúmada, toplam mevduat, faiz gideri, ve faiz dÕúÕ gider bilanço kalemlerini girdi de÷iúkeni, toplam kredi, faiz geliri, ve faiz dÕúÕ gelir bilanço kalemlerini çÕktÕ de÷iúkeni olarak belirlemiúlerdir. ÇalÕúmada bankalara iliúkin etkinlik de÷erlerinin hesaplanmasÕndan sonra veri madencili÷i yöntemi ile bankalar açÕsÕndan etkinlikle çeúitli finansal rasyolar arasÕndaki iliúki araútÕrÕlmÕútÕr. Elde edilen bulgulara göre banka etkinli÷i açÕsÕndan Toplam Krediler/Toplam Mevduatlar oranÕnÕn banka etkinli÷i açÕsÕndan temel belirleyici oldu÷u saptanmÕútÕr.

Demirbaú ve Sezgin (2010), küresel finansal krizin Türkiye, ABD ve AB bankalarÕnÕn etkinliklerinde meydana getirdi÷i de÷iúmeleri araútÕrdÕklarÕ çalÕúmada Türkiye’deki mevduat bankalarÕ ile aktif sÕralamasÕnda ilk on sÕrayÕ alan ABD ve AB ülkeleri bankalarÕnÕn etkinliklerini, aracÕlÕk ve üretim yaklaúÕmÕna göre, 2006-2010 dönemi için karúÕlaútÕrmÕúlardÕr. ÇalÕúmada üretim yaklaúÕmÕna göre girdi de÷iúkenleri; personel giderleri/toplam aktifler, faiz dÕúÕ faaliyet giderleri/toplam aktifler ve úube sayÕsÕ, çÕktÕ de÷iúkenleri ise; toplam mevduat/toplam aktifler ve toplam krediler/toplam aktifler biçiminde belirlenmiútir. AracÕlÕk yaklaúÕmÕna göre girdiler; toplam mevduat/toplam aktifler, fiziki sermaye/toplam aktifler, mevduat dÕúÕ yabancÕ kaynaklar/toplam aktifler, faiz dÕúÕ faaliyet giderleri/toplam aktifler, çÕktÕ de÷iúkenleri ise; toplam krediler/toplam aktifler, faiz gelirleri/toplam aktifler, menkul kÕymet portföyü/toplam aktifler ve faiz dÕúÕ faaliyet gelirleri/ toplam aktifler olarak belirlenmiútir. Etkinlik analizinde çÕktÕ odaklÕ ölçe÷e göre sabit getiri varsayÕmÕ altÕnda VZA uygulanmÕútÕr. Elde edilen bulgulara göre hem üretim hem de aracÕlÕk yaklaúÕmÕna göre 2006 yÕlÕnda Türk BankalarÕnda etkin olma oranÕ ABD ve AB bankalarÕna göre düúük iken 2007 sonrasÕ Türk BankalarÕnda etkin olma oranÕ daha yüksektir.

2. Yöntem

2.1. Veri Zarflama Analizi

Veri zarflama analizi (VZA) organizasyonel olarak homojen olan karar birimlerinin etkinliklerini karúÕlaútÕrma (göreli etkinliklerini ölçmek) amacÕyla kullanÕlan do÷rusal programlamaya dayanan parametrik olmayan bir etkinlik ölçüm yöntemidir (Thanassoulis vd.,1987, s.398 ve Thanassoulis,1999,s.1). Veri zarflama analizi ilk kez Charnes, Cooper ve Rhodes (1978) çalÕúmasÕnda, ölçe÷e göre sabit getiri varsayÕmÕ altÕnda girdi odaklÕ etkinlik ölçümü için kullanÕlmÕútÕr. Bu model ölçe÷e göre sabit getiri (CRS), CCR modelidir. Daha sonra Banker, Charnes ve Cooper (1984) bu modeli ölçe÷e göre de÷iúen getiri (VRS) úeklinde geliútirerek BCC modelini ortaya koymuúlardÕr (Coelli,1996,s.10 ve BakÕrcÕ, 2006, s.203). Veri zarflama analizi girdi odaklÕ ve çÕktÕ odaklÕ yaklaúÕmlar kullanÕlarak ölçe÷e göre sabit getiri ve ölçe÷e göre de÷iúen getiri varsayÕmlarÕ altÕnda etkinlik ölçümü yapmak için kullanÕlabilmektedir. Ölçe÷e göre sabit getiri varsayÕmÕ altÕnda her iki ölçüm de aynÕ sonucu vermektedir. VZA veri girdi ile maksimum çÕktÕyÕ elde etmede karar biriminin, çÕktÕ miktarÕ de÷iúmeksizin girdi miktarÕnÕ ne oranda azaltmasÕ gerekti÷inin ya da veri çÕktÕyÕ en az girdi ile üretmede girdi miktarÕnÕ de÷iútirmeksizin çÕktÕ miktarÕnÕ oransal olarak ne kadar

arttÕrabilece÷inin araútÕrÕlmasÕnda kullanÕlmaktadÕr (Coelli,1996, s.7 ve Çalmaúur, 2008, s.50).

Veri zarflama analizi homojen oldu÷u varsayÕlan üretim birimlerini kendi aralarÕnda karúÕlaútÕrmaktadÕr. Bunu yaparken etkinlik karúÕlaútÕrmasÕ yapÕlan örneklem içerisindeki en ideal gözlemi etkinlik sÕnÕrÕ olarak kabul etmektedir. Bu nedenle etkinlik sÕnÕrÕnÕn gerçek bir gözleme dayandÕrÕlmasÕ rastsal hatalarÕn olmamasÕ anlamÕna gelir. Örneklem içerisinde etkin birimler etkinlik ölçüsü olarak 1 de÷erini alÕr (Seyrek ve Ata, 2010, s.70). Etkin olmayan birimler ise 0 ile 1 arasÕnda bir etkinlik de÷eri alacaktÕr. Yani en az girdi kullanarak maksimum çÕktÕyÕ üretti÷i varsayÕlan birimin durumuna göre di÷er birimlerin etkinlik de÷eri tespit edilir.

Veri zarflama analizi ile etkinlik ölçümü gerçekleútirilirken girdi de÷iúkenleri ile çÕktÕ de÷iúkenleri arasÕnda fonksiyonel bir iliúki dikkate alÕnmamaktadÕr. Bu nedenle kullanÕlan de÷iúkenlerin ölçekleri ve birimlerinin aynÕ olmasÕ gerekmeksizin girdi ve çÕktÕ de÷iúkenleri kullanÕlabilmektedir. Veri zarflama analizi parametrik olmayan bir yöntem olmasÕ, de÷iúken seçiminde sa÷ladÕ÷Õ avantajlar ve karar birimleri arasÕnda karúÕlaútÕrma yapma imkanÕ tanÕmasÕ gibi özellikleri nedeniyle farklÕ alanlarda faaliyet gösteren homojen karar birimleri için kullanÕlabilmektedir. Bu nedenle farklÕ sektörlerdeki imalat sanayi firmalarÕndan, bankalar, hastaneler gibi hizmet üreten birimlerin etkinlik ölçümlerinde kullanÕlabilmektedir.

Veri zarflama analizi uygulanÕrken öncelikle karar birimleri tanÕmlanmakta, ardÕndan amaca uygun olarak girdi ve çÕktÕ faktörleri belirlenmekte, daha sonra ise veriler toplanarak analiz gerçekleútirilmektedir. Karar birimlerinin belirlenmesinde karar biriminin kullandÕ÷Õ kaynaklar ile üretti÷i çÕktÕdan sorumlu olmasÕna ve kullanÕlan karar birimi sayÕsÕnÕn girdi ve çÕktÕ sayÕsÕ toplamÕndan büyük olmasÕna dikkat edilmelidir. Girdi ve çÕktÕlarÕn seçiminde ise üretim süreciyle nedensellik ba÷Õ olan girdi ve çÕktÕlar tercih edilmelidir. Girdi ve çÕktÕ sayÕsÕ arttÕkça veri zarflama analizinin etkin ve etkinsiz birimleri ayÕrma yetene÷i azalaca÷Õndan karar birimi sayÕsÕ dikkate alÕnarak girdi ve çÕktÕ sayÕsÕ belirlenmelidir. KullanÕlan girdi ve çÕktÕ de÷iúkenlerinin tüm karar birimleri için elde edilebilir olmasÕna dikkat edilmelidir. Aksi halde etkinlik ölçümleri tartÕúmalÕ hale gelebilmektedir (Çalmaúur, 2008, s.51-55).

Karar birimlerinin yeterli sayÕda olmasÕ, girdi ve çÕktÕ de÷iúkenlerinin belirtilen do÷rultuda seçilmesi sonucu hesaplanan etkinlik ölçümleri karar birimleri arasÕnda karúÕlaútÕrma yapmaya olanak sa÷lamaktadÕr. Bunun yanÕnda veri zarflama analizi etkin ve etkin olmayan birimleri belirler ve etkinsizli÷in kayna÷ÕnÕ tespit eder. østenen çÕktÕlarÕ üretmede en uygun girdi bileúiminin tespit edilmesini sa÷lar. Karar birimlerinin göreli geliúimleri için gerekli kriterlerin neler oldu÷u hakkÕnda bilgi verir.

2.2. Malmquist Toplam Faktör Verimlili÷i Endeksi

Karar verme birimleri ile ilgili lineer programlama yöntemiyle, girdi veya çÕktÕ odaklÕ olarak, verimlilik de÷iúmesi Malmquist toplam faktör verimlili÷i endeksi ile ölçülebilir (Coelli, 1996,s.27). Verimlilikteki de÷iúmenin ölçümünde, veri girdi ile maksimum çÕktÕya olan uzaklÕk dikkate alÕndÕ÷Õnda çÕktÕ odaklÕ verimlilik endeksi, veri çÕktÕ düzeyinde minimum girdiye olan uzaklÕk ise girdi odaklÕ verimlilik endeksi olarak ölçülür (Caves vd., 1982,s.1401). Malmquist verimlilik endeksi girdi ya da çÕktÕ uzaklÕk fonksiyonlarÕ ile oluúturulur. Malmquist toplam faktör verimlili÷i (MTFV) endeksi girdi odaklÕ ya da çÕktÕ odaklÕ biçimde ifade edilebilir (Fare ve Grosskopf, 1992). MTFV endeksi verimlilikteki de÷iúmenin teknik etkinlikteki de÷iúme ve teknolojik de÷iúme olarak ayrÕútÕrÕlabilmesine imkan vermektedir (Fare vd.,1997, s.120).

t

x

t dönemindeki girdileri,

y

_t t dönemindeki çÕktÕlarÕ

x

_t1 t+1 dönemindeki girdileri ve

y

_t1

t+1 dönemindeki çÕktÕlarÕ göstermek üzere Fare Vd. (1994)’te çÕktÕ odaklÕ Malmquist verimlilik de÷iúim endeksini denklem (1)’deki biçimde verilmektedir.

2 1 1 1 1 1 1 1 1 1

)

,

(

)

,

(

.

)

,

(

)

,

(

)

,

,

,

(

_»

¼

º

«

¬

ª

        t t t o t t t o t t t o t t t o t t t t o

y

x

d

y

x

d

y

x

d

y

x

d

x

y

x

y

m

(1)

Denklem (1)’de yer alan çÕktÕ odaklÕ MTFV endeksi çÕktÕ odaklÕ iki MTFV endeksinin geometrik ortalamasÕnÕ göstermektedir. Bu endekslerden biri t dönemi teknolojisini kullanÕrken di÷eri t+1 dönemi teknolojisini kullanmaktadÕr. Denklem (1)’deki çÕktÕ odaklÕ MTFV endeksi (

x

_t1,

y

_t1) üretim noktasÕnÕn (

x

_t,

y

_t) üretim noktasÕna göre verimlili÷ini tanÕmlamaktadÕr. Denklem (1)’de verilen MTFV endeksi teknik etkinlikteki ve teknolojideki de÷iúmeyi gösterecek úekilde denklem (2)’deki gibi ifade edilebilir. Denklem (2)’de

)

,

(

)

,

(

_{1 1} t t t o t t t o

y

x

d

y

x

d

_{ } t ve

t+1 dönemleri arasÕndaki teknik etkinlikteki de÷iúmeyi,

2 1 1 0 1 , 1 1 0 1 1

)

,

(

)

,

(

.

)

(

)

,

(

»

»

¼

º

«

«

¬

ª

      t t t o t t t t t t t t t o

y

x

d

y

x

d

y

x

d

y

x

d

ise t

ve t+1 dönemleri arasÕndaki teknolojik de÷iúmeyi göstermektedir (Fare vd., 1994: 71).

2 1 1 0 1 , 1 1 0 1 1 1 1 1 1

)

,

(

)

,

(

.

)

(

)

,

(

.

)

,

(

)

,

(

)

,

,

,

(

»

»

¼

º

«

«

¬

ª

          t t t o t t t t t t t t t o t t t o t t t o t t t t o

y

x

d

y

x

d

y

x

d

y

x

d

y

x

d

y

x

d

x

y

x

y

m

(2)

MTFV endeksinin hesaplanmasÕnda ihtiyaç duyulan uzaklÕk fonksiyonlarÕ ise lineer programlama modelleri kullanÕlarak elde edilmektedir. Aúa÷Õda yer alan lineer programlama modelleri her bir karar birimi (mevduat bankalarÕ) için çözülerek Malmquist toplam faktör verimlili÷i endeksi hesaplamasÕnda kullanÕlacak uzaklÕklar hesaplanÕr.

>

_d

₀t

(

_x

_t

,

_y

_t

)

@

1

max

_I,O

I

,

0

t





I

y

_it

Y

_t

O

st

, (3)

x

_it



X

_t

O

t

0

,

O

t

0

,

>

@

I,O

I

1 1 1 1 0

(

,

)

max

    t t t

_x

_y

d

, 0 1 1 ,  t 

I

yit_ Yt_

O

st , (4) xi,t1Xt1

O

t0,

O

t

0

,

>

@

1 _I,O

I

1 1 0

(

,

max

   t t t

_x

_y

d

, 0 1 ,  t 

I

yit_ Yt

O

st , (5)

x

_it



X

_t

O

t

0

,

0

t

O

,

>

@

I,O

I

1 1 1 1 0

(

,

)

max

    t t t

_x

_y

d

, 0 1 1 ,  t 

I

yit_ Yt_

O

st , (6)

0

1

t



_t

O

it

X

x

,

0

t

O

,

Lineer programlama modellerinin çözülmesiyle her karar birimi için teknik etkinlik de÷iúimi (TED), teknoloji de÷iúimi (TD), saf etkinlik de÷iúimi (TED) ve ölçek etkinli÷i de÷iúimi

(ÖED) endeksleri elde edilir. MTFV endeksi ise denklem (2)’de ifade edildi÷i úekliyle teknik etkinlikteki de÷iúme ile teknolojik de÷iúmenin çarpÕmÕna eúittir. Teknik etkinlikte meydana gelen de÷iúme de saf etkinlik ve ölçek etkinli÷inde de÷iúme olarak iki bileúene ayrÕlmaktadÕr. Saf etkinlik yönetsel etkinli÷i ölçek etkinli÷i ise karar birimlerinin kendilerine uygun ölçekte çalÕúÕp çalÕúmadÕ÷ÕnÕ sorgulamamÕzÕ sa÷lar. Elde edilen de÷erlerin 1’den büyük olmasÕ dönemler arasÕnda faktör verimlili÷inde olumlu de÷iúme oldu÷unu gösterirken 1’den küçük olmasÕ dönemler arasÕnda faktör verimlili÷inde olumsuz de÷iúme oldu÷unu gösterir (Coelli, 1996 ve Karacabey, 2002).

3. Türk BankacÕlÕk Sisteminde Mevduat BankalarÕnÕn Genel Görünümü

Türk BankacÕlÕk Sisteminde 2001 krizi sonrasÕ yaúanan yapÕsal dönüúüm sürecinde bankacÕlÕk sektörü finansal ve operasyonel açÕdan yeniden yapÕlandÕrma sürecine girmiútir. Yeniden yapÕlandÕrma sürecinde amaç bankacÕlÕk sektörünün finansal aracÕlÕk iúlevini aksaklÕklar yaúanmadan yerine getirebilmesi ve herhangi bir kriz durumunda iúlerli÷ini kaybetmeyecek bir yapÕ tesis etmek olmuútur. Kriz sonrasÕ alÕnan önlemler ve takip eden dönemde ekonomide yaúanan geliúmelere ba÷lÕ olarak Türk bankacÕlÕk sektöründe piyasa yapÕsÕ son 10 yÕllÕk dönemde önemli bir de÷iúim yaúamÕútÕr. 2000 öncesi dönemde makroekonomik istikrarÕn kötü oldu÷u bir ortamda küçük ölçekli bankalardan oluúan, kurumsal yönetim ve risk yönetimi konusunda baúarÕsÕz olan bankacÕlÕk sektöründe kriz sonrasÕ sistemden ayrÕlan bankalar ve yapÕlan düzenlemelerle banka sayÕsÕnda azalma ve banka ölçeklerinde artÕú meydana gelmiútir (BDDK, 2009, s.3).

Türkiye’de finansal sistem içinde bankacÕlÕk sektörü önemli bir yer tutmaktadÕr. Finansal sistemin toplam aktif büyüklü÷ü içinde bankacÕlÕk sektörünün payÕ son yÕllarda artÕú göstermektedir. 2005 yÕlÕnda bankacÕlÕk sektörünün finansal sistemdeki payÕ %68,8 iken bu oran 2010 yÕlÕna gelindi÷inde %76’ya ulaúmÕútÕr.

Grafik 1. 2005-2010 Döneminde BankacÕlÕk Sektörünün Finansal Sistemin Toplam Aktifleri øçindeki PayÕ

68.8 71.6 72.1 75.3 76.2 76.0 65.0 70.0 75.0 80.0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 YÕllar (% )

Kaynak: BDDK, (2011), Finansal Piyasalar Raporu.

Türk bankacÕlÕk sektöründe son beú yÕlda banka sayÕsÕnda çok fazla de÷iúme yaúanmazken mevcut bankalarÕn úube ve personel sayÕlarÕnda artÕú gerçekleúmiútir. 2005 yÕlÕndan 2010 yÕlÕna Türk bankacÕlÕk sektöründe úube sayÕsÕnda %51,3 artÕú gerçekleúirken personel sayÕsÕnda bu oran %35,1 olmuútur. ùube ve personel sayÕsÕnÕ en fazla arttÕran banka grubu ise yabancÕ sermayeli bankalardÕr.

Tablo 1. Türkiye’de 2005-2010 Döneminde BankalarÕn ùube ve Personel SayÕlarÕ ùube SayÕsÕ 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Mevduat BankalarÕ 6228 6804 7570 8741 8983 9423 Özel Sermaye 3799 3582 3625 4290 4390 4582 YabancÕ Sermaye 393 1072 1741 2034 2062 2096 Kamu Sermayesi 2035 2149 2203 2416 2530 2744 KalkÕnma ve YatÕrÕm 19 45 48 49 44 42 Toplam 6.246 6.848 7.617 8.789 9.026 9.464 Personel SayÕsÕ 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Mevduat BankalarÕ 127.857 138.570 153.212 166.325 167.063 173.133 Özel Sermaye 78.806 73.220 75.124 82.158 82.270 83.633 YabancÕ Sermaye 10.610 25.794 36.707 40.567 39.676 42.013 Kamu Sermayesi 38.046 39.223 41.056 43.333 44.856 47.235 KalkÕnma ve YatÕrÕm 4.401 4573 5.322 5.273 5.339 5.370 Toplam 131.863 142.810 158.209 171.331 172.141 178.251

Kaynak: Türkiye Bankalar Birli÷i

BankacÕlÕk sektörünün toplam aktifleri içinde banka gruplarÕnÕn payÕna bakÕldÕ÷Õnda özel sermayeli mevduat bankalarÕnÕn ilk sÕrayÕ aldÕ÷Õ görülmektedir. Özel sermayeli mevduat bankalarÕnÕ kamu sermayeli mevduat bankalarÕ, yabancÕ sermayeli mevduat bankalarÕ ve kalkÕnma ve yatÕrÕm bankalarÕ izlemektedir.

Grafik 2. 2005-2010 YÕllarÕ ArasÕnda Banka GruplarÕnÕn BankacÕlÕk Sektörü Toplam Aktif Büyüklü÷ü øçindeki PaylarÕ

Kaynak: Türkiye Bankalar Birli÷i.

2010 yÕlÕnda sektörünün toplam aktifleri içinde mevduat bankalarÕnÕn payÕ %96.8, kalkÕnma ve yatÕrÕm bankalarÕnÕn payÕ %3,2’dir. Tablo 1 ve Grafik 1’deki veriler incelendi÷inde hem úube ve personel sayÕlarÕ bakÕmÕndan hem de aktif büyüklü÷ü bakÕmÕndan Türkiye’de bankacÕlÕk sektöründe mevduat bankalarÕnÕn büyük paya sahip oldu÷u görülmektedir. Bunun yanÕnda son beú yÕlda yabancÕ sermayeli banka úube ve personel sayÕsÕ artmasÕna ra÷men kamu sermayeli ve özel sermayeli mevduat bankalarÕ hem

32.6 50.5 13.6 3.4 29.6 52.3 15.0 3.2 29.2 52.5 15.0 3.4 29.4 52.5 14.8 3.2 31.3 51.9 13.5 3.4 31.0 51.7 14.1 3.2 0.00 10.00 20.00 30.00 40.00 50.00 60.00 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Kamu Sermayeli Mevduat BankalarÕ Özel Sermayeli Mevduat BankalarÕ YabancÕ Sermayeli Mevduat BankalarÕ KalkÕnma ve YatÕrÕm BankalarÕ

sahip olduklarÕ aktif büyüklü÷ü hem de úube ve personel sayÕsÕ bakÕmÕndan yabancÕ sermayeli mevduat bankalarÕnÕn önündedirler.

4. Malmquist Toplam Faktör Verimlili÷i Endeksi Analiz SonuçlarÕ

Bu bölümde Türk BankacÕlÕk sisteminde faaliyet gösteren mevduat bankalarÕnÕn bilançolarÕndan elde edilen girdi ve çÕktÕ de÷iúkenleri ile 2005-2010 yÕllarÕ arasÕndaki MTFV endeksindeki de÷iúmeler hesaplanmÕútÕr. MTFV endeksinin ölçülmesinde non-parametrik bir yöntem olan VZA kullanÕlmÕútÕr. Bankalara iliúkin girdi de÷iúkeni olarak toplam faiz gideri, personel giderleri, di÷er faaliyet giderleri, çÕktÕ de÷iúkeni olarak ise toplam faiz gelirleri ve di÷er faaliyet gelirleri de÷erleri seçilmiútir. Seçilen girdi ve çÕktÕ de÷iúkenlerine iliúkin veriler TBB veri sorgulama sisteminden alÕnmÕútÕr. VZA yöntemi ile MTFV endeksi hesaplamalarÕ Coelli (1996) tarafÕndan geliútirilmiú olan DEAP-2.1 programÕ ile gerçekleútirilmiútir.

Tablo 2. øncelenen Mevduat BankalarÕnÕn 2005-2010 YÕllarÕ ArasÕnda BankacÕlÕk Sistemi Toplam Aktif Büyüklü÷ü øçindeki PaylarÕ

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Büyük

Ölç

ekli

Türkiye Cumhuriyeti Ziraat BankasÕ A.ù.* 17.023 14.833 14.425 14.792 15.595 15.715

Türkiye øú BankasÕ A.ù.** 16.673 15.513 14.289 13.820 14.179 13.702

Türkiye Garanti BankasÕ A.ù.** 9.543 10.373 12.043 12.600 13.207 12.888

Akbank T.A.ù.** 13.709 11.814 12.155 12.135 11.936 11.767

YapÕ ve Kredi BankasÕ A.ù.** 6.246 10.085 8.973 9.028 8.085 8.814

Türkiye VakÕflar BankasÕ T.A.O.* 8.474 7.639 7.558 7.394 8.115 7.689

Türkiye Halk BankasÕ A.ù.* 7.080 7.101 7.170 7.239 7.595 7.583

Orta Ölçekli

Finans Bank A.ù.*** 3.223 3.692 3.721 3.765 3.671 3.960

Denizbank A.ù.*** 2.449 2.371 2.657 2.724 2.655 2.876

Türk Ekonomi BankasÕ A.ù.** 1.419 1.708 2.103 2.088 1.886 1.979

HSBC Bank A.ù.*** 2.056 2.119 2.394 2.082 1.734 1.844

ING Bank A.ù.*** 2.192 2.437 2.235 2.338 1.908 1.798

Fortis Bank A.ù.*** 1.784 1.783 1.763 1.688 1.412 1.261

ùekerbank T.A.ù.** 0.821 0.826 1.085 1.139 1.121 1.182 Küçük Ölç ekli Citibank A.ù.*** 0.662 1.259 0.747 0.772 0.611 0.653 Anadolubank A.ù.** 0.541 0.571 0.540 0.479 0.480 0.467

Alternatif Bank A.ù.** 0.385 0.407 0.463 0.531 0.454 0.443

Eurobank Tekfen A.ù.*** 0.193 0.230 0.490 0.493 0.483 0.432

Deutsche Bank A.ù.*** 0.079 0.182 0.133 0.097 0.239 0.317

Tekstil BankasÕ A.ù.** 0.513 0.575 0.517 0.418 0.267 0.268

Bank Mellat*** 0.051 0.047 0.039 0.046 0.049 0.191

Turkland Bank A.ù.*** 0.121 0.109 0.113 0.145 0.143 0.157

WestLB AG*** 0.084 0.143 0.156 0.117 0.070 0.124

Arap Türk BankasÕ A.ù.*** 0.095 0.077 0.064 0.113 0.121 0.119

The Royal Bank of Scotland N.V.*** 0.220 0.148 0.162 0.182 0.150 0.118

Turkish Bank A.ù.** 0.123 0.134 0.133 0.117 0.128 0.107

Millennium Bank A.ù.*** 0.162 0.210 0.207 0.171 0.134 0.094

Birleúik Fon BankasÕ A.ù.** 0.486 0.251 0.150 0.118 0.101 0.082

JPMorgan Chase Bank N.A.*** 0.092 0.046 0.031 0.034 0.025 0.073

Société Générale (SA)*** 0.116 0.135 0.103 0.067 0.045 0.070

Habib Bank Limited*** 0.007 0.009 0.009 0.011 0.009 0.008

Adabank A.ù.** 0.012 0.010 0.008 0.007 0.006 0.005

96.633 96.835 96.636 96.751 96.616 96.785

Kaynak: Türkiye Bankalar Birli÷i *Kamu sermayeli **Özel sermayeli ***YabancÕ sermayeli

32 mevduat bankasÕ için incelenen dönemde MTFV endeksi ortalamalarÕnÕ de÷erlendirmeye geçmeden önce bankalarÕn büyüklü÷üne iliúkin Tablo 2’deki de÷erler sunulmuútur. Tablo 2’de analize konu olan bankalar sektörün toplam aktifleri içindeki

paylarÕna göre büyük ölçekli, orta ölçekli ve küçük ölçekli bankalar úeklinde sÕralanmÕútÕr. Buna göre toplam aktifler içindeki payÕ %5’ten büyük 7 banka bulunmaktadÕr. Bu bankalarÕn 3’ü kamu sermayeli, 4’ü ise özel sermayeli bankadÕr. Toplam aktifler içindeki payÕ %1 ile %5 arasÕnda de÷iúen 7 bankanÕn 2’si özel sermayeli 5’i yabancÕ sermayeli bankadÕr. Toplam aktifler içindeki payÕ %1’den küçük olan 18 bankanÕn ise 6’sÕ özel sermayeli 12’si yabancÕ sermayeli bankadÕr.

Mevduat bankalarÕ için hesaplanan MTFV endeksi de÷iúmelerinin incelenen dönemdeki ortalamalarÕ Tablo.3’te sunulmuútur.

Tablo 3. Mevduat BankalarÕ øçin MTFV Endeksi OrtalamalarÕ

TED TD SED ÖED TFVD

1 Türkiye Cumhuriyeti Ziraat BankasÕ A.ù.* 1.000 1.022 1.000 1.000 1.022

2 Türkiye øú BankasÕ A.ù.** 1.028 1.028 1.000 1.028 1.057

3 Türkiye Garanti BankasÕ A.ù.** 1.063 0.945 1.007 1.056 1.005

4 Akbank T.A.ù.** 1.000 0.991 1.000 1.000 0.991

5 YapÕ ve Kredi BankasÕ A.ù.** 1.101 0.974 1.043 1.056 1.072

6 Türkiye VakÕflar BankasÕ T.A.O.* 0.996 1.006 0.998 0.998 1.002

7 Türkiye Halk BankasÕ A.ù.* 1.019 0.968 1.015 1.004 0.986

8 Finans Bank A.ù.*** 1.042 0.927 1.000 1.042 0.965

9 Denizbank A.ù.*** 1.089 0.971 1.019 1.069 1.057

10 Türk Ekonomi BankasÕ A.ù.** 1.019 0.982 1.008 1.010 1.001

11 HSBC Bank A.ù.*** 1.051 0.943 1.008 1.043 0.992

12 ING Bank A.ù.*** 1.047 0.968 1.022 1.024 1.014

13 Fortis Bank A.ù.*** 1.038 0.946 0.987 1.052 0.982

14 ùekerbank T.A.ù.** 1.056 0.906 0.985 1.073 0.957

15 Citibank A.ù.*** 1.041 0.946 1.000 1.041 0.985

16 Anadolubank A.ù.** 1.066 0.967 1.091 0.976 1.031

17 Alternatif Bank A.ù.** 1.052 1.033 1.073 0.980 1.087

18 Eurobank Tekfen A.ù.*** 1.104 1.007 1.117 0.988 1.111

19 Deutsche Bank A.ù.*** 1.308 0.935 1.326 0.987 1.223

20 Tekstil BankasÕ A.ù.** 1.035 0.984 1.057 0.979 1.018

21 Bank Mellat*** 1.096 0.970 1.013 1.082 1.063

22 Turkland Bank A.ù.*** 1.001 0.991 1.014 0.987 0.992

23 WestLB AG*** 0.920 0.941 0.913 1.008 0.866

24 Arap Türk BankasÕ A.ù.*** 1.136 0.928 1.195 0.950 1.054

25 The Royal Bank of Scotland N.V.*** 1.101 0.930 1.197 0.920 1.024

26 Turkish Bank A.ù.** 1.001 0.955 0.994 1.008 0.956

27 Millennium Bank A.ù.*** 1.121 0.869 1.132 0.990 0.974

28 Birleúik Fon BankasÕ A.ù.** 1.000 1.128 1.000 1.000 1.128

29 JPMorgan Chase Bank N.A.*** 1.060 0.934 1.041 1.017 0.990

30 Société Générale (SA)*** 1.115 0.959 1.119 0.996 1.070

31 Habib Bank Limited*** 1.260 0.886 1.000 1.260 1.116

32 Adabank A.ù.** 1.218 0.962 1.332 0.914 1.172

Ortalama 1.066 0.965 1.050 1.015 1.025

*Kamu sermayeli **Özel sermayeli ***YabancÕ sermayeli

(TED= Teknik Etkinlikteki De÷iúme, TD= Teknolojik De÷iúme, SED=Saf Etkinlikteki De÷iúme, ÖED=Ölçek Etkinli÷indeki De÷iúme, TFVD= Toplam Faktör Verimlili÷indeki de÷iúme.)

Tablo 3’teki de÷erlere göre 2005-2010 döneminde mevduat bankalarÕnÕn toplam faktör verimlili÷inde ortalama %2,5’lik bir artÕú gerçekleúmiútir. Bu artÕú temel olarak teknik

etkinlikteki artÕútan kaynaklanmaktadÕr. Banka gruplarÕ açÕsÕndan bakÕldÕ÷Õnda büyük ölçekli bankalarÕn 6’sÕnda, orta ölçekli bankalarÕn 3’ünde, küçük ölçekli bankalarÕn ise 12’sinde toplam faktör verimlili÷i artÕúÕ gerçekleúmiútir. Elde edilen sonuçlar büyük ölçekli ve orta ölçekli bankalarÕn toplam faktör verimlili÷inde meydana gelen artÕúlarÕn kayna÷ÕnÕ teknik etkinlikteki de÷iúmenin oluúturdu÷u yönündedir. Bunun yanÕnda büyük ve orta ölçekli bankalarÕn teknik etkinli÷indeki de÷iúme ise ölçek etkinli÷inde meydana gelen de÷iúmeden kaynaklanmaktadÕr. Küçük ölçekli bankalarÕn faktör verimlili÷i artÕúÕnda etkili olan teknik etkinlik de÷iúiminin kayna÷ÕnÕ ise saf etkinlikteki de÷iúme oluúturmaktadÕr. Elde edilen sonuçlara göre büyük ve orta ölçekli bankalarÕn toplam faktör verimlili÷indeki artÕúa kaynaklÕk eden ölçek etkinli÷indeki de÷iúme bu bankalarÕn ilgili dönemde girdilerinde artÕú meydana geldi÷i úeklinde yorumlanabilir. Küçük ölçekli bankalar için ise saf etkinli÷in belirleyici oldu÷u düúünüldü÷ünde bu bankalar için toplam faktör verimlili÷indeki artÕúlarÕn yönetsel etkinlikten kaynaklandÕ÷Õ söylenebilir.

Tablo 4. YÕllara Göre Mevduat BankalarÕ øçin MTFV Endeksi

YÕl TED TD SED ÖED TFVD

2005-2006 0.919 1.353 1.040 0.884 1.244 2006-2007 1.332 0.707 1.107 1.204 0.942 2007-2008 1.097 0.947 1.080 1.016 1.039 2008-2009 1.076 0.854 1.032 1.042 0.919 2009-2010 0.950 1.079 0.993 0.957 1.025 ORTALAMA 1.066 0.965 1.050 1.015 1.025

(TED= Teknik Etkinlikteki De÷iúme, TD= Teknolojik De÷iúme, SED=Saf Etkinlikteki De÷iúme, ÖED=Ölçek Etkinli÷indeki De÷iúme, TFVD= Toplam Faktör Verimlili÷indeki de÷iúme.)

Tablo 4’te tüm bankalar için MTFV endeksi ve bileúenlerindeki de÷iúmeler yÕllar itibariyle verilmiútir. Tablo 4’te yer alan MTFV endeksi ve bileúenlerindeki yüzde de÷iúmeler Grafik 3’de gösterilmiútir.

Grafik 3. YÕllar øtibariyle Verimlilik Endekslerinin Geliúimi

-8.1 33.2 9.7 7.6 -5 35.3 -29.3 -5.3 -14.6 7.9 4 10.7 8 3.2 -11.6 20.4 1.6 4.2 -4.3 24.4 -5.8 3.9 -8.1 2.5 -0.7 -40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 2006 2007 2008 2009 2010 %

Teknik Etkinlikteki De÷iúme Teknolojik De÷iúme

Saf Etkinlikteki De÷iúme Ölçek Etkinli÷indeki De÷iúme

Grafik 3’e göre mevduat bankalarÕnÕn 2006 yÕlÕnda bir önceki yÕla göre MTFV’inde %24,4’lük bir artÕú meydana gelmiútir. AynÕ yÕl teknik etkinlik %8,1 azalÕrken, teknolojik de÷iúme endeksinde %35,3’lük artÕú gerçekleúmiútir. Daha önce yapÕlan açÕklamalarda MTFV endeksinin teknik etkinlik ve teknolojik de÷iúme bileúenlerinden oluútu÷unu, teknik etkinlikteki de÷iúmenin ise saf etkinlik de÷iúimi ve ölçek etkinli÷i de÷iúimi olmak üzere iki bileúene ayrÕldÕ÷ÕnÕ vurgulamÕútÕk. Bu ba÷lamda 2006 yÕlÕnda bir önceki döneme göre MTFV’indeki artÕúÕn kayna÷Õ teknolojik de÷iúmedir. Mevduat bankalarÕ açÕsÕndan teknolojik de÷iúme olumlu yönde gerçekleúmiútir. Bir baúka ifade ile analize konu olan bankalarÕn girdi çÕktÕ kompozisyonlarÕ olumlu yönde de÷iúmiútir. Teknik etkinlikte meydana gelen azalma ise ölçek etkinli÷inde meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadÕr. Bu da ilgili dönemde girdilerde meydana gelen azalma anlamÕna gelmektedir.

2006 yÕlÕnÕ izleyen dönemde 2007 ve 2009 yÕllarÕnda bankalarÕn MTFV’inde sÕrasÕyla %5,8 ve %8,1 azalma 2008 ve 2010 yÕllarÕnda ise sÕrasÕyla %3,9 ve %2,5 artÕú gerçekleúmiútir. 2007 ve 2009 yÕllarÕnda bankalarÕn toplam faktör verimlili÷inde meydana gelen azalmanÕn kayna÷Õnda teknolojik de÷iúme bulunmaktadÕr. Yani 2007 ve 2009 yÕllarÕnda bankacÕlÕk sektöründe önceki dönemlere göre mevduat bankalarÕnÕn girdi çÕktÕ kompozisyonlarÕ olumsuz yönde de÷iúmiútir. 2008 yÕlÕnda meydana gelen MTFV artÕúÕnÕn kayna÷Õnda bankacÕlÕk sisteminin etkinli÷indeki artÕú rol oynarken 2010 yÕlÕndaki faktör verimlili÷i artÕúÕ teknolojik de÷iúmeden yani bankalarÕn girdi çÕktÕ kompozisyonlarÕnÕn olumlu yönde de÷iúmesinden kaynaklanmaktadÕr.

Sonuç

Ekonomide mal ve hizmet piyasalarÕnÕn ve faktör piyasalarÕnÕn sa÷lÕklÕ iúlemesinde finansal sistemin önemli bir rolü vardÕr. Temel fonksiyonu tasarruf fazlasÕ olan birimlerden tasarruf açÕ÷Õ olan birimlere fonlarÕn aktarÕlmasÕ olan finansal sistemin etkin ve verimli çalÕúmasÕ ekonomik faaliyetlerin yürütülmesinde ön plana çÕkmaktadÕr. Finansal sistem iki ana kanaldan iúlemektedir. Bu kanallardan biri do÷rudan finansman di÷eri ise dolaylÕ finansmandÕr. DolaylÕ finansmanÕn iúleyiúinde belirleyici olan yapÕ ise bankacÕlÕk sistemidir. BankacÕlÕk sisteminin finansal sistem içerisinde en önemli fonksiyonu ise fon transferine aracÕlÕk edilmesidir. Bu noktadan hareketle fon kaynaklarÕnÕ etkin ve verimli biçimde de÷erlendirmeyi baúaran bir bankacÕlÕk sistemi ekonomideki di÷er tüm aktörler açÕsÕndan önem taúÕmaktadÕr. Bu nedenle bu araútÕrmada Türk bankacÕlÕk sisteminde yer alan mevduat bankalarÕ için 2005-2010 yÕllarÕ arasÕnda VZA yöntemiyle MTFV endeksi hesaplamalarÕ yapÕlarak mevduat bankalarÕnÕn toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeler ortaya konmuútur. Buna göre 2005-2010 döneminde Türk bankacÕlÕk sisteminde toplam faktör verimlili÷inde meydana gelen de÷iúmelerin açÕklanmasÕnda büyük ve orta ölçekli bankalar için teknik etkinlikteki de÷iúme ve bu de÷iúmenin alt bileúeni olan ölçek etkinli÷indeki de÷iúme önemli bir faktör olarak karúÕmÕza çÕkmaktadÕr. Bunun yanÕnda küçük ölçekli bankalarÕn toplam faktör verimlili÷inde belirleyici olan unsur ise teknik etkinlikteki de÷iúmenin alt bileúeni olan saf etkinlikteki de÷iúmedir. Elde edilen sonuçlar büyük ve orta ölçekli bankalarÕn girdi kompozisyonlarÕndaki de÷iúmelerle toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeleri yönlendirdiklerini, küçük ölçekli bankalarÕn ise daha çok yönetsel etkinlikleri aracÕlÕ÷Õyla toplam faktör verimlili÷indeki de÷iúmeleri yönlendirdiklerini göstermektedir.

Kaynakça

x Anayiotos, G., Toroyan, H. and Vamvakidis, A. (2010). The Efficiency of Emerging Europe’s Banking Sector Before and After The Recent Economic Crisis, Financial Theory and Practice, 34 (3), 247-267.

x BakÕrcÕ, F. (2006). Sektörel Bazda Bir Etkinlik Ölçümü: VZA ile Bir Analiz, øktisadi ve ødari Bilimler

x BDDK, (2009). “BankacÕlÕkta YapÕsal Geliúmeler”, 15 Ocak 2012 tarihinde

http://www.bddk.org.tr/websitesi/turkce/Raporlar/Bankacilikta_Yapisal_Gelismeler/8280byg20 09.pdf adresinden eriúildi.

x BDDK, (2011). “Finansal Piyasalar Raporu”, Eylül 2011, SayÕ 23. 15 Ocak 2012 tarihinde

http://www.bddk.org.tr/websitesi/turkce/Raporlar/Finansal_Piyasalar_Raporlari/10385fpr_eyl20 11_121211.pdf adresinden eriúildi.

x Chortareas, G. E., Garza-Garcia, J. G., and Girardone, C. (2011). Banking Sector in Latin America: Market Power Versus Efficiency, Review of Development Economics, 15 (2), 307-325.

x Coelli, T.J. (1996). A Guide to DEAP Version2.1: A Data Envelopment Analysis (Computer) Program, CEPA Working Papers Department of Econometrics University of New England, 96/08.

x Caves, D. W., Christensen, L.R. and Diewert, W.E. (1982). The Economic Theory of Index Numbers and the Measurement of Input, Output, and Productivity, Econometrica, 50 (6), 1393-1414.

x Çalmaúur, G. (2008). ømalat Sanayinde Toplam Faktör Verimlili÷i: Erzurum Alt Bölgesi Üzerine Bir Uygulama, Atatürk Üniversitesi S.B.E øktisat Anabilim DalÕ Yüksek Lisans Tezi.

x Demir, Y. ve Gençtürk, M. (2006). øMKB’de øúlem Gören Yerli ve YabancÕ BankalarÕn Göreli Etkinliklerinin Veri Zarflama Analizi ile Ölçümü, D.E.Ü. ø.ø.B.F Dergisi, 21 (2), 49-74.

x Demirbaú, M. ve Sezgin, F.H. (2010). Likidite Krizi Sürecinde Amerika Birleúik Devletleri, Avrupa Birli÷i’ne Üye Ülkeler ve Türkiye’deki BankacÕlÕk Sektörünün KarúÕlaútÕrmalÕ Etkinlik Analizi:2006-2010 Dönemi, Gazi Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12/3, 135-158.

x Drake, L., Hall, M.J.B., and Simper, R. (2009). Bank Modelling Methodologies: A Comparative Non-Parametric Analysis of Efficiency in the Japanese Banking Sector, Journal of International

Financial Markets, Institutions and Money, 19, 1-15.

x Eleren, A. ve Özgür, E. (2006). Türkiye’de YabancÕ Sermayeli Mevduat BankalarÕnÕn Veri Zarflama Yöntemi ile Etkinlik Analizlerinin YapÕlmasÕ, Afyon Kocatepe Üniversitesi, ø.ø.B.F Dergisi, 7 (2), 53-76.

x Fare, R. and Grosskopf, S. (1992). Malmquist Productivity Indexes and Fisher Ideal Indexes,The

Economic Journal, 102 (410), 158-160.

x Fare, R.; Grosskopf, S., Norris, M. and Zhang, Z. (1994). Productivity Growth, Technical Progress, and Efficiency Change in Industrialized Countries,The American Economic Review, 84 (1), 66-83.

x Fare, R.; Tatje, E.G., Grosskopf, S. ve Lovell, C.A.K. (1997). Biased Technical Change and the Malmquist Productivity, The Scandinavian Journal of Economics, 99 (1), 119-127.

x Karacabey, A. (2002). Türk BankalarÕndaki Üretim De÷iúiklikleri ve Nedenleri, Ankara Üniversitesi SBF, Geliúme ve Toplum AraútÕrmalarÕ Merkezi, TartÕúma Metinleri, No 42, 20 AralÕk 2012 tarihinde http://www.politics.ankara.edu.tr/eski/dosyalar/tm/SBF_WP_42.pdf adresinden eriúildi.

x Özgür, E. (2008). Kamu BankalarÕnÕn Finansal Etkinli÷i, Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (3), 247-260. x Öndeú,T. ve Yerdelen, C. (2008). Türk BankacÕlÕk Sistemindeki BankalarÕn 2003-2006

Dönemindeki Göreceli Etkinliklerinin AraútÕrÕlmasÕ, Ekev Akademi Dergisi, YÕl 12, 37, 403-413. x Paul, S. ve Kourouche, K. (2008). Regulatory Policy and the Efficiency of the Banking Sector in

Australia, The Australian Economic Review, 41 (3), 260-271.

x Seyrek, ø.H, Ata, H.A. (2010). Veri Zarflama Analizi ve Veri Madencili÷i ile Mevduat BankalarÕnda Etkinlik Ölçümü, BDDK BankacÕlÕk ve Finansal Piyasalar,4 (2), 67-84.

x Sok-Gee, C. (2011). Technical Efficiency of Commercial Banks in China: Decomposition into Pure Technical and Scale Efficiency, International Journal of China Studies, 2 (1), 27-38.

x TBB, (2008). 50. YÕlÕnda Türkiye Bankalar Birli÷i ve Türkiye’de BankacÕlÕk Sistemi “1958-2007”, Türkiye Bankalar Birli÷i YayÕn no:262.

x Thannassoulis, E. (1999). Data Envolopment Analysis and Its Use in Banking, Interfaces, 29 (3), 1-13.

x Thannassoulis, E., Dyson, R.G., and Foster, M. J. (1987). Relative Efficiency Assessments Using Data Envelopment Analysis: An Application to Data on Rates Departments, The Journal of

The Operational Research Society, 38 (5), 397-411.

x TBB, Türkiye Bankalar Birli÷i østatistikî RaporlarÕ, 20 AralÕk 2011 tarihinde http://www.tbb.org.tr/tr/Banka_ve_Sektor_Bilgileri/Tum_Raporlar.aspx adresinden eriúildi.