SELİMİYE (MİLAS, MUĞLA) KUZEYİNDE MENDERES MASİFİ’NİN MESOSKOPİK TEKTONİK ÖZELLİKLERİ
Rahmi AKSOY
S.Ü. Mühendislik-Mimarlõk Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Konya-TURKEY Makalenin Geliş Tarihi: 17.09.2004
ÖZET: Beşparmak Dağlarõnõn güneyinde Selimiye (Milas, Muğla) dolayõnda Menderes Masifi, Üst Devoniyen-Üst Permiyen yaşlõ metamorfitler ile Üst Oligosen yaşlõ gnayslardan oluşur. Bu çalõşmada masifin bölgesel metamorfizmasõna eşlik eden deformasyon evreleri saptanmõştõr. Yüksek amfibolit-yeşilşist fasiyesinde bölgesel metamorfizma geçiren Paleozoyik yaşlõ metamorfitler dört evreli sünümlü deformasyona uğramõştõr. İlk deformasyon evresinde bölgesel başkalaşõm olaylarõna bağlõ olarak yapraklanma ve foliyasyon düzlemleri gelişmiştir. Bunu izleyen deformasyon evrelerinde ise kayaçlar B2=K 26°D,50°GB ve B3=K 66°B,60°GD konumlarõnda çok evreli olarak kõvrõmlanmõşlardõr. İncelenen
sahanõn Miyosen’den itibaren yükselmeler, alçalmalar ve blok faylanmalar şeklindeki kabuk devinimlerinin etkisinde olduğu gözlenmiştir.
Anahtar kelimeler: Menderes Masifi, mesoskopik tektonik, deformasyon evresi..
Mesoscopic Tectonic Features of the Menderes Massif in the North of Selimiye (Milas, Muğla)
ABSTRACT: The Menderes Massif in the south of Beşparmak Mountains north of Selimiye (Milas, Muğla) consists of the upper Devonian-upper Permian metamorphites and the upper Oligocene gneisses. In this study, phases of deformation accompanied the regional metamorphism of the massif were determined. The Paleozoic metamorphites experienced regional metamorphism under the upper amphibolite-greenschist facies conditions have undergone four phases of deformation. The first deformation phase produced schistosity and foliation planes as a result of regional metamorphism. Following this phase, the rocks have been subjected to refolding about B2=N 26°E, 50°SW and B3=N
66°W, 60°SE directions. It is also observed that the region has been affected by uplifting, subsidence and block faulting since Miocene.
Key words: Menderes Massif, mesoscopic tectonic, deformation phase.
GİRİŞ
İnceleme alanõ Selimiye (Milas, Muğla) kuzeyinde Beşparmak dağlarõnõn güney kesimini içine alõr (Şekil 1). Bölgede Menderes Masifi’ne ilişkin metamorfik kayaçlar yüzeyler. Çalõşma alanõnda bugüne değin masifin stratigrafik, petrografik, metamorfik ve jeotektonik konumlarõnõn aydõnlatõlmasõna yönelik çalõşmalar gerçekleştirilmiştir (De Graciansky, 1965; Başarõr, 1970; Öztürk ve Koçyiğit, 1982, 1983; Şengör, Satõr ve Akkök, 1984; Bozkurt ve Park, 1993, 1994; Bozkurt,
1994, 1996). Bu çalõşma ile, inceleme alanõnõn litolojik ve yapõsal ayrõntõlarõnõ belirlemek için yaklaşõk 170 km2’lik bir alan 1/12500
ölçeğinde haritalanmõştõr. Bazõ birimler ilk kez bu çalõşmada litodem düzeyinde ayõrtlanmõşlardõr (Şekil 2,3). Bu makalede, masifin mesoskopik tektoniği açõklanacaktõr.
Masifin yapõsal özellikleri, Turner ve Weiss (1963), Ramsay (1967), Hobbs ve diğerleri (1976) ve Ramsay ve Hubber (1989) tarafõndan verilen mesoskopik tektonik analiz yöntemleri ile değerlendirilmiştir.
R. AKSOY 62
Şekil 1. İnceleme alanõnõ yer bulduru haritasõ.
Figure 1. Index map showing the location of the
study area.
Şekil 2. Selimiye (Milas) kuzeyinde Menderes Masifi’nin genelleştirilmiş dikme kesiti.
Figure 2. Generalized columnar section of the
Menderes Massif to the north of Selimiye (Milas).
STRATİGRAFİ
Çalõşõlan bölgede Kuvaterner yaşlõ alüvyonlar dõşõnda, geniş bir alan kaplayan Menderes Masifi’nin metamorfitleri mostra verir (Şekil 2,3). Masifin en yaşlõ oluşuklarõnõ yarõ pelitik, psammitik gnayslardan yapõlõ Kayabükü gnaysõ (Bozkurt, 1996) oluşturur. Kayabükü gnaysõ kabaca iki litodemik topluluğa ayrõlabilir: en alt kesimde yarõ pelitik gnayslar yer alõr.
Bunlarõn üstünde yarõ pelitik gnayslar ile ardalanmalõ olarak daha az yayõlõm gösteren psammitik gnayslar bulunur. Bunlar ilk kez bu çalõşmada düzenli yayõlõm sunan birer litodem şeklinde haritalanmõşlardõr (Şekil 3). Kayabükü gnaysõ üzerinde, uyumlu olarak Kõlavuz metamorfitleri yer alõr. Kõlavuz metamorfitleri yörede geniş alanlarda yayõlõm sunarlar ve başlõca mika şist, yarõ pelitik şist, kalkşist, psammitik şist, amfibolşist ve fillitlerden oluşur. Ayrõca birim içinde değişik düzeylerde diğer litolojilerle bazen yanal ve düşey geçişli bazen de keskin sõnõrlõ, merceksel geometrili yer yer ince mermerler bulunur. Amfibolşistler ve mermerler bu çalõşmada litodem düzeyinde ayõrtlanmõşlardõr. Bunlarõn üstünde uyumlu olarak fillitlerle ardalanmalõ, kirli beyaz-açõk gri renkli dolomitik mermerlerden yapõlõ Kõzõlcakuyu metamorfitleri yer alõr. Birim altta fillit, mermer ardalanmasõ şeklinde izlenirken üste doğru som mermerlere geçiş gösterir. Kõzõlcakuyu metamorfitleri içindeki mermerler de litodem düzeyinde sõnõrlarõ haritaya çizilerek tanõmlanmõşlardõr (Şekil 3).
Üst Devoniyen-Üst Permiyen yaşlõ bu birimleri (Çağlayan ve diğerleri, 1980; Meşhur ve Akpõnar, 1984; Konak ve diğerleri, 1987) Üst Oligosen yaşlõ (Bozkurt, 1996) Beşparmak gözlü gnayslarõ kesmiştir (Şekil 2,3). Ayrõca granitoyitik magma yükselimi sõrasõnda yantaşlardan (yarõ pelitik-psammitik gnayslardan) kopardõğõ kaya kütlelerini bünyesinde kapanõm (anklav) olarak almõştõr (Şekil 3). Gözlü gnayslarõn içersindeki kuvars, feldispat, hornblend ve mika minerallerinin belirli düzlemler boyunca dizilmeleri ve yönlenmeleri kayaçta foliasyon ve mineral yönelim lineasyonu yapõlarõnõn gelişmesine neden olmuştur.
YAPISAL JEOLOJİ
İnceleme alanõnda yüzeyleyen kayaçlar, tektonik hareketlere bağlõ olarak kõvrõmlõ ve kõrõklõ yapõlar kazanmõşlardõr. Bu çalõşmanõn asõl konusunu Beşparmak gözlü gnayslarõ dõşõndaki birimlerin mesoskopik tektonik incelemesi oluşturmaktadõr. Burada Beşparmak gözlü gnayslarõ, yantaşlarla olan sõnõr ilişkisi açõsõndan incelenmiş ve haritalanmõştõr.
Şekil 3. Selimiye (Milas) kuzeyinin jeoloji haritasõ. Figure 3. Geologic map of the area north of Selimiye (Milas).
R. AKSOY 64
Bölgedeki metamorfik kayaçlar yüksek amfibolit-yeşilşist fasiyesinde (Bozkurt, 1996) geçirdikleri bölgesel başkalaşõma bağlõ olarak düzlemsel ve çizgisel yapõlar ile birlikte kõvrõmlõ yapõlar kazanmõşlardõr (Şekil 3). Bu kayaçlarda harita ölçeğinde izlenebilen formasyon sõnõrlarõ dõşõnda tabakalaşma (So) gözlenememektedir.
Çünkü kayaçlar birincil yapõ ve doku özelliklerini tamamen yitirmişler, yeniden kristallenmişlerdir. Metamorfik birimlerde mesoskopik ölçekli yapõlarõ başta şistozite ve foliasyon düzlemleri, kõvrõm eksen düzlemi, mineral yönelim lineasyonu, buruşma lineasyonu ve kõvrõm ekseni oluşturur (Şekil 3).
Metamorfik kayaçlarõn sõk düze yapraklanma kazanmalarõ ilerleyen deformasyonlarõn bir sonucudur (Ramsay, 1967; Ramsay ve Hubber, 1989). Üst Devoniyen-Üst Permiyen yaşlõ metamorfik kayaçlardaki yapraklanma ve foliyasyonlarõn (S1) gelişmesi ile
birincil tabakalanma yapõlarõnõn (So) silinmesi,
bu çalõşmada F1 deformasyon evresi olarak
nitelendirilmiştir. Bu evrede gelişen (S1)
düzlemleri, tüm metamorfik birimleri süreksizliğe uğramadan ve birimlerin sõnõrlarõna az çok eğik gidişler göstererek keserler (Şekil 3).
Kayaçlarda ölçülen düzlemsel ve ikincil çizgisel yapõlar eşit-alan alt yarõküre izdüşüm diyagramlarõnda değerlendirlmiştir (Şekil 4-7). Beşparmak gözlü gnayslarõ dõşõndaki birimlerde ölçülen yapraklanma ve foliyasyonlar π-diyagramõnda izoklinal kõvrõm geometrisine ilişkin aksiyal doku simetrisi vermektedir (Şekil 4).
Kayabükü gnaysõnda foliyasyon (S1)
düzlemlerine ait doku diyagramõ, (B1) eksen
konumunun K 4°B gidişli 47°GD dalõmlõ olduğunu ve kõvrõmlanmanõn da konik kõvrõm morfolojisinde geliştiğini sergilemektedir (Şekil 4a). Kõlavuz ve Kõzõlcakuyu metamorfitlerinde yapraklanma ölçümlerine ilişkin doku diyagramõ B1=K 64°B, 10°GD konumunu
vermektedir (Şekil 4b). Bu doku diyagramõ metamorfitlerdeki kõvrõmlanmanõn silindirik kõvrõm geometrisini yansõttõğõnõ göstermektedir.
Şekil 4. Kayabükü gnaysõnda (a) ve Kõlavuz ve Kõzõlcakuyu metamorfitlerinde (b) S1 ölçümlerine ilişkin
kontur diyagramlarõ.
Konturlar: (a) %0.13-1.04-2.86-5.46-9.36 (10.66) (n=406), (b) %0.1-1.2-5.1-8.1 (13) (n=610).
Figure 4. Contours of poles to S1 foliation in Kayabükü Gneisses (a), Kõlavuz and Kõzõlcakuyu Metamorphites (b).
Şekil 5. Kõlavuz metamorfitlerine ilişkin mesoskopik kõvrõm eksenlerinin (noktalar) (n=64) ve eksen düzlemlerinin (çarpõlar) (n=22) doku diyagramlarõ.
Figure 5. Stereographic equal-area projections for Kõlavuz Metamorphites structural data. Dots represent poles to
mesoscopic fold axes (n=64) and crosses represent poles to axial planes of folds (n=22).
Şekil 6. Kayabükü gnaysõnda mineral yönelim lineasyonlarõnõn (n=48) (a) ve Kõlavuz metamorfitlerinde mineral yönelim (noktalar) (n=30) ve kõrõşma lineasyonlarõnõn (artõlar) (n=22) doku
diyagramlarõ.
Figure 6. Stereographic equal-area projections for Kayabükü Gneisses (a) and Kõlavuz Metamorphites structural
data (b). Dots represent poles to mineral orientation lineations and plus signs represent poles to crenulation lineations.
R. AKSOY 66
Şekil 7. Beşparmak gözlü gnayslarõndan elde edilmiş doku diyagramlarõ. (a) S1 ölçümlerinden (n=280).
Konturlar: % 0.18-2.16-3.96-7.56 (9), (b) Mineral yönelim lineasyonlarõ (n=150).
Figure 7. (a) Contours of poles to S1 foliation in Beşparmak Augen Gneiss. Contour intervals are
0.18-2.16-3.96-7.56 (9) % (n=280). (b) Poles to mineral orientation lineations in Beşparmak Augen Gneiss (n=150).
Mesozkopik kõvrõm eksen ve eksen düzlemlerinin eşit-alan izdüşümü alt yarõküre üzerindeki dağõlõmlarõ geniş bir yayõlõm sunmaktadõr (Şekil 5). Bu durum, bölgede S1
düzlemlerinin çok evreli olarak kõvrõmlandõğõnõ belgelemektedir. F2 deformasyon evresinde
gelişen kõvrõmlarõn ekseni B2=K 26°D, 50°GB
konumlu olan F3 kõvrõmlarõyla ve F3
kõvrõmlarõnõn da B3=K 66°B, 60°GD konumlu F4
kõvrõmlarõ ile yeniden kõvrõmlandõklarõ görülmektedir (Şekil 5). Kayabükü gnaysõ ile Kõlavuz metamorfitleri ve Kõzõlcakuyu formasyonunda S1 düzlemlerine ilişkin B1 kõvrõm
ekseni F3 deformasyon fazõna bağlõ olarak
yaklaşõk 60° ‘lik bir dönmeye uğramõştõr. F2
evresinin bükülme-sõkõşma veya benzer kõvrõmlanma ile oluşmuş izoklinal kõvrõmlarõ ve F3 evresinin ise, eksen düzlemi eğik-dikçe eğik
kõvrõmlar şeklinde geniş, paralel kõvrõmlarõ geliştirdiği anlaşõlmaktadõr. F2 evresi ile B1, F3
evresi ile de B2 kõvrõm eksenlerine koşut mineral
yönelim ve kõrõşma lineasyonlarõnõn da geliştiği görülmektedir (Şekil 6).
Sonuç olarak inceleme alanõnda, Beşparmak gözlü gnayslarõ dõşõndaki tüm birimlerin yüksek amfibolit-yeşil şist fasiyesindeki bölgesel
metamorfizmasõna dört plastik deformasyon evresinin eşlik ettiği, bu olaylarõn Geç Oligosen öncesi dönemlerde gerçekleştiği anlaşõlmaktadõr. Geç Oligosen’de Beşparmak gözlü gnayslarõnõn ilksel kayacõ olan granitoyitik magma metamorfitler içine sokulum yapmõştõr. Bu granitoyitik kayaçlar tansiyonel kayma zonu içinde deforme olarak başkalaşõm geçirmişlerdir (Bozkurt, 1994). Bu kayaçlar deformasyon sõrasõnda milonitik gözlü gnays dokusunda foliyasyonlu yapõlar kazanmõştõr. Foliyasyon düzlemlerinin doku diyagramõ Şekil 7a‘da verilmiştir. Foliyasyon düzlemlerinin alt yarõküre eşit-alan projeksiyonu aksiyal doku simetrisi vermektedir. Bu doku diyagramõ gözlü gnayslardaki kõvrõmlanmanõn konik kõvrõm morfolojisini yansõttõğõnõ ve kõvrõm eksen konumunun K 8°D gidişli 51°GB dalõmlõ olduğunu belirlemektedir. Gözlü gnayslara ilişkin foliyasyon düzlemlerinin harita ölçeğindeki dağõlõmlarõ bunlarõn yer yer az da olsa büküldüklerini göstermektedir (Şekil 3). Bu kayaçlarda ölçülen mineral yönelim lineasyonlarõ harita ölçeğindeki gidişlerine uygun olarak KKD-GGB yönelimindedir (Şekil 7b).
SONUÇLAR
Bu çalõşma ile, Selimiye (Milas, Muğla) kuzeyinde Menderes Masifi’nin Paleozoyik yaşlõ metamorfik kayaçlarõnda ölçülen çok sayõdaki ikincil düzlemsel yapõlar ile çizgisel yapõlar doku diyagramlarõnda değerlendirilerek masifin yapõsal özellikleri araştõrõlmõştõr. Bu kayaçlarõn yüksek amfibolit-yeşil şist fasiyesindeki bölgesel metamorfizmasõ (Bozkurt, 1996) sõrasõnda dört evreli plastik-plastikoviskoz deformasyon geçirdiği saptanmõştõr. Bu deformasyon evrelerinin ilkinde (F1), kayaçlarõn şiddetli
deformasyon sonucu birincil tabakalanma yapõlarõnõ (S0) yitirdikleri, en yaygõn yapõsal
eleman olan yapraklanma ve foliyasyon düzlemlerini (S1) kazandõklarõ görülmüştür.
İkinci deformasyon evresinde bükülme-sõkõşma veya benzer kõvrõmlanma ile oluşmuş, izoklinal kõvrõmlar (B1), mineral yönelim ve
kõrõşma lineasyonlarõ oluşmuştur. Bu evreyi
izleyen F3 deformasyon evresinde, eksen
düzlemi eğik-dikçe eğik kõvrõmlar şeklinde geniş-paralel kõvrõmlar, silik gelişmiş mineral yönelim ve kõrõşma lineasyonlarõ; F4
deformasyon evresinde de benzer kõvrõmlanma mekanizmasõ ile eksen düzlemi eğik, ekseni dalõmlõ-dikçe dalõmlõ kõvrõmlar gelişmiştir.
Bu metamorfik kayaçlarõn dõşõnda, yerleşim yaşõ Üst Oligosen olan Beşparmak gözlü gnayslarõnõn ilksel kayaçlarõ ise bir tansiyonel kayma zonu içinde (Bozkurt, 1994) deformasyon ve metamorfizma geçirerek bugünkü iç yapõsõnõ kazandõğõ anlaşõlmaktadõr.
TEŞEKKÜR
Bu çalõşmaya görüş ve eleştirileri ile katkõda bulunan Prof. Dr. İhsan SEYMEN’e, Prof. Dr. Yüksel AYDIN’a ve Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL’a teşekkür ederim.
KAYNAKLAR
Başarõr, E., 1970, Bafa Gölü doğusunda kalan Menderes Masifi güney kanadõnõn jeoloji ve petrolojisi: Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Jeoloji Kürsüsü İlmi rapor serisi, No:102 (yayõnlanmamõş).
Bozkurt, E. and Park, R.G., 1993, Menderes Massif: A Cordilleran type metamorphic core complex in western Turkey. Terra Abstracts, 5, 255.
Bozkurt, E. and Park, R.G., 1994, Southern Menderes Massif: an incipient metamorphic core complex in western Anatolia, Turkey, Journal of the Geological Society, London, 151, 213-216.
Bozkurt, E., 1994, Effects of Tertiary extension in the southern Menderes Massif, western Turkey, PhD Thesis, University of Keele, Keele, 295p.
Bozkurt, E., 1996, Metamorphism of Palaeozoic Schists in Southern Menderes Massif: Field, Petrographic, Textural and Microstructural Evidence, Turkish Journal of Earth Sciences, 5, 105-121.
Çağlayan, M.A., Öztürk, E.M., Öztürk, Z., Sav, H. ve Akat, U., 1980, Menderes Masifi güneyine ait bulgular ve yapõsal yorum, Jeoloji Mühendisliği, 10, 9-19.
De Graciansky, P.C., 1965, Menderes Masifi güney kõyõsõ boyunca görülen metamorfizma hakkõnda açõklamalar, M.T.A. Dergisi, 64, 9-23.
Hobbs, B.E., Means, W.D., and Williams, P.E., 1976, An outline of Structural Geology: New York, John Wiley and Sons. Inc. 571p.
Konak, N., Akdeniz, N., and Öztürk, E.M., 1987, Geology of the south of Menderes Massif: Correlation of Variscan and pre-Variscan events of the Alpine Mediterranean Mountain Belt (Guide book for the field excursion along western Anatolia, Turkey) IFCP Project No: 5, 42-53.
Meşhur, M. ve Akpõnar, M., 1984, Yatağan-Milas-Bodrum ve Karacasu-Kale-Acõpayam-Tavas civarõnõn jeolojisi ve petrol olanaklarõ: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklõğõ, Rapor No: 1963 (yayõnlanmamõş).
R. AKSOY 68
Öztürk, A., ve Koçyiğit, A., 1982, Selimiye-Beşparmak yöresindeki (Muğla) Menderes Masifi kayalarõnõn stratigrafisi: Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, Cilt. 26, 67-72.
Öztürk, A., ve Koçyiğit, A., 1983,Menderes grubu kayalarõnõn temel örtü ilişkisine yapõsal bir yaklaşõm (Selimiye, Muğla): Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, Cilt. 26, sayõ. 2, 99-106.
Ramsay, J.G., 1967, Folding and Fracturing of Rocks: New York, McGraw Hill Book Company, 568p. Ramsay, J.G., and Huber, M.I., 1989, The Techniques of Modern Structural Geology: Volume 2, Folds
and Fractures: Academic press, London, p.309-700.
Şengör, A.M.C., Satõr, M., and Akkök, R., 1984, Timing of tectonic events in the Menderes Massif western Turkey: impliciations for tectonic evolution and evidence for Pan-African basement in Turkey, Tectonics, 3, 693-707.
Turner, F.J., and Weiss, L.E., 1963, Structural Analysis of Metamorphic Tectonics: New York, Mc. Graw-Hill Book Company Inc., 545p.
