Bulgaristan Müslümanlarının Dini Teşkilatlarını ve Kurumlarını Düzenleyen Nizamname

IIÜIREMLAMMI I J D r a i H l L E W W

M Î ^ A M N A M l *

Doç.Dr.Hüseyin MEMİŞOĞLU

^^•.v.•î^.^•;'.•.•A^^^•^

ulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı , diğer ülkelerdeki Tj M ü s l ü m a n t o p l u l u k l a r ı gibi, y a ş a d ı k l a r ı f j : yerlerde b i r ç o k dini ö r g ü t l e r ve kurumlar '^iH:!İİ:ji oluşturdular ve onları asırlar boyunca ya­ ş a t m a y a muvaffak oldular. Bu dini örgütleri şehir­ lerdeki M ü s l ü m a n cemaat teşkilatları ile köylerdeki camilere y a r d ı m heyetleri, kurumları ise Başmüftü-lük, müftülükler ve camiler o l u ş t u r u y o r d u . Bulga­ ristan m ü s l ü m a n l a r ı n kadılık denilen şeriat mahke­ meleri de vardı. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n ­ de kurulan bu dini teşkilatlar ve kurumlar varlıkları­ nı Bulgar idaresi d ö n e m i n d e de devam ettirdiler. O n l a r ı n statüleri ve faaliyetleri çeşitli yasalar ve a n t l a ş m a l a r l a teminat altına alındı. 1S95 yılında Bulgar H ü k ü m e t i ilk olarak Bulgaristan M ü s l ü m a n ­ larının dini örgütleri konusunda 3 3 maddelik geçi­ ci bir Nizamnameyi kabul etti. Nizamname 15 Ey­ lül 1895'te Prensin 6 3 n u m a r a l ı emirnamesiyle tastiklenerek y ü r ü r l ü ğ e girdi. "Müslüman Idare-i Ruhaniyyelerine Dair Talimatname" adını taşı­ yan bu y ö n e r g e y l e , Bulgar H ü k ü m e t i müftülükle­ rin ve vakıf heyetlerin görevlerini tespit etti.^ B u geçici y ö n e r g e Bulgar Çarlığının kuruluşuna kadar yürürlükte kaldı.

1 9 0 8 yılında Bulgaristan bağımsızlığını ilan etti ve Çarlık oldu. Bulgar bağımsızlığının onaylan­ m a s ı a m a c ı ile O s m a n l ı H ü k ü m e t i ile Bulgaristan a r a s ı n d a 19 Nisan 1 9 0 9 tarihinde istanbul'da bir p r o t o k o l imzalandı. Protokole Bulgaristan Müslü­ m a n l a r ı n müftülükleriyle ilgili olarak 8 maddelik bir de s ö z l e ş m e eklendi. B u s ö z l e ş m e ile Bulgaris­ tan'daki müftülüklerin statüsü ve görevleri belirlen­ di. S ö z l e ş m e y l e Sofya'da bir Başmüftülügün bulun­ m a s ı ve o n u n Bulgaristan'daki müftülerin dini ve hukuki işleri konusunda istanbul'daki Meşihat Ma­ k a m ı ve Bulgaristan Mezhepler Bakanlığı ile ilişki­ lerinde aracılık yapma görevi ö n g ö r ü l d ü . 1 9 0 9 ta­ rihli T ü r k - B u l g a r S ö z l e ş m e s i B a ş m ü f t ü l ü g e b ü t ü n Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı ü z e r i n d e d e n e t i m ve k o n t r o l yetkisini de veriyordu. Bulgaristan'daki müftülerin işlemlerini, cami, mescid vs. gibi islam dini kurumlarını, kurumların imam, hatip, müezzin

gibi görevlilerini ve mütevelli heyetlerini kontrol ve teftiş etmek B a ş m ü f t ü l ü g ü n g ö r e v i n e veriliyordu. B a ş m ü f t ü , n i k â h , b o ş a n m a , vasiyet, miras, yetim mallarının y ö n e t i m i gibi konularda müftülere tavsi­ yelerde bulunabiliyordu. Aynı zamanda Başmüftü­ lüge Bulgaristan'daki islâm vakıfları, m ü s l ü m a n l a ­ rın e g i t i m - ö g r e t i m kurumlan ü z e r i n d e de yetki ve g ö r e v veriliyordu.^

Balkan S a v a ş l a r ı n d a n sonra 2 9 Eylül 1 9 1 3 tarihinde istanbul'da O s m a n l ı Devleti ile Bulgaris­ tan a r a s ı n d a Barış a n t l a ş m a s ı imzalandı. B u ant­ l a ş m a n ı n 2 n u m a r a l ı ekini o l u ş t u r a n Bulgaristan müftülükleri ile ilgili yeni bir S ö z l e ş m e de aynı ta­ rihte istanbul'da imzalandı. B u belgeyle Bulgaris­ tan'daki müftülükler ö r g ü t ü yeniden d ü z e n l e n d i .

1 9 0 9 s ö z l e ş m e s i n i n tekrarı niteliğindeki bu yeni belgede, Bulgaristan müftülükler ö r g ü t ü n ü n B a ş -müftülükçe h a z ı r l a n a c a k bir T ü z ü k l e (Nizamname ile) d ü z e n l e n e c e ğ i de belirtildi. Ö n g ö r ü l m ü ş olan Bulgaristan müftülükler tüzüğü 2 3 Mayıs 1919'da Ç a r iradesiyle o n a y l a n d ı . 2 6 Haziran 1 9 1 9 tarihli ve 6 5 sayılı Bulgar resmi gazetesinde "Bulgar Çarlığı Dahilinde Müslüman Müessesat-ı Dini­ lme, İdare ve Teşkilatı Nizamnamesi" adıyla ya­ yınlanarak yürürlüğe girdi. ^

B u tüzük Bulgar resmi gazetesinde yayın­ l a n d ı k t a n sonra M ü e s s e s a t - ı Diniye ve Vakfiye M ü d ü r ü Mehmet Celil tarafından T ü r k ç e ' y e t e r c ü ­ me edilip Çiftçi Birliği M a t b a a s ı n d a 10 Nisan

1920'de basıldı. Bunun T ü r k ç e ve Bulgarca ikinci baskısı 1 9 2 4 yılında Sofya'da "Fatinov" Matbaa­ sında yapıldı.

* Bulgaristan Çarlığı dahilinde Müslüman Müessesat-ı Diniye, İdare ve Teşkilatı Nizamnamesi (Ustav za Du-lıovnoto Ustroystvo i Upravlenie na Müsülmanite v Tsarstvo Bılgariya), Sofiya, 1924.

1. Muhacir, s.38, 30.04.1910, s.39,4.05.1910. 2. Osman Keskioglu, Bulgaristan'da Türkler, Anka­

ra, 1985, s.39-40.

3. Bilâl N.Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara, 1986, s..68-69.

3 0 8 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U 1 8 9 maddeyi kapsayan b u t ü z ü k a ş a ğ ı d a

belirtilen b ö l ü m l e r d e n oluşmaktadır: I . Genel h ü k ü m l e r ,

II a. Cemaati Islamiye Heyetleri, b. Cemaati Islamiye E n c ü m e n l e r i , c. Cemaati Islamiye E n c ü m e n l e r i n i n va­ zife ve selâhiyeti,

d. Cemaati Islamiye bütçeleri,

e. E n c ü m e n l e r i n kasaları ve h e s a p l a r ı , f. Cemaati Islamiye kalem odası, III. ibadethaneler, hademe-i ilmiye ve be-deniyesi,

IV. İ b a d e t h a n e l e r ve dini ayinler, V a. Müftü ve müftü vekilleri,

b. Müftü ve müftü vekâletlerinin kalem odaları,

V I a. Başmüftülük,

b. Başmüftülogün kalem odası, V I I . Şeriye mahkemeleri,

VIII. Vakıflar, IX. Son hükümler.'^

B u h ü k ü m l e r d e n de g ö r ü l d ü ğ ü gibi, tüzük Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığın yalnız Müftü­ lüklerini değil, aynı zamanda b ü t ü n dini teşkilatla­ rını ve kurumlarını d ü z e n l e m e k t e d i r . Ayrıca bu tü­ zük Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığı h a k k ı n d a o tarihe kadar y a y ı n l a n m ı ş en ayrıntılı tarihi bir belgedir.

T ü z ü ğ ü n "Genel hükümler" b ö l ü m ü n d e Bulgaristan'da y a ş a y a n M ü s l ü m a n l a r ı n dinlerinde ve ayinlerinde serbest oldukları belirtiliyor ve şöyle deniliyor:

"Madde 1- Bulgaristan Çarlığı dahilinde mütemekkin (sürekli oturan) ueı^ahud muvak­ katen mukim bilcümle Müslümanlar, Bulgar tabaasmdan olsun, ecnebi tabi{^etini haiz bu­ lunsun icrai ayinde kavanini meri\^\^e\^i ve bu Nizamnameyi ihlal etmemek şartiyle h ü r r i y e t - i diniyeden istifade ederler.

Madde 2- Hiçbir Müslüman kanaati di-niyye sebebiyle herkes için muta olan kavanin ve nizamat-ı meriye ile bu Nizamname ahkâ­ mını icradan imtina edemez".^

Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n din ve mez­ hep işleri, Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Ba­ kanlığının denetimi altında, bu t ü z ü ğ e g ö r e , B a ş ­ müftülük, müftülükler, müftü ve müftü vekilleri ve şeriye mahkemeleri tarafından yürütülüyordu. B a ş -müftü ve -müftülüklerin yazışmaları Bulgarca yapılı­ yor, yalnız İslam cemiyetlerin yazışmaları ve m u ­ hasebeleri Bulgarca ve T ü r k ç e yürütülüyordu. B a ş

-müftü ve -müftülüklerin şeriatla ve ilamlarla ilgili yazışmaları ise T ü r k ç e yapılıyordu, ama b u n l a r ı n da Bulgarcaya çevirileri isteniliyordu.^

"Genel hükümler" b ö l ü m ü n d e y u k a r ı d a k i n o k t a l a r ı belirten tüzük, müftülüklerle ilgili daha b i r ç o k h ü k ü m l e r i g e t i r i y o r d u . Bunlar a r a s ı n d a ; Bulgaristan Müslümanlarının dini işlerinin Başmüf-tü, müftü ve müftü vekillerince yürütülmesi; Müftü­ lerin ve müftü vekillerinin sayılan ve oturacakları yerlerin Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakan­ lığınca belirlenmesi; Müftü ve müftü vekillerinin B a ş m ü f t ü n ü n gerek g ö s t e r m e s i üzerine Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n c a a t a n m a s ı gibi h ü k ü m l e r yer alıyordu. Ayrıca müftü ve müftü vekili adayla­ r ı n d a n belli şartlar a r a n ı y o r d u . B u şartlar a r a s ı n d a adayların h ü k ü m g i y m e m i ş ve Bulgaristan yurttaşı o l m a s ı , resmi dili k o n u ş a b i l m e s i ve okur-yazar ol­ m a s ı , s a y g ı d e ğ e r ve yetenekli o l m a s ı , otuz yaşını ikmal e t m i ş b u l u n m a s ı , icazatname yahud "Nüv-vab"dan ş a h a d e t n a m e s i o l m a s ı veya Başmüftülük-teki Mahkeme Şeriye-i Aliye de imtihan vermiş ol­ m a s ı gibi şartlar isteniyordu. Adaylara ayrıca şu aşağıdaki altı dersten yazılı sınav vermek zorunlu-ğu da getiriliyordu:

1. D ü r e r , 2. Mecelle,

3. Vesayye ve Feraiz, 4 . M ü n a k e h a t ve Mufarekat, 5. Mahkeme usulleri kanunları,

6. Usuli kitabeti Resmiye ve Sâkki- Şeri. B u derslerden yetenekli g ö r ü l m e y e n l e r müf­ tü veya müftü vekili olarak a t a n a m a z l a r d ı . Sınav-lardaki başarılarına ve k ı d e m l e r i n e g ö r e müftüler üç, müftü vekilleri iki sınıfa ayrılırlar ve ona g ö r e m a a ş alırlardı. M a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı b ü t ç e s i n d e n ödenirdi. Müftü­ ler, Bulgar Dışişleri B a k a n ı t a r a f ı n d a n g ö r e v d e n alınabilirlerdi. Müftü ve müftü vekilleri d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a b a n c ı bir devlet dairesi veya görevleriy­ le ilişki k u r a m a z l a r d ı . Gerekirse bu ilişkiyi Bulgar Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı aracılığıyla kura­ bilirlerdi.^

Müftü ve müftü vekillerinin birer b ü r o s u , burada çalışan katipleri, arşivi, defterleri v.s. vardı. T ü z ü ğ ü n 1 0 8 - 1 1 3 maddeleri bu b ü r o l a r ı ve ka­ lemleri düzenlemektedir.^

T ü z ü k t e B a ş m ü f t ü ve o n u n g ö r e v l e r i n e ö n e m l i yer verilmektedir. B a ş m ü f t ü b e ş yıl için

4. Bulgaristan Çarlığı Dahilinde M ü s l ü m a n M ü e s

-s e -s a t - ı Diniye İdare ve Teşkilatı Nizamname-si,

Sofya, 1924 s.1,2,3,7,9, 11,12,13,20, 23,25,27, 33,37. 5. Bulgaristan Çarlığı s.l. 6. A.g. belge, s. 1-2. 7. A.g. belge, s.20-23. 8. A . g . belge, s.23-24.

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 0 9 müftü ve müftü vekillerince seçilir, Sofya'da oturur

ve Bulgaristan'daki m ü s l ü m a n mezhebinin temsil­ cisi veya "mürahhasî'diT. Bulgar Dışişleri ve Mez­ hepler B a k a n h g ı , B a ş m ü f t ü adaylarını inceler, bir liste yapar, bu listeden s e ç i m y a p m a l a r ı için Müftü ve müftü vekillerini Sofya'ya çağırır, seçim orada, Bulgar müfettişinin huzurunda, gizli oy, açık tas­ nifle yapılır. En ç o k o y alan seçilir. B a ş m ü f t ü n ü n seçildiği, diplomatik yolla, istanbul'daki M e ş i h a t M a k a m ı n a duyurulur. M e ş i h a t , Bulgaristan B a ş -m ü f t ü s ü n e "-menşur ve -mürasele-i §eri\;e" verir ve seçimi onaylar.^

T ü z ü k Başmüftülügün görevlerini de d ü z e n ­ lemektedir. B u görevler şöyle sıralanmaktadır:

1. M ü s l ü m a n l a r ı n d i n i ö r g ü t ü n ü n iyi ve muntazam işlemesini g ö z e t m e k ,

2. M ü s l ü m a n hayır k u r u m l a n n ı n gelişmesini ve m ü s l ü m a n l a r ı n a h l a k ç a yükselmesini g ö z e t m e k ,

3. Müftü ve müftü vekillerine nezaret etmek, 4 . Ş e r i a t h ü k ü m l e r i n i n u y g u l a n m a s ı n ı g ö ­ zetmek ve bu konuda tavsiyelerde bulunmak,

5. Medreseleri İslah etmek, bunlara u m u m p r o g r a m yaratmak ve N ü v v a p okulunun kurulma­ sına çalışmak.'^^

T ü z ü k t e B a ş m ü f t ü n ü n Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n c a g ö r e v i n d e n alınacağı da h ü k m e b a ğ l a n m a k t a d ı r . Y a n i s e ç i m l e işbaşına gelen ve seçimi istanbul'daki M e ş i h a t M a k a m ı n c a onaylanan B a ş m ü f t ü istenince yalnız Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığının bir kararıyle atılabileceği de belirtilmektedir.^^

B a ş m ü f t ü l ü ğ ü n , kalem o d a s ı denen bir bü­ rosu bulunuyordu ve burada evrak, y a z ı ş m a , ve hesap işlerine bakılıyordu. B ü r o bir naip, bir daire m ü d ü r ü , bir ş e r i y e b a ş k â t i b i , evrak m e m u r u , kâtipler ve hizmetlilerden oluşuyordu. Bu persone­ lin maaşları Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Ba­ kanlığı bütçesinin ilgili b ö l ü m l e r i n d e n ö d e n i y o r d u . T ü z ü ğ ü n 1 3 0 ' u n c u maddesi g e r e ğ i n c e 1 9 1 9 yılında B a ş m ü f t ü l ü k t e "Müessesat-ı Diniy-ye ve VakfiDiniy-ye MüdüriDiniy-yeti' adıyla Diniy-yeni bir Müdü­ riyet te kuruldu. B u n u n teşkilatı ve görevleri bu N i ­ zamnamenin 1 7 6 - 1 7 9 maddelerinde ele alındı.^^ Müessesat-ı Diniye ve Vakfiye Müdüriyeti bir Mü­ dür, bir muhasebeci ve üç katipten oluşuyordu. N i ­ zamnamenin 1 7 6 ' n c ı maddesi g e r e ğ i n c e "Müdü­ riyet cevam-î şerife müessesatı hayriye-i saireyi ve bunlara meşrut emlak ve akarat vakfiyeyi bunlarm mürtezikalarını tasnif (cihat-ı) tevzi ve tanzim ile bunların vakfiyelerinde münderiç olan cihetlerle taamulen tercih olunagelen ci­

hetleri ve mürtezikanın evsafı lazimeyi haiz olup olmadığını tetkik eder. Ve cevami-i şerife ve müessesatı hayriyenin vakfiyelerine taamül-lerine ve cesamittaamül-lerine ve mevki-i ehemmiyetle­ rine göre cihat-ı mezbure hadematı kaç kişi ta­

rafından ifa olunabileceğini tayin ve o kadar kısmı tefrik eder.

Evkaf-ı Islamiye hakkında Büşmüftülük-çe yapılması lazım gelen muamelatta mütâ-İeasını beyan ile vakfın heyet-i umumiye ve hu-susiyesi hakkında talimat ihzar ve itaa ve vari-dat-ı vakfiyenin meşrut lehlerine sarf edilüp edilmediğini tetkik ve takip eder. Müdüriyet ifa eylediği bütün muamelatını Hariciye ve Me-zahip Nezaretine bildirir'.^'^ B u m ü e s s e s e n i n k u r u l m a s ı n d a n evvel Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n vakıflarını ve vakıf emlakini kontrol edecek bir t e ş ­ kilatı yoktu. Her Cemaati Islâmiye kendi kafasının tartısına g ö r e işler, eline geçirdiği vakıf mallarını fuzuli sarf ederdi. Hatta 1 8 9 5 yılına kadar Ş a r k ı Rumeli m ü s t e s n a olmak ü z e r e Bulgaristan'ın bir­ ç o k köylerinde cemaat idareleri bile tesis e t m e m i ş ve vakıflar p e k ç o k yerierde tevliyet usulü ile idare olunuyordu. Vidin gibi merkez kasabalarda bile va­ kıf idaresi birkaç şahsın elinde bulunuyordu. Vakıf­ ların halkın eline g e ç m e s i ancak Müdüriyetin h i m ­ m e t i ile husule gelmiştir. Tevliyet suretiyle idare olunan vakıfların cemaat idaresine geçirilmesi ve vakıf mallarının şevki için â z a m i gayret ve m ü c a ­ dele yapılmış, Filibe'de H a c ı ismail Bey, Şefik Bey vakıfları, Karanabat'da Sinan Bey vakfı, Aydos'da H a c ı Osman vakfı, Rusçuk'da Seyid P a ş a tekkesi ve vakfı, Ş u m n u ' d a A h m e t Ç a v u ş vakfı v.s. Cema­ ati Islamiyelere devir o l u n m u ş t u r . Artık vakıf emla­ kinin satışları evvelki gibi bir ç o k cami e n c ü m e n i n keyfine bırakılmayarak Müdüriyet tarahndan ciddi kontrol altına alınmıştır. Aynı zamanda Müdüriyet emval vakfiyenin himayesi için â z a m i himmetler sarf etmiştir. Mesela iskân kanunu h a z ı r l a n ı r k e n vakıfların istisnaiyeti, istimlâk kanunu hazırlanır­ ken vakıfların mal ve tarlalarının istimlâkten muha­ fazası gibi b i r ç o k himayelere muvaffak o l u n m u ş -tur.''

Nizamnamenin 179'uncu maddesi g e r e ğ i n ­ ce Müessesat-ı Diniyye ve Vakfiye Müdüriyeti her sene kendi bütçesini hazırlayıp Hariciye ve Meza-hip Nezaretine onaya sunuyordu. A y n ı maddeye g ö r e "bu bütçedeki fazla varidat her sene Bul­ gar Milli Bankasına Umumi Müslüman Fondu-na tevdi olunuyordu. Bu sermaye (Umum Müs­ lüman Fondu) talebe ve muallim yetiştirmeye kifayet edecek hadde bâliğ olundukta Başmüf-tülük nezdindeki Divan-ı Ali-i Şeriyenin karart ve Hariciye ve Mezahip Nezaretinin tastiki ile bu fondla muayyen miktarda fakir ve yetim is­ lam etfalinin muhtelif mekatibde tahsili temin olunuyordu" .'^ 9. A.g. belge, s.25-26: ' l O . A.g. belge, s.26-27. 1 1 . A.g. belge, s. 27. 12. A.g.belge, s.33-36. 13. A.g. belge, s.35-36. 14. Rehber, S.150, 29.11.1930. 15. Bulgaristan Çarlığı ...s. 35-37.

3 1 0 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U Bulgaristan T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığının

en y a y g ı n ö r g ü t l e r i n d e n diğer bir tanesi de "Ce­

maati Islamii/elerd'ır." Bunlar ilk olarak Şarkı Ru­

meli vilayetinde v ü c û d a getirilmiş ve I S S l ' d e ha­ z ı r l a n a n "Şarkı Rumeli Cemaat-ı Müslimesi

Hakkmda Talimatname ile faaliyete geçirilmiş­

tir.^^ Eski Bulgaristan'da (Kuzey Bulgaristan'da) ise bu ö r g ü t l e r i n faaliyeti 1 8 9 5 yılında "Müslüman

!dare-i Ruhaniı;yelerine Dair Talimatnamenin"

y a y ı n l a n m a s ı ile başlamıştır. Cemaati Islamiye ida­ releri h e m d i n i ve h e m milli m ü e s s e s e l e r o l u p T ü r k - M ü s l ü m a n t o p l u m u ile devlet a r a s ı n d a bir bag o l u ş t u r u y o r d u . Ayrıca bu örgütler kültürel, si­ yası, içtimai, hatta iktisadi cihetlerden M ü s l ü m a n ­ ların varlığı ü z e r i n d e amil ve m ü e s s i r birer m ü e s s e ­ sedir. Cemaati Islamiye idareleri M ü s l ü m a n l a r ı n yaşadığı hemen her k ö y ve kentte b u l u n m a k t a d ı r . 1 9 1 9 t a r i h l i "Müslüman Müessesat-ı Diniy/e

idare ve Teşkilatı Nizamnamesi" C e m a a t ı Isla­

miye ö r g ü t ü n ü ayrıntılarıyla d ü z e n l e m e k t e d i r . N i ­ zamname "Her Müslüman, mütemekkin bulun­

duğu mmtıka cemaatı islamii/esinin mecburi azasıdır'der.^^ Y a n i Bulgaristan'da o t u r a n ve

Bulgar yurttaşı olan her M ü s l ü m a n c e m a a t ı n dışın­ da kalamaz.

1 9 1 9 tarihli N i z a m n a m e n i n ikinci b ö l ü m ü " C e m a a t ı Islamiye Heyetleri" başlığını t a ş ı m a k t a ­ dır. Burada belirtildiğine g ö r e , en az 4 0 M ü s l ü m a n ailenin yaşadığı her yerde Müslümanlar Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığının izni ile C e m a a t ı Islamiye Heyeti kurabilirler. M ü s l ü m a n aile sayısı kırkı bul­ mayan köyler ise birleşerek o r t a k l a ş a bir "Cema­

at Heyeti" oluştururlar. A n c a k birleşecek köylerin

merkez olarak benimsenecek k ö y e o n kilometre­ den daha uzak o l m a m a l a r ı gerekir. Birbirinden da­ ha uzak olan k ü ç ü k köyler o r t a k l a ş a bir "Cemaat

Heyeti' s e ç e m e z l e r . "Cemaat Heyeti" kurama­

yan yerler için, b u n l a r ı n işlerini y ü r ü t m e k ü z e r e ü ç e r kişilik komisyonlar atanır. Bunlara "üçler ko­

misyonları" denir. Bu komisyonlar seçimle değil,

y u k a r ı d a n atamayla işbaşına getirilir.

C e m a a t ı Islâmiyelerin tüzel kişilikleri vardır. B u sıfatla onlar taşınır, t a ş ı n m a z vakıf mallarına tasarruf edebilirler. Mallan işletebilirler, kiraya ve­ rebilirler, gelirlerini kullanabilirler, cemaat a d ı n a borca girebilirler, cami ve okullara yapılacak bağış­ ları, vasiyetleri kabul edebilirler. B i r cemaati isla-miye herhangi bir sebeple dagılırsa, bunun elinde­ ki cemaat emlaki en yakın c e m a a t ı islamiyenin ta­ sarrufuna g e ç e r . B u ikinci cemaat de dagılırsa o n u n malları B a ş m ü f t ü l ü g ü n tasarrufuna aktarılır. Başmüftülük bu mallann hesaplarını inceleyip b a ğ ­ ladıktan sonra, p a r a s ı n ı Bulgaristan "Müslüman­

ları Genel Fonu'na aktarır.

C e m a a t ı Islamiye örgütü M ü s l ü m a n aileleri­ nin sayısına g ö r e 5'den 9'a kadar ü y e d e n m ü r e k ­ kep e n c ü m e n l e r t a r a f ı n d a n idare olunur. E n c ü ­ menler k ö y d e b e ş , ilçelerde (kazalarda yedi ve i l ­

lerde (sancaklarda) dokuz ü y e d e n oluşur. E n c ü m e n üyeleri o çevredeki M ü s l ü m a n l a r c a seçilir. S e ç i m ­ ler her üç yılda bir Ş u b a t ayında yapılır. 2 1 yaşını d o l d u r m u ş olan Bulgar yurttaşı M ü s l ü m a n l a r , me­ deni ve siyasal haklardan m a h r u m değilse, s e ç m e h a k k ı n a sahiptirler. Otuz yaşını d o l d u r m u ş olanlar Cemaat E n c ü m e n l e r i n e seçilebilirler. E n c ü m e n üyeliği adaylarında, T ü r k ç e ve Bulgarca okur-yazar olmak, b u l u n d u ğ u yerde mal-mülk ve saygın bir k i ­ şiliğe sahip olmak gibi şartlar a r a n ı r . Medrese ve­ ya idadiye tahsili olanlar, mal mülk sahibi olmasa­ lar da e n c ü m e n l e r e seçilebilirler.-^^ S e ç i m , Dışişleri ve Mezhepler B a k a n h g ı n ç a o n a y l a n d ı k t a n sonra kesinleşir. Bakanlıkça kusurlu g ö r ü l e n seçimler bo-zulabilinir ve yeniden s e ç i m e gidilir, ikinci kez de s e ç i m y a p ı l m a z s a o zaman Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı B a ş m ü f t ü n ü n o n a y ı ile İslam C e m a a t ı E n c ü m e n i vazifesini ifa edecek 3 kişilik bir komis­ yon tayin eder ve bu komisyon e n c ü m e n i n b ü t ü n yetki ve görevlerini üstlenir. S e ç i m s o n u ç l a r ı ke­ sinleştikten sonra e n c ü m e n üyeleri t o p l a n ı p kendi a r a l a r ı n d a n b a ş k a n , . b a ş k a n yardımcısı ve s a n d ı k emini olmak ü z e r e üç kişi seçerler. Ö n c e k i e n c ü ­ menden c e m a a t ı n h e s a p l a r ı n ı ve gelirlerini teslim alıp g ö r e v e başlarlar. Devir teslim t u t a n a k l a r ı n d a n birer suret mahalli müftü veya müftü vekilleri vastasıyla Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığına ve B a ş -müftülüge g ö n d e r i l i r . 2 °

E n c ü m e n l e r "tslam Cemaatını" t e m s i l ederler, c e m a a t ı n mallarını ve işlerini yönetirler. E n c ü m e n l e r d e çoğunlukla alınan kararlar yasal ve geçerli sayılır. Yetkileri içindeki işlerden dolayı en­ c ü m e n l e r i n cemaate verecekleri zarar ziyandan ve özellikle yolsuzluklardan e n c ü m e n b a ş k a n ı , b a ş k a n yardımcısı ve sandık emini birlikte sorumludurlar. E n c ü m e n b a ş k a n ı , devlet daireleri ve mahkemeler ö n ü n d e c e m a a t ı temsil eder ve E n c ü m e n kararları­ nı yürürlüğe koyar ve uygular.

E n c ü m e n , cami görevlilerinin a t a n m a s ı n ı yapar ya da bunların görevlerine son verir, din g ö ­ revlilerinin a t a n m a s ı için de müftü ve müftü vekil­ lerine ö n e r i l e r d e bulunur, adaylar gösterir, camile­ rin bakımını sağlar, buralarda çalışanları denetler, ayrıca Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakanlı­ ğının ve müftülüklerin emirlerini yerine getirmek zorundadır. E n c ü m e n , gelir gider defteri, protokol defteri, kasa defteri, d e m i r b a ş defteri, makbus def­ teri, gelen giden evrak defteri tutar. E n c ü m e n üye­ liği fahridir. Bu g ö r e v i n d e n dolayı e n c ü m e n üyele­ ri ücret veya m a a ş alamazlar. Yalnız sandık emini­ ne, hizmetlerine karşılık bir miktar para ödenir.

16. B.A., A.M.T.Z.04, Dosya 13-2, s.1-20. 17. Bulgaristan Ç a r l ı ğ ı s . 3 .

18. Bulgaristan Çarlığı s.2-3. 19. A.g. belge, s. 3-4.

20. A.g. belge, s.5-7. 2 1 . A.g. belge, s.6-9.

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 1 1 E n c ü m e n l e r her sene gelir gider sarfiyatını

g ö s t e r e n yıllık b ü t ç e l e r hazırlarlar. B ü t ç e tasarıları­ nı, müftülükler ve Başmüftülük aracılığıyla Bulgar Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a g ö n d e r i r l e r . B a k a n l ı k b ü t ç e y i onaylamazsa e n c ü m e n e geri g ö n d e r i r , ya da düzelterek bütçeyi onaylayabilir.

E n c ü m e n h a r c a m a l a r ı b ü t ç e d e k i b ö l ü m l e r e uygun olarak yapılır, bir b ö l ü m d e n ö t e k i n e para a k t a r ı l a m a z . Okullara ayrılan para, b ü t ç e d e gider olarak gösterilip. Okul E n c ü m e n i n e aktarılır. Büt­ ç e d e bir de Yedek Fon bulundurulur. Mali yıl için­ de b ü t ç e n i n bir b ö l ü m ü n d e para kalmazsa bu fon­ dan harcama yapılabilir. B ü t ç e fazlalığı olursa bu­ nun yüzde 8 0 ' i Yedek Fona, yüzde 20'si de Bulga­ ristan Müslümanlarının Genel Fonuna aktarılır. Bu fonlar Bulgar Milli B a n k a s ı n a ya da Ziraat Banka­ sına tevdi olunur, ya da paralarla devlet tahvili sa­ tın alınır. C e m a a t fonları, c e m a a t ı n b u l u n d u ğ u yerdeki yoksullara, yetimlere v.s. h a r c a n ı r . B u fon­ ların sarfiyatı müftü veya müftü vekilleri tarafından tastiklenip. E n c ü m e n i n esbap mucibeli k a r a r ı ile icra o l u n u r . H e r e n c ü m e n , b ü t ç e s i n d e k i gelir m i k t a r ı n ı n y ü z d e l O ' u n u B a ş m ü f t ü l ü k t e kurulan

"Müessesat-ı Diniı;e ve Vakfi\;e Müdüriı^etine"

tefrik ve tahsis eder. Maliye müfettişleri her zaman e n c ü m e n l e r i n h e s a p l a r ı n ı denetleyebilirler. E n c ü ­ menler, bir ö n c e k i yılın h a r c a m a l a r ı y l a ilgili kesin h e s a p l a r ı n ı da, müftülükler aracılığıyla, Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığına gönderirler.^-^

H e r E n c ü m e n i n birer kalem o d a s ı o l u p , b a ş k a n ı n nezaretinde s a n d ı k emini t a r a f ı n d a n ida­ re olunur. S a n d ı k emini e n c ü m e n i n zabıtnameleri­ ni tutar, evrak ve dosyalarını tanzim eder ve kalem o d a s ı n ı n intizamından sorumludur.^'*

Y u k a r ı d a adı g e ç e n dini ö r g ü t l e r l e birlikte Bulgaristan M ü s l ü m a n l a n n şeriye mahkemeleri de vardı. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e m i n d e n miras kalan bu mahkemeler ikinci D ü n y a Savaşı ö n c e s i ­ ne kadar varlıklarını sürdürdüler. 1919'da çıkarılan

"Bulgaristan Müslümanları Müessesat-ı Dini]je, idare ve Teşkilatı Nizamnamesi' Bulgaristan'da­

ki şeri mahkemelerini de ayrıntılarıyla d ü z e n l e d i . Hatta konuyla ilgili bir b ö l ü m e yer verildi (Yedinci b ö l ü m ) . Bu b ö l ü m d e belirtildiğine g ö r e , Bulgaris­ tan'da üç çeşit şeriye mahkemesi vardır:

1 / Bidayet şeriye mahkemesi, 2 / istinaf şeriye mahkemesi,

3 / Divan-ı Âli-i şeriye (Yüksek şeriye mah­ kemesi).

B u mahkemeler yalnız şeri davalara bakabi­ lirler, ö t e k i davalara bakmaya yetkileri yoktur. N i ­ zamnamede şeriye mahkemelerinin bakabilecekle­ ri davalar altı b ö l ü m olarak sıralanmaktadır:

1 / K a n koca a r a s ı n d a k i mal davaları ve k i ­ şisel davalar.

2 / A n a baba ve çocukları a r a s ı n d a k i kişisel davalarla mal davalan,

3 / Nikâhın feshi davaları, 4 / Fesat nikâh davalan, 5 / Nesep davaları,

6 / Miras davalan (veraset münazaaları). Ş e r i y e mahkemelerinin bu davalara bakabil­ meleri için tarafların buna razı olmalan gerekiyor­ du. Taraflar şeriye mahkemesine gitmeye razı o l ­ mazlarsa davaya ö t e k i Bulgar mahkemeleri bakı­ yorlardı. D o ğ a l olarak şeriye mahkemeleri yalnız islam dininden olan Bulgar yurttaşlarının yukarıda belirtilen davalarına bakabiliyorlardı.

Bulgaristan'daki her müftü ve müftü v e k â ­ letinde birer Bidayet Ş e r i y e Mahkemesi bulunu­ yordu. Bu mahkemeler tek yargıçlı mahkemelerdi. Bunlarda müftü veya müftü vekilleri hâkimlik g ö r e ­ vi yapabiliyorlardı. Fakat bu g ö r e v i yapabilmeleri için B a ş m ü f t ü l ü k t e n " m ü r a s c l e - i ş e r i y e " denen bir çeşit yetki almaları gerekiyordu. Ayrıca müftü ve müftü vekilleri bu görevi kendi b ö l g e l e r i n d e ya­ pabiliyorlardı.

Bidayet Ş e r i y e Mahkemelerinin bir derece ü s t ü n d e istinaf Ş e r i y e Mahkemeleri bulunmaktay­ dı. Bunlann sayısı 1 9 1 9 t ü z ü ğ ü n d e 3 adet olarak belirtilmektedir. Bunlar Sofya, R u s ç u k ve Filibe kentlerindeydi. İstinaf Ş e r i y e Mahkemeleri de tek yargıçlıydı. Bu yargıçlar, B a ş m ü f t ü n ü n g ö r ü ş ü alın­ d ı k t a n sonra, Bulgar Dışişleri ve Mezhepler Ba­ kanlığının isteği ü z e r i n e , K r a l iradesiyle, müftü adayları a r a s ı n d a n seçilip atanırlardı. İstinaf Ş e r i y e M a h k e m e l e r i n i n kadrosu, bir y a r g ı ç , bir ş e r i y e kâtibi, bir s a n d ı k emini ve bir hademeden oluşu­ y o r d u . B u n l a r ı n masrafları ve personel m a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler B a k a n l ı ğ ı n a ko­ nan ayrı bir fasıldan ö d e n i y o r d u .

"Divan-ı Âli-i Şeritle" denen Y ü k s e k Ş e r i ­

ye Mahkemesine gelince bu Sofya'da B a ş m ü f t ü ­ lükte bulunuyordu ve bir b a ş k a n ve iki ü y e d e n olu­ şuyordu. Başmüftü, bu Y ü k s e k Ş e r i y e Mahkemesi­ nin başkanıydı. B a ş m ü f t ü n ü n y o k l u ğ u n d a Başmüf­ tü naibi de bu mahkemeye başkanlık edebiliyordu. Atamayla işbaşına gelen iki üye y a r g ı ç t a n , medeni ve siyasi haklardan yoksun, ya da herhangi bir s u ç t a n dolayı h ü k ü m giymiş o l m a m a k , Bulgaris­ tanlı olmak ve Bulgarca bilmek, dindaşları a r a s ı n ­ da saygınlığı olmak, otuz yaşını bitirmiş o l m a k , icazatname veya N ü v v a p okulundan diploma almış o l m a k . Y ü k s e k Ş e r i y e Mahkemesi ö n ü n d e s ı n a v vermiş olması gibi şartlarla birlikte hukuk ö ğ r e n i m i ' g ö r m ü ş olmaları şartı da a r a n ı y o r d u .

'22. A.g. belge, s.10-11.23. 23. A.g. belge, s. 11-12. 24. A.g. belge, s. 12-13.

3 1 2 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U Ş e r i y e Bidayet ve istinaf mahkemeleri, da­

valara b a k ı p h ü k ü m verdikleri halde. Y ü k s e k Şeri­ ye Mahkemesi davalara bakmaz, yalnız verilen ka­ rarlarda şeriat h ü k ü m l e r i n i n tam olarak uygulanıp u y g u l a n m a d ı ğ ı n a b a k a r d ı . Bilhassa b o ş a n m a ile i l ­ gili k a r a r l a r ı n t ü m ü n ü g ö z d e n geçirirdi. Taraflar, Bidayet ş e r i y e mahkemesinin v e r e c e ğ i kararlara itiraz edebilirlerdi. O zaman dava ş e r i y e istinaf mahkemesine havale edilir ve orada yeniden görü­ lüp karara bağlanırdı. A n c a k ö n e m s i z davalar. B i ­ dayet ş e r i y e mahkemelerinde kesin karara bağla­ nırdı. Bunlar üst mahkemeye g ö n d e r i l e m e z d i . İsti­ naf mahkemesi, bidayet mahkemesinden kendisi­ ne havale edilen davaları yeniden karara bağlaya­ bildiği halde. Y ü k s e k Ş e r i y e Mahkemesi, davalara yeniden bakmaz, ancak verilen kararları usul ve esas b a k ı m ı n d a n bozabilirdi. Y ü k s e k Ş e r i y e M a h ­ kemesinde şeriatla ilgili bir t e r e d d ü t veya bu mah­ keme üyeleri a r a s ı n d a anlaşmazlık ç ı k a r s a , o za­ m a n B a ş m ü f t ü , Meşihat M a k a m ı n a başvururdu.

Şeriye mahkemeleri, bir yandan İstanbul'da M e ş i h a t M a k a m ı n a , ö t e yandan da Bulgar hukuk sistemine bağlıydılar. Bulgar hukuk sistemi içinde Ş e r i y e mahkemelerinin yasal bir yeri vardı. Özel­ likle "Bulgar Hukuk Mahkemeleri Usulü Kar}u-nunun" b i r ç o k maddesi, Bulgaristan'daki ş e r i y e mahkemeleri için de geçerliydi. 1 9 1 9 tarihli tüzük, bu maddeleri teker teker sayıyordu. Şeriye mahke­ melerinin verecekleri kararlar, yetkili Bulgar ma­ k a m l a r ı n c a uygulanırdı. Bulgar m a k a m l a r ı , şeriye mahkemelerinin kararlarını, Bulgar mahkemeleri

kararları gibi geçerli saymak ve uygulamakla yü­ kümlüydüler.

Ş e r i y e mahkemeleri üyelerinin ve persone­ linin m a a ş l a r ı Bulgaristan Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı b ü t ç e s i n d e n ö d e n i r d i . B u Bakanlık, m ü ­ fettişler aracılığıyla şeriye mahkemelerini denetler­ di. Yalnız din işleriyle ilgili konularda şeriye mah­ kemeleri Başmüftülükçe teftiş edilirdi.^^

1 9 1 9 t a r i h l i N i z a m n a m e n i n h ü k ü m l e r i ö z e t l e bunlardır. Tabii bu h ü k ü m l e r d e bir ç o k sa­ kat noktalar ve eksiklikler vardır. Bunlar 1 9 2 9 yı­ lında Sofya'da toplanan Bulgaristan Türk-Müslü-m a n azınlığın Birinci Milli Kongresinde dile getiril­ di ve madde madde s a p t a n ı p Bulgar h ü k ü m e t i n e sunuldu. Fakat Bulgar H ü k ü m e t i T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığın dile getirdiği istekleri yerine getirmede hiç ö z e n g ö s t e r m e d i . Tersine kongrede sunulan is­ tekler rafa kaldırıldı. Bulgaristan Müslümanları se­ nelerce bu isteklerin icra edilmesini bekledi, ama ne yazık k i ümitler b o ş a gitti. 1 9 4 4 yılında k o m ü ­ nistlerin iktidara gelmesiyle 1 9 1 9 tarihli Nizamna­ me ile verilen haklar da T ü r k - M ü s l ü m a n azınlığın elinden alındı. B u kısıtlamalar 4 5 yıl sürdü. 1 9 8 9 yılı sonunda k o m ü n i s t diktatör rejimin yıkılması ile Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı n ı n dini teşkilatlarını ve kurumlarını y a ş a t a c a k yeni bir d ö n e m başladı. Bu yeni şartlar içinde Bulgaristan M ü s l ü m a n l a r ı dini örgütlerini ve k u r u m l a r ı n ı faaliyete g e ç i r m e k için çalışmalannı sürdürmektedirler.

314

D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U l 4 .

-i

• • -I

• I,

I • J

•1 " A _'S •1 .-.'i İZ J 1 "I

\

-r

• 1 . •ı •-J

I

"1 V i3 '.l J \ v, V

51

"V-" - I J ••O • • V . '

w:

••1. _=*' - j

• •<

r.

.-3 •J > • -- : '.1 i") • ' A 'I A. 'O •5.

a

10 X 1) o

fi

I m

s.

LÛ >^ 2

O.

fi

lu (S e K S X o •o i» X

5

«! ıs 40 3 JU r (fl «j la n

5 5.

40 X «I û. o | 5 X tn i- I c( 9 c

-Fr

O

U O

,0 S .0 t o. ta it .9 r

O

^ vb _{ö «o ,0 .s} a. -r,-•o- •: - la ca

R

i l

5 rt 10•U (t)

i

î

X

I >• İÜ

-e-0

3 K L/ o

_{•in ö}

un T. . o « «i p g

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 1 5 •I • ..1 I 1 -s

' o

- s V. •Jj

i-• - ' I

X

i -, -I K. .1 - ' I .s. 1*1

-i

^ - S- ? -î, J

A ^

• .A J ; - J 3- A •K •- J X •'' .4 5.. O, •1.

^

6

3 - ^

3

^ i

1 i I --i" • 'O UJ

"S

i-ili

li

ri

— s. g ° i'

l ?• :i

(1

li ,•; i 1* .•-r 3 ^

fi

tJ Cj

;-• fx

" o (.. u

!'; i] rı .„ - -f

' P l .

_{rî d ra ö> v} ^1 r. n K o ...-I r '-' 1- , a a. •; '1 X m

8

| 2 i

= S

2

"S

S -ta S-z r 4» o. X P- o

i i a

T.

2 7 u • X _{r "U}

t

« :: a o

K 3

fj _{r «e} lu o. o h s = -fi r

İ S İ S

s. 9

_{3 S}

_{Ş 5}

Ö »i

= s ""^ İS

^ -t? _{. 10} C !0 ıZA il o o. _{.t «3} T. I- o. ır >0 _{«3 r 4°} R o i- a .

3 1 6 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U

1

-- -- . •M - j ^) ^5 •fi 1 ^

i

-I J •ti • ) \ - ^ 1^ 3 ^ '

-- i J 7>

^ ^> Ti^

'I • « "a

^-^ i

_5 » ' t -<3 J

I I I

^ -Tİ'

s- i s

>

.-1

^ uy

11

-3'

•3-3 2 F i f

•6-S 5

2 5 _o

₄₀

o- I . D. D . rt _{a o 9}

C 40

m

5

-e-s a: o CL. _{0) 4Q} g 3 2: o o. a

tş (O

3 S

- «I

Is

i t 1 ^

(S c

5 s ö s o 01 I _{I — .} CM «^ n -to o >o n 10 o , 10 I a a |0 vo _{Uİ. 10} il r rj

o a

H o

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 1 7 I 1 .•<, \ 4 3, ^ ^

.)

I I 4

J

. 1 I I 1 o )—

•S

• at -7' •O 'V

•A

_••i

•1 .-5 ' v o" • 1 ••O l •1 1 3J -•>

W

"S

'.a -t

1^-*. r t; j •s' J '•i J 1' •3 # ' 'S V — ' s

3

•'J J ^ r «i 3 T r 4) r a rt o o c »D T O O o 01 o .I ^ o y >= r o T r £1. m r l uj rf s: r l 5 3 »8 - X .•^ -J: o- ^ m (O ' -. 2Z o İÜ lU

zı

X 11 U ^7 4) ^ •q- ın T u-ı 2 4a « i: _{• • ' o} £ 3

cn

S

2

t

3; tn oj o

e- g

r t O

i I

_{" i}

Cû oj Q. J

5

'O 3: 2 M 5

li

c5 2

-OJ X a It a. o 0 >-1 «>-1 ıs D.

318

D o ç . D r . H ü s e y i n M E M l Ş O Ğ L U

i:

•"j - ' I •'i •i

İ'i

1- .-^

-•^ ^ 5 : 1

-5

Ms

•a

1 •A •'3

-1(

). 13

-3

3-•t"

%3

•3

5

_ <> * 3

-v

--^

I '

i r i

1 . i

i'

-> -A' ;j4 -3 ^ > -4. -s . 5

n _

_:3

1 1 ?

S

s

s

n o o o X ü (- I

ct rr o

U _{10 o} Q. U i2 i

İ l i

O. .0 _{is U} >» o. ,0 \D «D

8.

s: ja İli 5 o. ^ 3

S

Li. V IX 31 S. s w

r*

4J 01 _O. S 5 Q. >P Ki

fi "2

o X

i: t;

S «> c:

to

ırt

S

5 8.2

n "

_{ı! S}

a ^ rj

3 O _{o. -S rı} ı: . § 8

I

İS.

_{û o N}

S n

_{Ğ « A} «3 t "S O a 10

I I

fi «J e i

ti

r. .'i T. 40 O T: o V s- 5 c: r: 06 M _{1- a\}

_{Ş d}

§ 3 .1 u>, r. m

g- «o. o

o.

S.

»o

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 1 9 • i • .\ 'I '•j •I

••i •:.).

v'

" - l A. • ^ ••j " -ti . j . ;ıi, -1 .'••i

•V a-

w

3

-i "1 'I _{i ''-o}

'•'/'•i

3 U

_3 -? : L V -1 - j :> -\ 7.1 "3 •Ji n . ••t n .

rj t.:

İ.1 i- i 1- .< ıj o o r j O -n 5

' i |

5

-- -< ra n ^* f: *^ ^" ^ r ı i : r- ^ ?: t . r: .1: " " a I. , • -• -• ; . q l i O ,0 ••••• o r-' ^ ^ ;•: cJ b " -j 5 ü ^ H H «3 o c t u ai <: u J-s o _{,0 >s}

^ (0

(V o 01 ^ 5 le f.. o _{D. O} o .1. U V >> o ı> 01

a

«i X u _{T »s}

ö

n X r: _{111 M} f S >• fc ? 9 S «O fi n U3 (O 3; -ö- •e-•Ol •6-a. o

_e-

_{5 S}

3 2 0 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U V, A •'.)

S - , -v

\i

J •} ^ '

i ! -\ )• . . . . -tt ^, -t V o • j • * "A • 'O . F "> • :A -1 " '•• ... -t . ' '1 _S -! • \ •) ••I, V . ".•'i

1 s \ 1. ..n -^^

- > \/:, • - i - . Jy

• 4 ^ r

-o

^ ^

** •

"i,

-V '? \

J .-1)

. 0 i

^

^ A.

J

a

D .1

5 ^

J,

1

^5 • •o 'J

o o

« ^ m

n (• f^. ''^ o

.4a

t: ili S.

S- s

»o

" r"

« c! "

; f i? o

"a ; ° O

'S

. r t H ; V

S

-g-S o 9

• r

-' t - ° - o 9 S o ; «

£ F=

o

T. T. I- rt

»-.1-1

i:

" a .

U lu U rj t.l O

>• 1- P :ı:

t: f'> t> oj

u X aj ti

'O ^ X (a

fO u X u

s

fi

O o OJ (U o f-n (O

- r

_{CL. (U} D. T _{9 ?}

o; tf

_{?; e-} Q.vg

5 H1

1 ^

.0

ın s § .i o. s I

5

ir. CM ja (M «Ol ş.. o ,. o.. o. s n .

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 2 1 •K •Ji

_{1 !>-^\}

3'

•A.

I

4

•1

... - .1

J ' . - ^ ' " i A-• t,--!•. •5 1

A.

O'

fi

A.

i l

^ # • .a "1 I " i 3^

4 ^

' M . •1. "D 5 -

I " I •" I

-1 . « J *3 -•"1 r O Î; "S

S

: i ^ J. •r—.

• i l

'kTv

Îİ

J 3

•i

i

•K -i ••3

\

•3 •4 5 r s ' (O

ra

B: 3 -6-§ 2 o- t: lO (U 1

ra

- .ıj

-i: :;: .u « - «ı r f'"' o ,a .-^ û. o o CJ 2 o, D. = 01

ro

CL - o (U K O. D. -©•

î

-ta a o _4» X m o. s:

S-İÜ

S.

•6-r rj O 1^ Ul PJ _{s 01} ,11 11

r. ra

_S

_{If y}

_R.

o O)

-0-* e

3 5 ^ : c. _{m 3 a.} I- D: 10 O 1-10 -J: fi t- il 4 u ı'> _{A" !- . fi} •in V _{-(0 S.} İ " 3 r> aj u V ... - S

322 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M l Ş O Ğ L U •73 - ] , \

o

-V ' - .1^ J X

j-'

3 ^ '-i 1 " r

•1

'A

1

2.' A-Tl -I 3 t-— . -5 m -^ * - i > 5 .

••i.

h ; .

^ ^

a ' i l

lî

• ' 5 i ••^

i :

-o

i4

I

ı3- i;)

7^

"3

n

\ >

>

t-<7> z m O) ,0 VD >. I -2 i

s t

S 10 e -6-c u «3 >S 3 ± ^ 8 0Q _{O X} -e- _{o. ja} 5. S 10 n S. İL Kî

a l l

5 3

<o V

X

s-

c3

ıs

o 03 o o ? O

o s'

9 ^ 2

5*8

_{i l} î o s vo ."^ -1^ w I ' ^ •4» o rt _{£ -fi} n

X a.

_{? «a}

S.

>< fi ^ m _.'O. X. n o _o ca r-«

I «

S o a.

(0

I

s

LÛ

I

«J

r

>-? o

«3 X O -t» S " 10 a

•S

_o

A

H C D. n İZ §

9-o .«

Im

01

_u

H

i : s-o " c

B U L G A R İ S T A N M O S L O M A N L A R I N I N D İ N İ T E Ş K İ L A T L A R I N I D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 2 3

M

'^ A. A. _ v ^ K j

il

i,.

î 4^ J - :^ 1

_ i» ^ _

4^

1

i 4

i-\ % ^ '

i - t.'-i'

•s ^

V •J?L •

• i .

î ' î f

3.^

t- -i

•3.

3--T • % 4 L «J X 2 8 «i i s ş & ş 5 g a n.

u£ Ş c

fi

-e-§ . • 1 . n 5. 5 OL. S

3 r

ı s

_{D. ^}

d. o:

c

40 n. 10 K g I

H

S I

s e s «

-6 >• o n 2 i : b:

S . .

¥ £ -Ö-2 .

£ . 4

I I o (Ol

s

"2

" S s o.

I

s

»

S3

I n. X o =

u a

>, P

İliklin

c X £

S X.

t-,*. -.:-'

.vQ-a H.;x Jt^>

324

D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U ^ V / 3 _ • -3 ••. Ti

V?

3 4 : =^

'O -

"a

1 -A . —^ . -"i ^ 1 O M \<5. J:^

- _\

\ M

' s \ ^>

. t ?

o S5

. «I '-3 _ - "I -=>• - i -n •"1 •o

: 4

"1 's: '•3 A. _4-.) 3 0

"S. ^'

"^3 ^ 0 -V ; • ; r •t, T

Vj

A 3- o

v'^ ~> ^o^ -^.

ıs

V l , •^ .-'

M.

y ^

^ •!. -r

' i .

i

-.1

^-J

^ "O

ı \ <

-A

M,

•A -1 • 4 ' " s ö _{C 11} g -İS S I tx r. D . <J 2" 2 _{5 2 -6-}K

1-r

^- n D. ğ «

İ2 v5

d 4CI

a- «3

o

-e-5

K D. O 5 X _o _{o. <u û. «J} -O-D. o _{D. c(} 10 «J

_o.

n 5 D . u

_{Û. l.}

o 10

2

<; i

2 «i-(«ıS 5 s

5 « £

S 6

g -8-vg

I

5 |

S.

_Ş5

S.

? v5

5

8

S

Ş

o

O S ıfi

o. t

uı .

(0 Çl

i t

<0

I - c. X X r-

1-

_1*

_jS

X «o — m

s

ct o o o t)

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 2 5

t>

. . . . v-,

- o

i:

^ o

.1 . ? V -3

I \

o'

u:,.ı _ '1

)'

-3

'â ^1

^ j : ^

.2

X <

4

>

.1

•1

. i

--

--^ -i

îi

V

.-3

_

"i-J 4

il

3:?

^" I

3i3

i)

'1

j -

- i J -5 K

-6-h

.t;

o. s

•1=1

01 u to

s ıs

•e- ^

₂ Q. CO a V

,0 C

M (X

•e-- a T » D

5

a.

2

iî

m ın * a. cn

_CL

₄₎

C u ^ âJ X « o 5 x O

1

n

o. s

O. u C - T

-T "

_{o; s}

.- C JS . •* • I o ı s _{, m K o} •! * X « «1 _{O o.} E-l ^ ^ 3 « ^

8-a

X -e-.r- .o s.o» P m •11 (O

İn t

V. c 9 4» 4Û _{: O} a

fi

o O'

(0

(Q

326 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U S»

•V

.1

_-<

")

•s.

") -A •O " • 1 vi - 1 '••'i - . \ 'O • '1 \

:

•V

^ , 5 -ü V - -"^

3 *'

I I

3 / ^ X _5 i t -i •1

1.

i'

...

^'>.3

J V •A:

o

J ••) * t .

•o"

4: \ .

7^ • •

'i '3 •

^ 1

23

-- . .13 ' 3 •o

Â

T l

\

'1

•V

•y

•t

5-t" fa - _{K «1} <n (n re

5 l

- s W 2 (U (D O fO CV. O. •o s X X c -o. 5 _{,0 ct} o

fi

n n _{a. ü} .0 c

t I

to V OL U 2 î! 2 2 O M _a.

_a

If

•e-5

1..

- 8

3 V

§ . 5 _{z. t)} o.

t

^1 Sf>İ . 1 Cl. S •4»; 40

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 2 7

> o

1 • . Î 5 :

-a,

=1 =1 '-3, 1

3 J

4 ^ •1 .2 > J ^ 1 a J \ C O J

3

\ >

•3 Ti • ı

I ?

^ 3

Z

-4

-•1

j

I

<ı\- ^1 •". _ * 1

i 4

V ) I

.i-- i O * 0 - ı ^

i l

. '1 ^ 1 - i ^1

•

"o'

- .

"'2

l ^

1

2 i

i-i -

i:

•5 ^

.1

• «I •1 c -©•

- c

a. H o »o

-e-

a n m İ S

ıS

u:

ti

a d g M 5 B i a 10 ct VO İ E o. O

s î

(U o a o .- n

^

-«3 ftJ S

-6-«5

u ta ..X. o H

328

D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U

o _

,4 -S, Ti -"^ -1. 4 1 - - i 4 T; -V -. .

'1

-D — 1 3.

t

i' * . I ^ ' !• I .•! i . ' I • ••\ I 1

s

1 •<> • ^

V.

O •i . J - r '.1 — • _ ; . < • \ » -^. ^ s

1;

- • i . 5 i 4

n

•=rı • _ • n i .

< 4

i-^ i

i

i-J3,

A. ^ : • î • 1 ,

"i

7=> A. « fi a fl s fl K " X s: z !- I 5 U (U

4)40 «

K r lO . ->• D. a: a. D. o. V 3 " T o

4)

H n (U s

fi

_{i r • a: 2 n}

c;

ü u 5 40 r> C o C m t: U OJ _{p 5 c p . 5 c} lO 1*1

^

fi

a X a s O f ^ İ İ ' n a m j 5 o O « > O û . o

5 Ç

C40 _{a X " ^} di ro

5 ? 9

I o. I

,0

ro 4â

c o -6- î " s S„ .» ? S.

ro ro

>. I s i ; _{3" o o} K ro o

40

u r. 40 b

g-5

13 g İ S !S2

15^

s 5! _{â l} ^1 T.

40

T >0> «I U _{t Q}

_{o «}

u ^ _{rt ro} İ S roC _•m ro vo

_{rt S'^}

Ğ ö = ,i o S. o. O. -c

C40

o o

D

£ c s

s

40

5

_'44

ro O. ro

¥ 8

„ - - û . 0 . n o H « o, n 2

s

p: s » - O u c x E s > . c

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N DİNİ TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 2 9 :^ ^, , A .5 v ;

j

1. '

j

•o" )

j .

• • ) 5, "3 ^: ^ j ^ ••-'•I •A .1 ' •y.? • - 1 ... fff •i ^ J - n « _'1' 1 " O 1 . ^

3

'3_r' - i - i .

^5

^ ^ .T 1 •

•^-^^ ;-\

D

. r

- i ; 3 i - j . >r v" ^ - ^ r" A. • ^ - K , • A. '-î> _ •1 • TJ , ^ * 1 4 a ^ 3 . 1 i , -? 1 ^ o j - .) \ '-I A. i- J = 0 K <a O 1 s i; c H ¥ o S-6-g.r r .a

•e- s

o I i 543 _o 5 ^ o; (O rr ı _{t* c} « ıs 5 s Q. ra (Q. Ü: M ^ (O - _{a. s} o. £ (n :!z o ₄₎ T OJ ra « o: _•€>• X I- OJ flj 2 o 3: _{^ CLVO -e-} 9 tC S o n g „ i O tT U r (0 S t-_OJ R3 O ö u n ra 5 I-' _{>, a.} IS n 5 S X o 2 ^ _s: 2 2 = I 3: .•+0 o. u i t i ' 5 ^ « ' S o s r « ^ ~ « ,9 s 11 _{- a£} o i. o 5S. 4; \û

^ i-

o 2 10 n 1 J ^ KJ r «i rf 3 5 c 5 o - & - 5 S O- » n_{ıû X} 2 >Q _{n «J «j} I re 0} DO X 0^ 7 rt = ra ^0 S o. (O u n c >x

3 3 0 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U

1 ^'

1^

•1

1^^

^; i

-A. —

•» "I

• i ^ •3 ^ • 1

-1 İS

t :~

t-y

• o

_•)

4-•-{

i

i-•

>

" i 'i --^

^ I ^

T. •>

s

K. S ,y \ 77 je

j J >.7;

A. l,

s - \ \

^ J

-_ "1

\ û . ! ^ - 1 •A 1 " - 1 ^ ' J "^J T : ' J # J ,

U

A. 1 - 1 •') •J •i %

fi

O O O ı- rt

I 'S

O n

j

ı s _{ta u} ^ o ç î o

<u s:

O. o 5 «3 m 40 P- 5 _{40 -i.} •6- ^ _{a. - u}

_{0) 10}

i "

ro -O ,= K

10

fi

o o. r[

[0 ro

cl 10

r.l -= O 3- Jfi

_{10 <0}

s -ta

R ro

X X i

_{H * 3}

s

3

10

= a: 11 r- r v-. u

4U

i f

«71

X

•O) V

10

_{a o}

_{i X}

o: )r

5

o.

X

10 n

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 3 1

<

1. 1 •ı i - : ' i \ • t A. • " D 5 3 = ••-if ^1 - S n • J

. i •>

1.-1

?}, ^ s "i Z ' ^ -1

>

1

1

--'s

• < • , ti»' < ^

i Vİ

I \n

? = » J

H I

•1

3

A ••3'

4- ?^ J:

j : •

o o K

:u a T

a

i

-S

2 fi •-2 o î o Sİ '

s

5 (T3 I- O c

i t

.; o o rj X in tu 5: -p cup M n O " <J S i o

S "

" i « o -" o

4" 4)

_{>î I ü} to O I i: S ü • - ^ o u a c; û . ^ ¥ - [- r; -ö-i ş Ş ^ r-? 11 -II i T- - - lu p r o :-. ^, o 13 9

S S a p g - - s

p r; - m _{- « o rtl} . X lu o n »o >o .10 - to_{n ta a V} ı - n H --^ • oj r; n. o o D. L : c c - m '1) !:! " r. (0 ri. .a ti •(a CU ' rT

_4«

n o r»

.--1

O ^

.11 „ (O ı-\ IJ

^ s

O 1-II a. c 3 -a ™ X

^- S i

fi

g- ^ d. n H yo I o

sı

l i s

X X o fu " 2 -e iS 3 i S o D. -ta _n ,0

rt

o. J' 2 = g . 3

l

S S. ş

s o ? X

§ 5

(A

5İ

I (D .0 c

e ° i

n u ' i •o _ S _{O. O H} £ •©• S o 2 ı: s O ro~ X (O (O ct I ı " . a: o fû I £ ^

İ l

« -3

O « § ca S o n X

• - 4*

_{(U £}

s n ta O « S

|f I g

2

S

S " S.

S:

2 a s:

^ S

s rt J r. o OL. a

£ s s

s o. t X v

Su

H

00

a o s c-I I n n O! t; ^

o o

m a S X o

e

10 o. s o n X . -P o o t-10 c: ^ u ı: X X <u o D. c: o C lO X O . X !• (0 lu c; a î. s S

S S.

c <-» T. s «J C 0 ct « CQ X u s a .

_ "5 »<

S ^ a

I g

1

i

5

s §

û . m îi ^ O §

S

O <u E ; j O. O C-c a o X

fi

§ «J X I AJ . I «j c: T

fi

«o_{o. s}

s

3 3 2 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M İ Ş O Ğ L U

1

-V

?^ < .

\ "O — , • '1

i •

\-\ J '

o

J

-^

i

-1

W ^ vo « 1 '-i' ..'ı ••') •J. :3

• )

-1

*> i.

• '1 4 - i -rt •4 •A

d'

-1.

- i ; 1-1

3- ^*

\2

1

' f i '

I I I

•

1

-•T ^ •A ' l

o —

-=t .*>

- 1 •

•1

i

• —

ı—

•1 O- b D. n: = ra ro _I û. O.

_•5i

ğ >» k _{u I "}

S S §

5 vû

i 5

n_D. 10 9 S

fl

CQ -6-

₃

_O • n w Si

ra

4 0 a t o.

•e-

4a u Ol U D- 5 . 3 jo «o o a o. t-D. m _{u o} O. to ^1 -J.

i

2

' i

_•d

_V 3 . İ 5 a u O b I »> 5 S

a

3

S 5

a. q CQ 3-<« _{(M (O} 5, S Bj 2 fO S D. •X. r-. Ol. _{S .}

s.

R I -O 41 -Cl ^ O ^

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 3 3 '1.. •••^ •-1

I f

O

-•J -1 *\ 1

o-• >^ i ) )

-3

i-1.

r .5 -5^ - I ")' j "1 ^0 I I 'I I 3 •3 " i ' i : T, .1 -;• \>v

•)

. 1

•3

V

•'i •A -"S

V-,

'.1

^;

' 4 i

4' V-

U

.:, .-.i ••'o -J ^ 9--6- a s: ir (u 3: t o ^ ™ ıs o.

S !? £

« = î

O i: O O İD a " t- t- O •: - > X 15 rr: 1

o

a. C 5 3 S p; o b U 3 ^

a

fi

fi a h- ta o. _. (U 10 n 5 -tf <" fi 5

e

H (II a: . S s Hû s; _{o -ta} t -. T. _{g. E} 5s5 40- £1 •? >0 % 2 _{6 O} ö .2 P 5 lO O y H^ n -S _{o. —} Ş 9 -6-S = 10 T.

fi

"2 S 4 t- i. ? f -6-£ i i ¥> T. fi

% e s

n: T 1- 2 S •e 9 s: O ıs s OJ .s

3 3 4 D o ç . D r . H ü s e y i n M E M l Ş O Ğ L U K. _Q --T -1 - i —1, A. ,1 'O • I 1 '1 -1 ^

I

"O

: 3

3 , . • M

••o

J

_

'"i "a 1 •-:) 1 *3 ••3 J •O

1

J - J-o O J

4

-o"

1

> <

I I ••3 ^ . .^i

1^

4 * r»i

. M ;

. o J \ 1 -— « •1 Tlx a

-e-o ; — T r, ,a o. ? -O-Q. 2 3 : o S -r.. b -t ı- s

•e-5 41

s

-o-I I -lî s 5

i i

•(1 L ;

5.a

(XıS

_{-e- s}

_{g.5 8}

•e- •6-t: 40 s Ş İ İ

5

o; ü •10 D. C -D- 2 ^ -&• I

5

s : n I ... n: 4? _-O 5 - o — U M.

g 5 5

_{S fi}

O -Cı. 3^ «71

§ ; -e- '

c .;. • o . ? CO

Kg

c >4 O. 13 m I s 4 1 .lU

B U L G A R İ S T A N M Ü S L Ü M A N L A R I N I N D l N l TEŞKİLATLARINI D Ü Z E N L E Y E N N İ Z A M N A M E 3 3 5 Ti •'1 'O A. •''3 A • -O' . i ' -"I "1 -•\ ^0 .4 •i 1 a ' ••'•D I V ••>K.

s*

" i

-i

• ^

_-o'

J' 1- -«J I I I

? J 1 7^

: • ' ^ V l I -•1 0

1

J

3

•»1 _ 1 ^4 _{. '.1} — -> 7Î

3

S

.j ^

• 3 . :

•A-

1-'il T-, —

1-

a o m ca u sn s

s

^ C ^

e !2 o

_{- m}

_{c 5}

<u

ı-S ir' K

!? " § -o-HI İD

o r

_{s —} > - 1 : i 5 g i : "-^ * H ,u O -5 I 0Q •G-

ra s

_I -r> O £ p: a o r; -1 O. lU a " \j S ^ ^ ın r-n u

10

« '.î

S

a: r <J -6-2 Sın _!n S -e t.

o. c)

- w7 _{• la} 3

s

ıq g " t= 4J * S S _ S

01

ITi

a " r:

İÜ _{s «}

fi

3: M _{5 ^} a; M _a.

-e-ct (U

4J U o m _{- =0 T l - " ; :} n K c lU ? "

^-. f

'i A r, u U3 o O la S ra ,11 w ^ ,~ Ov — fM fil - l- İD 5 o " lU

I o C 1.

_{X «}

A « 5 ^ 1 o n ot

nt

_{5 s}

_s

_{" in} J t; Û.Û. lu Jû £ Pl

i

la

I" X D I 01

g o lO 3 a: Q s h

5 «

S d r g-tf ^

l i s