Üniversite Ö
÷rencilerinin Kentsel Çevre AlgÕsÕ Üzerine Bir
Ara
útÕrma: øzmir Örne÷i
A Research on urban environment perception of undergraduate students: Case
of Izmir
Arife Karada÷1 *, Hatice Turut
Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Co÷rafya Bölümü, øzmir
Öz: Co÷rafyanÕn alt dallarÕndan biri olan davranÕúsal co÷rafya, insanÕn ilgi alanlarÕ, sosyo-kültürel altyapÕsÕ,
e÷itim, bilinçlenme düzeyi ve ilgi alanlarÕndaki farklÕlÕklardan hareketle yaúadÕ÷Õ çevreyi nasÕl farklÕ biçimlerde algÕladÕ÷ÕnÕ ve bu farklÕ algÕlama süreçleri üzerinde etkili faktörlerin ne oldu÷unu inceler. ùüphesiz her insanÕn kendine özgü bir co÷rafyasÕ vardÕr ve bu co÷rafya; insanlarÕn yaú, cinsiyet, deneyim, ihtiyaç ve istekleri do÷rultusunda úekillenerek yorumlanÕr (Alia÷ao÷lu, 2007; Bunting, Guelke 1979). AynÕ nedenle, çevre ve insan arasÕndaki etkileúim de sürekli ve karúÕlÕklÕ bir etkileúimdir. Sözü edilen etkileúim sÕrasÕnda çevre, insana birtakÕm mesajlar gönderir ve bunlarÕn insanlarÕn zihinlerinde süzgeçten geçirilmesi “çevresel algÕ” olarak ifade edilir (Örer, 1993). Fiziki ve beúeri co÷rafya unsurlarÕnÕn insanlarÕn çevre algÕsÕ üzerinde etkili olmasÕ bu konuyu davranÕúsal co÷rafyanÕn temel araútÕrma konularÕ arasÕna almÕútÕr. Kentler, insan ve çevre arasÕndaki karúÕlÕklÕ etkileúimin en yo÷un ve aktif biçimde gözlenebildi÷i yerleúim birimleridir. Bu çerçevede davranÕúsal co÷rafya yaklaúÕmÕyla, insan-çevre iliúkilerinin nasÕl algÕlandÕ÷Õ ve insanlar tarafÕndan ne úekilde ifade edildi÷ine iliúkin çalÕúmalar için kentler son derece önemli ve öncelikli mekânlardÕr. Bu çalÕúmada Ege Üniversitesi ö÷rencilerinin yaúadÕklarÕ kent olan ve kent gelene÷ini geçmiúten bu yana sürdüren øzmir’le ilgili çevresel algÕlarÕ ve buna kaynaklÕk eden nedenleri incelenmiútir. Konuyla ilgili alan araútÕrmasÕnda örneklem olarak kent yaúamÕyla daha fazla iç içe olan bölümleri ile dikkat çeken Edebiyat Fakültesi ö÷rencileri seçilmiútir. Ö÷rencilere øzmir’in kentsel çevre algÕsÕnÕ belirlemeye yönelik sorular yöneltilmiú ve yaúadÕklarÕ kente iliúkin memnuniyet dereceleri, kentin be÷endikleri ya da rahatsÕz olduklarÕ yönleri konusunda görüúleri alÕnmaya çalÕúÕlmÕútÕr. AyrÕca katÕlÕmcÕlardan øzmir’le ilgili ça÷rÕúÕmlarÕ yazmalarÕ ve bunlarÕ sembollerle zihin haritalarÕna yansÕtmalarÕ istenmiútir. Elde edilen bilgiler istatistiksel yöntemlerle sayÕsallaútÕrÕlarak tablo ve grafiklere aktarÕlmÕú, ek olarak ça÷rÕúÕm burcu analizleri yapÕlmÕútÕr. Buradan hareketle Edebiyat Fakültesi ö÷rencilerinin e÷itim, kültürel geçmiú ve ilgi alanlarÕna ba÷lÕ olarak, øzmir kentini algÕlamalarÕ konusunda ortaya çÕkan farklÕlÕk, karúÕlaútÕrmalÕ bir úekilde ortaya konmaya çalÕúÕlmÕútÕr.
Anahtar sözcükler: Co÷rafi çevre, davranÕúsal co÷rafya, zihinsel harita, kentsel çevre algÕsÕ, Ege Üniversitesi Abstract: Behavioral geography, one of the sub-branches of geography, examines how differently people perceive the environment where they live and what the factors that are influential on these different perception processes are, considering the variations in people’s areas of interest, socio-cultural background, education, and level of consciousness. Actually, every person has his/her unique geography, and this geography is interpreted by being shaped in line with people’s age, gender, experience, needs, and wishes (Aliagaoglu, 2007; Bunting, Guelke, 1979). So, there is a permanent and mutual interaction between the environment and human beings. During the interaction concerned, the environment sends several messages to the people and people’s evaluating and straining them is expressed as perception (Orer, 1993). The fact that elements of physical and
human geography are effective on people’s perception of the environment has made it inevitable that the issue of “perception of the environment” be included in the behavioral geography. Cities are settlement units where the mutual interaction between human beings and the environment can be observed in the most considerable and active way. Within this framework, how human being-environment relationships are perceived and expressed by people constitutes the basic research subject in the subbranch of behavioral geography. In this study, the environmental perceptions, by the students at Ege University, of Izmir that is the city where students at Ege University live and that has maintained the urban tradition since the past and the reasons for this were examined. For the field research on the matter, the students in the Faculty of Letters that attracted the attentions with its departments that were nested more with urban life were selected as the sample. The students were asked questions to determine their perception of the urban environment in Izmir, and it was intended to obtain their opinions about their degrees of satisfaction with the city they lived in and the aspects of the city that they liked or felt uncomfortable with. Furthermore, the participants were asked to write the connotations of Izmir and to reflect them on their mental maps with symbols. The obtained information was turned into figures by means of statistical methods and transferred into tables and graphs. In addition, connotations were made. Considering this, depending on the education, cultural background and areas of interest of the students in the Faculty of Letters, it was intended to make a comparative evaluation of the variation in their perception of the city of Izmir.
Key words: Geographical environment, behavioral geography, mental map, urban environment perception, Ege
University.
1.Giriú
Co÷rafi çevre, çeúitli do÷al, beúeri, ekonomik ve kültürel unsurlarÕn iç içe geçti÷i ve bu faktörlerin birbiri ile sürekli etkileúim halinde oldu÷u bir iliúkiler bütünüdür. Bu co÷rafi çevrede yaúayan insan da bulundu÷u ortamÕ birlikte yaúadÕ÷Õ di÷er insanlardan ço÷u zaman farklÕ úekilde algÕlar ve yorumlar. Co÷rafyanÕn alt dallarÕndan biri olan davranÕúsal co÷rafya insanÕn ilgi alanlarÕ, sosyo-kültürel altyapÕsÕ, e÷itim, bilinçlenme düzeyi ve ilgi alanlarÕndaki farklÕlÕklardan hareketle yaúadÕ÷Õ çevreyi nasÕl farklÕ biçimlerde algÕladÕ÷ÕnÕ ve bu farklÕ algÕlama süreçleri üzerinde etkili faktörlerin ne oldu÷unu inceler. Gerçekten de her insanÕn kendine özgü bir co÷rafyasÕ vardÕr ve bu co÷rafya; insanlarÕn yaú, cinsiyet, deneyim, ihtiyaç ve istekleri do÷rultusunda úekillenerek yorumlanÕr (Alia÷ao÷lu, 2007; Bunting, Guelke 1979).
Co÷rafya öteden beri, insan ve mekân iliúkilerini de÷erlendirmede çoklu bir bakÕú açÕsÕna sahiptir. Çevresel algÕ ve davranÕúsal co÷rafya da úüphesiz bu bakÕú açÕlarÕndan biridir. Çevrenin insan tarafÕndan nasÕl algÕlandÕ÷Õ ve bu algÕlarÕn insanÕn çevresel davranÕúlarÕnÕ nasÕl etkiledi÷i gibi konular davranÕúsal co÷rafyanÕn temelini oluúturur. Özetle davranÕúsal co÷rafya, insanlarÕn farklÕ özelliklere sahip çevre birimlerini nasÕl algÕladÕklarÕnÕ, hangi sembollerle tanÕmladÕklarÕnÕ, bu tanÕmlarÕ ne tür úekillerle ifade ettiklerini ve bu çevrelere verdikleri tepkileri ele alan bir yaklaúÕmdÕr. Bu nedenle insan davranÕúlarÕnÕn temelinde yaúadÕ÷Õ çevrenin do÷al ve karúÕlÕklÕ bir etkisi varsa, insan-çevre iliúkileri konusuna odaklanmÕú bir bilim olan co÷rafya için de “çevresel algÕ” úüphesiz ki temel araútÕrma konusudur (Özgüç, Tümertekin 2000).
DavranÕúsal co÷rafya içinde mekânsal algÕnÕn ölçülmesi ile ilgili çalÕúmalarÕn geçmiúi 1970’lere dayanmaktadÕr. Bu çalÕúmalar sÕrasÕnda “çevresel algÕ” kavramÕndan hareketle dÕú/gerçek dünya ile bunlarÕn zihnimizde oluúturdu÷u resimler ayÕrt edilmeye çalÕúÕlmÕútÕr. Buna göre, dÕú dünya gerçek/somut unsurlarÕn bulundu÷u bir yer iken, zihnimizdeki resimler, ön kavramalara ya da tahminlere dayandÕrÕlmÕú ve zihnimizdeki bu resimler, co÷rafyacÕlar tarafÕndan “zihinsel harita” olarak adlandÕrÕlmÕútÕr (Lynch 2011, Özgüç-Tümertekin 2004). DÕú/gerçek dünya ile temas edildi÷i anda, kalem kâ÷Õt kullanÕlmadan zihinde oluúturulan bu haritalar, her insanÕn zihninde farklÕ bir dünya algÕsÕnÕn oldu÷unu göstermektedir.
ønsanlarÕn çevresel algÕlarÕnÕn oluúumunda kentlerin ve yerleútikleri çevrenin do÷al ve beúeri çevreye iliúkin tüm bileúenlerinin etkili oldu÷unu vurgulayan Lynch (1960)’in kentsel çevre algÕsÕ konusundaki çalÕúmasÕ bu alandaki ilklerdendir. ÇalÕúmada Lynch; Boston, Jersey City ve Los Angeles’ta yaúayanlarÕn, çevredeki görsel enformasyonlarÕ nasÕl algÕladÕklarÕ üzerine yo÷unlaúmÕútÕr.
AraútÕrma sÕrasÕnda yaú, cinsiyet, sosyo-ekonomik düzey açÕsÕndan farklÕlaúan bireylerle görüúmeler yapÕlarak onlardan yaúadÕklarÕ kentin haritalarÕnÕ çizmeleri istenmiútir. Tüm bu bilgilerden hareketle, ö÷rencilerin øzmir temalÕ kentsel imaj ö÷eleri açÕklanmaya çalÕúÕlmÕútÕr. ÇalÕúmanÕn sonuç bölümünde ise, yaúamÕnÕ aynÕ mekânda sürdüren insanlarÕn bile bu mekânÕ nasÕl farklÕ biçimlerde algÕlayabildikleri ve bu algÕlama süreçlerinde etkili olan faktörler ele alÕnmÕútÕr.
Zihinsel haritalama yönteminden yararlanarak insanlarÕn farklÕ çevresel algÕlarÕnÕn ölçülmesi yönündeki çalÕúmalar, özellikle 1980’lerden sonra artÕú göstermiútir. Sözgelimi, 1985–1987 yÕllarÕ arasÕnda InternatÕonal Geography Union (IGU) ve National Geographic Society (NGS)’nin deste÷iyle,
“DünyanÕn Bölgesel Görünüúü” adÕyla, dünyanÕn zihin haritalarÕyla ilgili, uluslararasÕ boyutta benzer
bir çalÕúma gerçekleútirilmiútir. ÇalÕúmada insanlarÕn dünya algÕlarÕ ve zihinlerinde bunu nasÕl sembolleútirdikleri tespit edilmeye çalÕúÕlmÕútÕr (Saarinen, 1988).
Ülkemizde davranÕúsal co÷rafya alanÕnda çevresel algÕ ile ilgili olarak gerçekleútirilen ilk uygulamalÕ çalÕúmalardan biri Tunçel’in (2002) “Türk Ö÷rencilerin Zihin HaritalarÕnda øslam
Ülkeleri” baúlÕklÕ çalÕúmasÕdÕr. ÇalÕúmada ö÷rencilerin øslam DünyasÕnÕ mekânsal, sosyo-kültürel ve
siyasal boyutlarÕ ile nasÕl algÕladÕklarÕ ve algÕlarÕ üzerinde hangi faktörlerin etkili oldu÷u üzerinde durulmuútur. 2007 yÕlÕnda Alia÷ao÷lu tarafÕndan yapÕlan “DavranÕúsal Co÷rafyaya Bir Örnek:
Ö÷renci Merkezli BalÕkesir ùehir ømajÕ” adlÕ çalÕúmada ise, ö÷rencilerin úehri çevre, kültür, imaj
ba÷lamÕnda nasÕl algÕladÕklarÕ, bu algÕnÕn zamana ba÷lÕ de÷iúiminin yanÕsÕra kentsel alan kullanÕmÕ konusundaki algÕlarÕ irdelenmiútir. DavranÕúsal co÷rafya çerçevesinde yapÕlan bir di÷er çalÕúma da 2009 yÕlÕnda Südaú ve Göregenli tarafÕndan hazÕrlanan “Türkiye’nin Modernleúme MacerasÕnda
Üniversite Ö÷rencilerinin Avrupa Temsilleri” konulu çalÕúmadÕr. Bu çalÕúmada co÷rafya ve çevre
psikolojisi alanlarÕnÕn farklÕ yaklaúÕmlarÕndan hareketle, hem co÷rafi bir mekân ve hem de sosyo-kültürel bir bölge sÕfatÕ ile Avrupa’nÕn üniversite ö÷rencileri arasÕnda nasÕl farklÕ temsillere sahip oldu÷u incelenmiútir. AynÕ zamanda, atÕf ve ça÷rÕúÕmlar yoluyla ö÷rencilerin Avrupa ve Avrupa Birli÷i’ne giriú sürecine iliúkin zihinsel algÕ ve temsilleri anlaúÕlmaya ve de÷erlendirilmeye çalÕúÕlmÕútÕr.
Konuya iliúkin olarak, üniversitelerin úehircilik bölümlerince yapÕlan çok sayÕda yayÕn ve alan araútÕrmasÕnÕn varlÕ÷Õ bilinmektedir. Bunlardan “Yerleúmelerde imaj analizi konusunda bir yöntem:
Kastamonu örne÷i” baúlÕ÷Õ ile yayÕnlanan (Erkan-Yenen, 2010) bir di÷er çalÕúmada ise, temelde
herhangi bir yerleúmenin yerleúenleri tarafÕndan nasÕl algÕlandÕ÷ÕnÕn araútÕrÕlmasÕna iliúkin bir yöntem denemesi örneklendirilmiútir. ÇalÕúmada, kente ait topografya, ölçek, kentsel doku gibi kente iliúkin bilgilerin gerçek bulgularÕ ile algÕlanan biçimleri arasÕndaki farklar açÕklanmaya çalÕúÕlmÕú ve Kastamonu örne÷i üzerinden yöntem denemesi yapÕlmÕútÕr. Sözkonusu çalÕúma, izlenilen yöntem, uygulanan anket formu ve kullanÕlan teknikler açÕsÕndan çalÕúmamÕzla benzerlikler göstermekle birlikte, çalÕúmada kentin, kent sakinleri tarafÕndan nasÕl farklÕ biçimlerde algÕlandÕ÷Õ ve etkili faktörlerin ne oldu÷undan öte, sadece kente iliúkin algÕnÕn gerçek kentsel bilgilerle hatta do÷rudan mevcut kent planÕ ile arasÕndaki fark konu edilmiútir. Bu yönüyle salt plancÕ gözüyle bir kentsel imaj tanÕmlamasÕ olup insan ve mekân arasÕndaki karúÕlÕklÕ iliúkiye odaklanan ve davranÕúsal co÷rafya faktörleri ile birlikte kentsel çevrenin nasÕl farklÕ biçimlerde algÕlanabilece÷i sorularÕna yanÕt arayan co÷rafi yaklaúÕmdan ayrÕlmaktadÕr.
DavranÕúsal co÷rafya yaklaúÕmÕ ile hazÕrlanan bu çalÕúmamÕza gelince, temelde øzmir ve Ege Bölgesi’nin ilk üniversitesi olan Ege Üniversitesi ö÷rencilerinin øzmir konulu kentsel çevre algÕsÕnÕn ölçülmesi ve bunun üzerinde etkili olan faktörlerin açÕklanmasÕ öncelikli amaç olarak belirlenmiútir. øzmir konulu kentsel çevre algÕsÕnÕ belirlemek üzere, öncelikle bir anket bilgi formu düzenlenmiú ve bu soru formunda ö÷rencilere øzmir’e iliúkin çevresel algÕlarÕ, kent yaúamÕna iliúkin olumlu-olumsuz görüúlerini ö÷renmek üzere sorular yöneltilmiútir. Böylece, ö÷rencilerin zihinlerinde øzmir ifadesi ile ça÷rÕúÕm yapan kavramlar, kentsel çevre algÕsÕnÕn yanÕ sÕra üniversite ö÷rencilerinin kenti sahiplenme dereceleri, kentsel yaúamda ne kadar aktif olduklarÕ, kentle ilgili beklenti ve kaygÕlarÕ belirlenerek, ö÷rencilerin farklÕlaúan øzmir kent kimli÷i algÕsÕ açÕklanmaya çalÕúÕlmÕútÕr. ÇalÕúmanÕn bir sonraki aúamasÕnda da “øzmir dendi÷inde zihinlerinde oluúan foto÷rafÕ” kendilerine özgü sembollerle kâ÷Õda
aktarmalarÕ istenmiútir. Böylece gerek sorulara verilen yanÕtlarÕn istatistikî de÷erlendirmeleri gerekse zihin haritalarÕnda öne çÕkan sembollerin yorumlanmasÕ sonucu, hepsi için ortak yaúam alanlarÕ olan øzmir’in üniversite ö÷rencileri tarafÕndan nasÕl farklÕ úekillerde algÕlandÕ÷Õ, bu farklÕ algÕlama biçimleri üzerinde etkili olan faktörlerin fakültenin farklÕ bölümlerindeki ö÷rencileri arasÕnda nasÕl de÷iúkenlik gösterdi÷i karúÕlaútÕrmalÕ olarak de÷erlendirilmeye çalÕúÕlmÕútÕr.
ÇalÕúmamÕzÕn örneklem grubu, øzmir’in en köklü yüksek ö÷retim kurumu olmasÕnÕn yanÕsÕra kent yaúamÕ adÕna önemli bir kimlik ö÷esi oluúturan Ege Üniversitesi ö÷rencileri arasÕndan seçilmiútir. Sözkonusu ö÷renci grubu, di÷er fakültelere göre çalÕúma konularÕ ve programlarÕ açÕsÕndan kent yaúamÕ içinde katÕlÕmcÕ bir rol üstlenen Edebiyat Fakültesinin farklÕ bölümlerinde (Arkeoloji, Co÷rafya, Felsefe, Sanat Tarihi, Sosyoloji, Psikoloji, Tarih vb.) e÷itim gören 100 ö÷renciden oluúmaktadÕr. Anketler fakültenin 10 ayrÕ bölümünde 10’ar ö÷renciye uygulanmÕútÕr. ÇalÕúmanÕn ilerleyen bölümlerinde, bu ö÷rencilerle yapÕlan görüúmelerden elde edilen bilgiler do÷rultusunda øzmir temalÕ kentsel çevre algÕsÕ açÕklanmaya çalÕúÕlacaktÕr.
2. øzmir’in Kentsel Geliúim Süreci ve Kent Kimli÷ine øliúkin De÷erlendirmeler
Geliúim politikalarÕ endüstrileúmeye dayandÕrÕlan dünyamÕzda kentsel nüfus oranÕ her geçen gün artmaktadÕr. Nitekim 1950’lerde dünya nüfusunun sadece % 17’si kentlerde yaúarken, 1990’larda bu oran % 50’lere yükselmiútir. Kentsel nüfus oranÕndaki bu artÕúÕn 2020’lerde % 80’lere ulaúmasÕ beklenmektedir. Geliúen dünyadaki kentleúme trendi ülkemizde de benzer bir süreç izlemektedir. Ülkemizde 1950’lerden sonra sanayinin ülkenin belli bölgelerinde kümelenmesine paralel olarak, kentli nüfus yapay bir úekilde artmÕútÕr. KÕrsal alanlarda yaygÕnlaúan makineleúmeye ba÷lÕ olarak artan iúsizlik, kÕrsal nüfusun büyük kentlere do÷ru göçünü hÕzlandÕrmÕú ve artan kentli nüfus ilk defa 1985’te kÕr nüfusunun önüne geçmiútir (TÜøK, 2010). Ülke genelinde yaúanan bu de÷iúim, her kentte farklÕ nedenlerle ve farklÕ hÕzlarda gerçekleúmiúse de, 1970’lerden itibaren tüm kentlerimizde kentli nüfus ciddi bir artÕú e÷ilimine girmiútir.
Kentsel çevre algÕsÕ konulu çalÕúmamÕzÕn ana temasÕnÕ temsil eden øzmir, 8500 yÕldÕr yerleúmiú kent gelene÷i ile her dönemde var olmayÕ baúarmÕú bir Ege kÕyÕ kentidir (ùekil 1).
Kuruluúundan bu yana birçok uygarlÕ÷a ev sahipli÷i yapmÕú olan kent, bu özelli÷ini kent kültürüne çeúitlilik/zenginlik olarak aktarabilmiú ender kentlerdendir. Örne÷in øzmir’in ça÷daúÕ olan Efes ve Milet kentleri, antik ça÷da øzmir’e oranla daha üstün niteliklere sahip olmalarÕna karúÕn, zamanla kurulduklarÕ co÷rafi çevrenin sundu÷u avantajlarÕn ortadan kalkmasÕ ile birlikte, bu önemlerini hÕzla kaybederek bugün sadece birer antik kent olarak hatÕrlanmaktadÕr. Ancak øzmir, zaman zaman sönük dönemler yaúamÕúsa da, co÷rafi konumunun sa÷ladÕ÷Õ avantajlarÕ ekonomik ve kültürel zenginlikleri ile birleútirerek, kent ve kentli kimli÷ini günümüze kadar devam ettirebilmiú özel bir yerleúmedir (Karada÷, 2000).
Kent bugün, BatÕ Anadolu’nun Avrupa’ya açÕlan bir kapÕsÕ, kent kültürü ve bir kent olarak demokrasi anlayÕúÕyla Türkiye’nin Avrupa’ya dönük yüzünü temsil eden, ekonomik fonksiyonlarÕ itibariyle kent kimli÷ini ticaretle bütünleútirmiú modern bir liman kentidir. øzmir aynÕ zamanda, 1950 yÕlÕ sonrasÕnda kentlere yönelen hÕzlÕ ve kontrolsüz göçlerden fazlasÕyla payÕnÕ almÕú ve bugün çarpÕk kentsel yapÕlaúmadan, geniú gecekondu alanlarÕna, altyapÕ yetersizliklerinden, artan kentsel entegrasyon sorunlarÕna kadar pek çok sorunu bir arada yaúayan bir metropoldür.
Bir metropol olarak øzmir, Cumhuriyetin ilanÕna kadar Türk nüfusunun yanÕsÕra yo÷un bir AvrupalÕ nüfusunu da kent yaúamÕna katmÕú ve bu durum kentin hem zengin bir kültürel altyapÕya hem de AvrupalÕ bir kimli÷e sahip olmasÕna zemin hazÕrlamÕútÕr. Cumhuriyetin ilanÕyla birlikte, ülke bütününde oldu÷u gibi, øzmir kenti de, geleneksel kent dokusu üzerinde bir yeniden yapÕlanma sürecine girmiútir. 1950’ye kadar kentleúme modeli olarak daha dura÷an bir kent formu göstermiúse de, bu tarihten sonra sanayileúmeye ba÷lÕ kent modelinin bir örne÷i olarak, kÕrsal alanlardan yo÷un biçimde göç almÕú ve planlamalarÕn çok üzerinde kontrolsüz bir kentsel büyüme deneyimi yaúamÕútÕr. Nitekim øzmir’de 1950 yÕlÕnda toplam nüfusun % 46,7’si kent merkezinde yaúarken, bu oran 1970’te % 52,7’ye, 1985’te % 78,5’e yükselmiútir. Bugün ise nüfusu 3,7 milyona ulaúan øzmir’de, toplam nüfusun % 90,9’u kent merkezinde yaúamaktadÕr (Karada÷ 2000; TÜøK 2010).
Özetle; øzmir’in kentsel geliúim sürecinde, özellikle kuruluúundan bu yana farklÕ kültürlere ev sahipli÷i yapmÕú olmasÕ, bunun sa÷ladÕ÷Õ kültürel çeúitlilik ve uzun bir geçmiúe dayanan yerleúik kent gelene÷i etkili olmuútur. Cumhuriyetin kuruluúundan itibaren özellikle ticaret ve sanayi kimli÷iyle dikkat çeken kentin nüfusu 1950’lerden artan bir ivme kazanmÕútÕr. øzmir’in kentsel nüfusu, kentin 1985 yÕlÕnda büyükúehir yasasÕ ile birlikte anakent statüsüne kavuúmasÕ ile daha da büyümüútür. 2000’li yÕllarda, kentsel nüfus miktarÕnÕn istikrarlÕ artÕúÕ devam etmiú ve 2009 sayÕmlarÕ ile kent nüfusu 3 525 202’ye yükselmiútir (TÜøK 2010). ùüphesiz kentsel nüfus oranÕ % 90’Õ aúan, farklÕ ekonomik, sosyal ve kültürel seviyelere sahip insanlarÕn bir arada yaúadÕ÷Õ bir metropol olan øzmir’de, kent sakinleri arasÕnda kentsel çevre algÕsÕnÕn da, nedenlerinin de aynÕ oranda de÷iúkenlik gösterece÷i açÕktÕr.
3. Üniversite Ö÷rencilerinin øzmir Kentsel Çevre AlgÕsÕ Üzerine De÷erlendirmeler
Kentsel çevre algÕsÕna iliúkin yapÕlan bu çalÕúmada, kent kimli÷i ve kentsel fonksiyonlarÕ açÕsÕndan Türkiye’nin önemli metropollerinden biri olan øzmir’in, aynÕ kentte e÷itimlerine devam eden üniversite ö÷rencileri tarafÕndan nasÕl algÕlandÕ÷Õ ve bu algÕnÕn mekânsal, sosyo-kültürel ve siyasal boyutlarda nasÕl ifade edildi÷i araútÕrÕlmÕútÕr.
Daha önce de ifade edildi÷i gibi, bu çalÕúma çerçevesinde, Ege Üniversitesi ö÷rencileri arasÕnda øzmir temalÕ kentsel çevre algÕsÕnÕn nasÕl farklÕlaútÕ÷ÕnÕ, bu farklÕlÕklarda etkili olan faktörlerin ne oldu÷unu tespit için, Edebiyat Fakültesinin farklÕ bölümlerinde okuyan 100 ö÷renci ile görüúmelerde bulunulmuútur. Görüúmeler sÕrasÕnda örneklem gruba, üç aúamalÕ bir anket formu uygulanmÕútÕr. Anketin ilk bölümünde katÕlÕmcÕlarÕn demografik yapÕ ve göç hareketlerini ortaya koyan sorular yöneltilirken, ikinci bölümde “øzmir” dendi÷inde kendilerinde ilk ça÷rÕúÕm yapan kavramlarÕn neler oldu÷u ve kente iliúkin olumlu-olumsuz görüúleri sorulmuútur. Anketin son bölümünde ise, ö÷rencilere boú bir sayfaya den ise zihinsel haritalama yönteminden yararlanarak “øzmir” denildi÷inde zihinlerinde oluúan foto÷rafÕ kendilerine özgü sembollerle resmetmeleri
istenmiútir. Anketten elde edilen bilgiler önce SPSS 17 istatistik programÕ yardÕmÕyla kodlanarak sayÕsal bilgilere dönüútürülmüú ve ardÕndan önce tüm sorularÕn frekans analizi ardÕndan seçilen sorular arasÕnda çaprazlamalar yapÕlmÕú, analiz sonuçlarÕ tablo, grafik ve ça÷rÕúÕm burçlarÕna aktarÕlarak yorumlanmÕútÕr. Ek olarak, ö÷rencilerin hazÕrladÕklarÕ øzmir temalÕ zihinsel haritalar ayrÕ ayrÕ incelenmiú ve de÷erlendirilmiútir.
3.1. Kentsel aidiyet, kent kimli÷i ve hemúerilik iliúkisi
ønsanlarÕn yaúamÕú olduklarÕ kenti nasÕl algÕladÕklarÕnÕ yani zihinlerindeki kent algÕsÕnÕ ve bunun kentle nasÕl bütünleúti÷ini tespit etmek için gerçekleútirilen bu çalÕúmada, örnekleme dâhil 52 si kadÕn, 48 i erkek toplam 100 Edebiyat Fakültesi ö÷renci ile görüúülmüútür. Ankete katÕlanlarÕn tamamÕ 18–27 yaú arasÕnda olup, bunlar arasÕnda % 26’sÕ øzmir do÷umlu iken % 74 gibi a÷ÕrlÕklÕ bir grup øzmir dÕúÕ do÷umlularÕ temsil etmektedir (ùekil 2). Di÷er bir ifade ile ankete katÕlan her dört ö÷renciden üçü øzmir dÕúÕ do÷umlu olup kente e÷itim amacÕyla gelmiútir. Bu durum øzmir’in sosyo-ekonomik geliúmiúlik seviyesi yanÕnda e÷itim alanÕnda da yakÕn çevresi için bir cazibe merkezi oldu÷u bilgisini do÷rulamaktadÕr. øzmir dÕúÕ do÷umlularÕn %20 lik bölümünü Manisa, Denizli, AydÕn, Uúak gibi yine Ege Bölgesi illerinden gelenler oluúturmaktadÕr. øzmir’e olan mekânsal uzaklÕ÷Õna ra÷men Do÷u Anadolu bölgesinde do÷anlarda ö÷rencilerin oranÕ da (%13) azÕmsanmayacak düzeydedir. DahasÕ bu oranÕn neredeyse tamamÕnÕ A÷rÕ, Ardahan ve Kars gibi ülkemizin en do÷usunda kalan sÕnÕr illerinde do÷anlar oluúturmaktadÕr. Bunu Marmara, Güneydo÷u Anadolu, Karadeniz ve øç Anadolu bölgesinin illerinden do÷anlar izlemektedir.
26 74 0 10 20 30 40 50 60 70 80
øzmir Do÷umlu øzmir DÕúÕ Do÷umlu
ùekil 2. Ankete katÕlan ö÷rencilerin do÷um yeri (%)
Kente e÷itim amacÕyla göç eden bu ö÷rencilerin hemúerilik profili incelendi÷inde, % 76’sÕnÕn beú yÕldan daha az bir süredir øzmir’de yaúadÕklarÕ anlaúÕlmaktadÕr. ùüphesiz bu durum örneklem grubun Edebiyat Fakültesinde dört yÕllÕk lisans e÷itim programlarÕna devam eden ö÷renciler olmasÕyla ilgilidir. Ankete katÕlan ö÷rencilerin % 50’sinin ailesiyle birlikte yaúÕyor olmasÕ dikkat çekicidir. Oysa daha önce de belirtildi÷i gibi katÕlÕmcÕlarÕn sadece %26’sÕ øzmir do÷umludur. Bu durum, e÷itimleri için øzmir’e gelen ö÷rencilerin büyük bir kÕsmÕnÕn kente aileleri ile birlikte göç ettiklerini göstermektedir. ùüphesiz bunda øzmir kentinin elveriúli iklim koúullarÕnÕn yaúamsal konfora olumlu katkÕlarÕnÕn, øzmir’in bir ticaret-sanayi-e÷itim-kültür metropolü olarak sundu÷u avantajlarÕn payÕ büyüktür.
Edebiyat Fakültesi ö÷rencilerinin halen yaúadÕklarÕ kent øzmir’e duyduklarÕ aidiyet durumunu belirlemek için “kendinizi nereli hissediyorsunuz, neden?” úeklinde yöneltilen soruyu % 58’lik bir
grup net biçimde “kendimi øzmirli hissediyorum” úeklinde yanÕtlamÕútÕr. Ö÷renciler arasÕnda øzmir
do÷umlu olanlarÕn sadece % 26’lÕk paya sahip oluúu hatÕrlanacak olursa, bu yanÕtÕn önemi daha iyi anlaúÕlacaktÕr. Di÷er bir ifade ile “kendini øzmirli hissetmek” konusunda, øzmir do÷umlu % 26’lÕk gruba øzmir do÷umlu olmayan % 32’lik bir grup da eklenmiú ve kendileri “øzmirli” olarak
tanÕmlayanlarÕn oranÕ % 58’e yükselmiútir. Kendini bu kente ait/øzmir’in bir parçasÕ olarak hissetmeyenlerin oranÕ ise % 42’dir (ùekil 3).
Kendilerini øzmirli hissedenler, böyle hissetmelerine gerekçe olarak, do÷um yerlerinin burasÕ olmasÕnÕn (% 22,4) yanÕnda kentin kendilerine özgür bir yaúam sunmasÕnÕ (% 28,3), kendilerini bu kentte daha rahat ve mutlu hissetmelerini (% 17,2) göstermektedirler (ùekil 4). Kendini øzmirli hissetmeyen % 42’lik bölümün temel gerekçeleri “do÷um yerlerinin øzmir olmamasÕ” (% 26,2), “øzmir’in kendi de÷erlerini yansÕtmamasÕ” (% 23,8) ve “kültürüne yabancÕ olmasÕ” (% 14,3) úeklinde ifade edilmiútir (ùekil 5).
ùekil 3. Kendinizi nereli hissediyorsunuz?
ùekil 3. Kendinizi nereli hissediyorsunuz?
17,2 3 7 8 13 10 17 5,2 12,1 13,8 22,4 29,3 0 5 10 15 20 25 30 35 Özgür oldu÷um úehir Do÷up büyüdü÷üm úehir Mutlu oldu÷um úehir Yaúamak istedi÷im úehir Kendimi buldu÷um úehir AlÕútÕ÷Õm úehir frekans %
ùekil 4. Kendinizi neden “øzmirli” hissediyorsunuz?
4 4 6 7 10 11 9,5 9,5 14,3 16,7 23,8 26,2 0 5 10 15 20 25 30 Burada
do÷madÕm De÷erlerimiyansÕtmÕyor Ailem buralÕde÷il yabancÕyÕmKültürüne geçiciyimBurada
Ben Türkiyeliyim
frekans %
ùekil 5. Kendinizi “øzmirli gibi hissetmeme” nedeniniz? 26 42 32 0 10 20 30 40 50 60 70
øzmirliyim/ Kendimi øzmir'e Ait Hissediyorum øzmirli De÷ilim/ Kendimi øzmir'e Ait Hissetmiyorum
Sonuç olarak, kentin sosyo-ekonomik ve kültürel yaúam kalitesi açÕsÕndan sakinlerine sundu÷u avantajlar nedeniyle, øzmir dÕúÕ do÷umlularÕn da neredeyse yarÕsÕ kendini “øzmirli” gibi hissetmeye baúlamÕútÕr. Bu grup içinde “øzmir” tanÕmÕyla özdeúleúen ‘Özgürlük ve rahatlÕk’ gibi gerekçelerin birinci sÕrada yer almasÕ kentin özellikle genç/ üniversiteli nüfus için ne derece çekici oldu÷unu da ortaya koymaktadÕr. Buradan hareketle, üniversite gençli÷inin øzmir’de kent yaúamÕna hayli kolay uyum sa÷ladÕ÷Õ ve böylece kentsel aidiyet duygularÕnÕn øzmir lehine geliúti÷i söylenebilir.
3.2. øzmir’e iliúkin kentsel çevre algÕsÕ
Her çevre, kendini tanÕmlayan ve kendisini di÷erlerinden ayÕran bir karaktere sahiptir. Bu karakter bazen do÷al, co÷rafi bir unsur olabildi÷i gibi bazen sosyo-kültürel yaúamÕn yarattÕ÷Õ bir özellik de olabilir. Bu karakterler kent sakinleri tarafÕndan da benimsendi÷inde, artÕk kentin ayrÕlmaz bir parçasÕ olur ve böylece kentin sakinleri tarafÕndan algÕsal kimli÷ini oluúturur.
Çevrenin en önemli elemanÕ olan insan da, kendi ilgi, ihtiyaç ve önceliklerine göre kenti birbirinden farklÕ úekillerde tanÕmlayabilir ya da kente çeúitli anlamlar yükleyebilir. ÇalÕúmanÕn bu bölümünde, øzmir’de yaúayan üniversite ö÷rencileri için “øzmir”in bir çevresel mekân olarak ne anlama yüklendi÷i ve onlar için ne ifade etti÷ini ö÷renmek üzere, bu kez “øzmir’i nasÕl tanÕmlarsÕnÕz,
øzmir dendi÷inde aklÕnÕza gelen ilk beú sözcük nedir?” denmiú, alÕnan yanÕtlar tekrarlanma sÕklÕklarÕna
göre sÕnÕflandÕrÕlmÕú ve ça÷rÕúÕm burçlarÕna aktarÕlarak yorumlanmÕútÕr (ùekil 6). Ankete katÕlan ö÷renci grubunun verdi÷i yanÕtlarÕn bölümler arasÕnda nasÕl farklÕlaútÕ÷Õ da ayrÕca de÷erlendirilmiútir. Sözüedilen ça÷rÕúÕm burçlarÕnda, “øzmir” dendi÷inde ö÷rencilerin akla gelen ilk beú sözcük sÕralamasÕnda, en sÕk tekrarlanan yanÕtlar ça÷rÕúÕm burcunun merkezine, en az ifade edilen kavramlar ise kademeli olarak dairenin dÕúÕna yerleútirilmiútir. Böylelikle ankete dâhil tüm ö÷rencilerin “øzmir” ile yan yana getirdikleri tanÕmlar/kavramlar/semboller tek bir ça÷rÕúÕm burcuna toplanarak birlikte yorumlanmÕútÕr (ùekil 6). Bölümler arasÕ karúÕlaútÕrmalÕ ça÷rÕúÕm burcu da ayrÕca yorumlanmÕútÕr.
ùekil 6. “øzmir” denildi÷inde aklÕnÕza gelen ilk beú sözcük nedir?
(Bütün örneklemde 3- 99 kez tekrarlanan ifadeler/ tanÕmlar kullanÕlmÕútÕr)
“øzmir” için tüm bölüm ö÷rencileri arasÕnda bazÕ ortak tanÕmlamalar dikkat çekicidir. Örne÷in, anketle ulaúÕlan 100 ö÷rencinin 99’u “øzmir” kentini “deniz” kavramÕ ile yan yana getirerek øzmir’in tarih boyunca kentsel fonksiyonlarÕ açÕsÕndan gözde olmasÕnÕ sa÷layan liman kent özelli÷i vurgulanmÕútÕr (Karada÷, Turut, Mirio÷lu 2012, Çizelge 1). Kentsel çevre algÕsÕ açÕsÕndan, kentin
fiziki co÷rafya özelliklerine yo÷unlaúan tanÕm grubunun da baúÕnÕ çeken “deniz” yanÕtÕ, úairin “øzmir:
denizi kÕz, kÕzlarÕ deniz kokan úehir” deyiúini de haklÕ çÕkarÕr sÕklÕktadÕr. Bölümler arasÕ
karúÕlaútÕrmalÕ ça÷rÕúÕm burcuna göre bu yanÕtÕ en yaygÕn biçimde ifade eden grup da “co÷rafya bölümü” ö÷rencileridir. KatÕlÕmcÕlarÕn yapmÕú olduklarÕ tanÕmlarda yine en sÕk rastlanan bir di÷er ifade de “özgürlük”tür. Bölümler arasÕnda en fazla Psikoloji Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan tekrarlanmÕú olan bu kavram tüm ö÷renciler tarafÕndan 89 kez tekrarlanarak “øzmir” adÕyla yan yana hatÕrlanan ikinci önemli kavram olmuútur (ùekil 6, ùekil 11, 14).
En sÕk tekrarlanan bir di÷er øzmir sembolü de, ö÷renciler tarafÕndan 52 kez tekrarlanarak “gevrek” ifadesi olmuútur (ùekil 14). Bu tanÕmlamadan hareketle kentin, sakinlerini kendi yaúam alÕúkanlÕklarÕna kÕsa sürede dâhil etti÷ini düúünmek zor olmasa gerektir. Çünkü Türkiye’nin hemen her yerinde “simit” olarak adlandÕrÕlan kavram, sadece øzmirliler arasÕnda “gevrek” olarak isimlendirilir. BazÕ anketlerde øzmir için, kentteki do÷al çevrenin en çekici unsuru olan “deniz” birçok ankette
“gevrek-çay-deniz” úeklinde bir üçleme ile yerini almÕú ve øzmirlilerin günlük yaúam alÕúkanlÕklarÕnÕn
karúÕlÕ÷Õ olarak kullanÕlmÕútÕr. Ö÷renciler arasÕnda øzmir adÕyla en sÕk hatÕrlanan/ça÷rÕúÕm yapan di÷er ifadeler ise, “Ege Üniversitesi, ya÷mur, CHP, modernizm, saat kulesi, kÕzlar, Göztepe ve KSK
(KarúÕyaka Spor Kulübü) ve kozmopolit kent “úeklinde sÕralanmaktadÕr (ùekil 6, Çizelge 1).
Çizelge 1. “øzmir” denildi÷inde akla gelen ilk beú sözcük ve bölümlere da÷ÕlÕmÕ
Kavramlar Co÷rafya Sosyoloji Psikoloji Felsefe Tarih Sanat
Tarihi øngiliz Dili Edb. Alman Dili Edb. Türk Dili Edb. Arkeoloji TOPLAM 1.Deniz 2.Özgürlük 3.Gevrek 4. Ya÷mur 5. Ege Üniversitesi 6. CHP 7. Modernizm 8. Saat Kulesi 9. KÕzlar 10. Göztepe-KSK 11. Kozmopolit YapÕ 12. ÇarpÕk kentleúme 15 12 8 9 2 4 - 3 5 9 - 1 10 9 2 3 1 9 - 3 2 3 - 1 13 19 12 3 2 3 - 1 4 1 - 8 - 4 6 3 4 4 4 3 - - 13 8 3 4 5 - 9 2 6 1 - 10 9 5 4 7 - 2 6 1 5 - 1 5 6 11 4 3 6 4 4 3 - - 6 10 6 3 1 1 4 2 2 1 - 10 7 1 4 4 - 7 1 2 3 - 9 8 - 3 6 6 3 5 1 - 12 1 99 89 52 43 34 33 33 31 29 20 12 4 (Bütün örneklemde sadece 4- 99 kez tekrarlanan ifadeler/ tanÕmlar çizelgeye aktarÕlmÕútÕr)
Sonuç olarak, ankete katÕlan ö÷renciler için “øzmir” ile birlikte ça÷rÕúÕm yapan sözcükler arasÕnda “deniz”, gevrek” “ya÷mur”, “vapur”, “saat kulesi”, “kÕzlarÕ” gibi øzmirliler arasÕnda daha günlük kent yaúamÕ ile özdeúleúen kavramlarÕn yanÕsÕra kentin sosyo-kültürel ve siyasal duruúuna atÕf veren “özgürlük”,“modernizm” ve“CHP” sözcükleri ile ö÷rencisi olduklarÕ “Ege Üniversitesi” en sÕk tekrarlananlar olmuútur (Çizelge 1, ùekil 15). Bütün içinde, di÷erlerine göre daha az tekrarlanan
“kozmopolit kent”, “çarpÕk kentleúme” kavramlarÕnÕn da sadece co÷rafya, arkeoloji ve sanat tarihi
bölümü ö÷rencilerince hatÕrlanmasÕ da anlamlÕdÕr.
3.3. Zihinsel HaritalarÕnÕn Yorumu
ønsan davranÕúlarÕnÕn temelinde, yaúadÕ÷Õ çevrenin do÷al ve karúÕlÕklÕ bir etkisinin olmasÕ, insan-çevre iliúkilerine odaklanan co÷rafya biliminde “çevresel algÕ” konusunu araútÕrmak kaçÕnÕlmaz olmaktadÕr. Özellikle Co÷rafya biliminin alt dallarÕndan biri olan davranÕúsal co÷rafya içinde dÕú/gerçek dünya ile bunlarÕn zihnimizde oluúturdu÷u resimler ayÕrt edilmeye çalÕúÕlÕrken, dÕú dünya gerçek/somut unsurlarÕn bulundu÷u bir yer olarak düúünülmüú, zihnimizdeki resimler ise ön kavramalara ya da tahminlere dayandÕrÕlmÕútÕr (Lynch 2011, Bilgin 1999). Bu tahminleri somut hale getirmek için zihinsel haritalama yöntemi kullanÕlmÕútÕr. Bu yöntem sayesinde insanlarÕn içindeki
yaúadÕklarÕ çevre ile zihinlerinde kurmuú olduklarÕ çevre arasÕndaki farkÕ görmek ve böylece onlarÕn zihinsel evrenleri hakkÕnda az da olsa bilgi edinmek mümkün hale gelmiútir (Bilgin, 1999; Karada÷, Turut, Mirio÷lu 2012). Nitekim pek çok araútÕrmacÕ zihinsel haritalarÕn insanlarÕn yaúadÕklarÕ çevreye ve kente iliúkin algÕ ve imajlarÕnÕ ö÷renmede yararlÕ olabilece÷i konusunda birleúmektedirler (Bilgin 1999; Göregenli, 2005).
Bu çalÕúmada, araútÕrmaya katÕlanlarÕn øzmir dendi÷inde zihinlerinde oluúan foto÷rafÕ boú bir kâ÷Õda aktarmalarÕ istenmiú ve oluúturduklarÕ zihinsel haritalar, öncelikle co÷rafi ö÷eler iliúkin unsurlar, siyasi ö÷elere iliúkin unsurlar vb seçilen sembol gruplarÕna sÕnÕflandÕrÕlmÕútÕr. ArdÕndan, zihinsel haritalarda øzmir’le ilgili olarak aktarÕlan sembollerin tekrarlama sÕklÕklarÕndan ve öne çÕkarÕlmak istenen “øzmir” tanÕmÕ çözümlenmeye çalÕúÕlmÕútÕr. AyrÕca, katÕlÕmcÕlarÕn e÷itim gördükleri bölümlere göre de bir karúÕlaútÕrmalÕ de÷erlendirmeye gidilmiútir. Bu iúlem sÕrasÕnda haritalarda yer alan her bir çevresel algÕ ö÷esinin kaydedilmesinin ardÕndan ö÷e sayÕsÕ, ö÷e çeúitleri ve tüm örneklemde en çok çizilen ö÷eler úeklinde bir seçime gidilmiútir. Bununla birlikte insanlarÕn e÷itim gördükleri alan ile zihinlerinde oluúturduklarÕ kent imajÕ arasÕnda bir iliúkinin olup olmadÕ÷Õ saptanmaya çalÕúÕlmÕútÕr. Ek olarak, bütün örneklemde olmasa da, tespit edilen çarpÕcÕ birtakÕm sembollerin ve haritalarda verilen önceliklerin fakültenin farklÕ bölümlerinde e÷itim gören ö÷rencileri arasÕnda nasÕl farklÕlaútÕ÷Õ de÷erlendirilmiútir. Böylece insanlarÕn içinde yaúadÕklarÕ çevre ile zihinlerinde kurduklarÕ çevre arasÕndaki farkÕ görmek ve onlarÕn zihinsel dünyalarÕndaki øzmir’e iliúkin olarak de÷erlendirmeler yapmak mümkün hale gelmiútir.
Zihinsel haritalarÕnÕn de÷erlendirmesi, anket uygulanan bölümler arasÕnda yapmayÕ kolaylaútÕrmak için Edebiyat Fakültesinin her bir bölümünden 10 ö÷renci olmak üzere toplam 100 ö÷rencinin çizimleri üzerinden yapÕlmÕútÕr. øncelenen 100 zihinsel haritada iúaretlenmiú, øzmir kentsel çevre algÕsÕna dair 484 ayrÕ ö÷e tespit edilmiútir. Söz konusu sÕnÕflandÕrma do÷rultusunda “co÷rafi
ö÷elere iliúkin semboller, adÕ øzmir ile sembolleúmiú çevresel atÕflar (kentsel kimli÷e iliúkin semboller), siyasal içerikli atÕflar, din temelli atÕflar ya da bireysel atÕflar” gibi sekiz ayrÕ sembol grubu
oluúturulmuútur. Elde edilen kategoriler ve bunlarÕn tekrarlanma sÕklÕklarÕ ilgili tablolara renklendirilerek aktarÕlmÕútÕr ve yorumlanmÕútÕr (Çizelge 2).
Çizelge 2. Ö÷rencilerin zihinsel haritalarÕnda sÕklÕkla iúaretlenen algÕ ö÷eleri ve tekrarlanma sÕklÕklarÕ
øúaretlenen Ö÷eler Ö÷e SayÕsÕ øúaretlenen Ö÷eler Ö÷e SayÕsÕ
1.Deniz 2. Saat Kulesi 3. Vapur 4. Kordon 5. Güneú 6. Ege Üniversitesi 7. Palmiye 8. Gevrek 9. MartÕ 10. Küçük park 11. Metro 12. KarúÕyaka-Alsancak 13. Konak 14. Gecekondular 15. Efes Antik Kenti 16. Sevinç Pastanesi 17. Forum Bornova 18. KemeraltÕ ÇarúÕsÕ 19. KÕzlar 20. Gökdelenler 21. Hilton Oteli 22. Arkeoloji Müzesi 23. Aúk 24. ønciraltÕ 25. CHP 26. Küçük Cami 85 49 48 32 25 24 24 21 16 12 12 12 9 9 8 6 6 6 6 6 5 5 5 5 4 4 27. Teleferik 28. Barlar 29. Asansör 30. Meryem Ana Evi 31. Ya÷mur
32. Dokuz Eylül Üniversitesi 33. Efeler 34. Smyrna MeydanÕ 35. KÕzlara÷asÕ HanÕ 36. KÕbrÕs ùehitleri Caddesi 37. Bornova 38. Kadifekale 39. Fuar 40. Türk Bayra÷Õ 41. ùampanya 42. Midye Dolma 43. Maden OcaklarÕ 44. Agora 45. Murat Köúkü 46. Bira 47. Votka 48. Fayton 49. Lokma 50. Göztepe-KSK 51. Baúörtülü-Baúörtüsüz 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Çizelge 2’nin renk cetveli ve açÕklamasÕ øúaret Sembolleri øúaretlenme SayÕsÕ
1. Co÷rafi atÕflar
2. Tarihi ve kültürel ö÷eler 145 108
3. Kentsel kimli÷e iliúkin semboller 4. Siyasal içerikli atÕflar
5. Dinsel içerikli atÕflar
6. Kentsel yaúam alanlarÕ ve kent donatÕlarÕna iliúkin ö÷eler 7. Sportif ve rekreasyonel etkinlik atÕflarÕ
8. Di÷er bireysel atÕflar
284 4 7 87 36 66
Zihinsel haritalarda söz konusu sembol gruplarÕ içinde en sÕk atÕf verilen grup, úüphesiz ço÷u kent sakini için, isimleri do÷rudan øzmir ile ça÷rÕúÕm yapan kentsel semboller (kentsel kimli÷e iliúkin semboller) olup toplamda 284 kez iúaret edilmiútir (Çizelge 2, ùekil 7). Bu semboller arasÕnda kent meydanÕyla bütünleúerek øzmir’in bir parçasÕ haline gelen “Saat Kulesi” (49 kez) en fazla iúaretlenen ö÷e iken, bunu “vapur” (48 kez) ve “kordon” (32 kez) vurgularÕ izlemiútir (Çizelge 2, ùekil 7). Zihinsel haritalarÕnda kentsel kimli÷e iliúkin sembolleri en çok kullananlar Co÷rafya, YabancÕ Diller ve Arkeoloji Bölümü ö÷rencileridir (Çizelge 3). øzmir kentsel çevresel algÕsÕnÕn zihinsel haritaya aktarÕlmasÕnda karúÕlaúÕlan bu durum, di÷er bir ifade ile kent yaúamÕnÕ temsil eden ve kentle bütünleúmiú algÕ ö÷elerinin, sözü edilen bölümlerin ö÷rencileri tarafÕndan daha sÕk hatÕrlanmasÕ durumu, kent co÷rafyasÕ, kent toplumu ve kültürü konularÕnda aldÕklarÕ e÷itim ve farkÕndalÕkla ilgili olmalÕdÕr. Bununla birlikte, benzer kentsel sembol atÕflarÕnÕn kent tarihi, sanatÕ, sosyolojisi gibi konularda uzmanlaúmÕú (ki bu konularda lisans programlarÕnda dersler bulunmaktadÕr) Tarih, Sanat Tarihi ve Sosyoloji bölümü ö÷rencileri tarafÕndan pek de hatÕrlanmamasÕ ise úaúÕrtÕcÕdÕr (Çizelge 3, ùekil 7).
Çizelge 3. Ö÷rencilerin zihinsel haritalarÕnda sÕklÕkla iúaretlenen algÕ ö÷elerin bölümlere göre da÷ÕlÕmÕ
Kategoriler Co÷rafya Sosyoloji Psikoloji Felsefe Tarih Sanat Tarihi øngiliz Dili Edb. Alman Dili Edb. Türk Dili Edb. Arkeoloji Toplam 1. Co÷rafi AtÕflar 2. Tarihi-kültürel ve mimari atÕflar
3. Kentsel kimli÷e iliúkin semboller
4. Siyasi içerikli atÕflar 5. Dinsel içerikli atÕflar 6. Kentsel yaúam alanlarÕ ve kent donatÕlara iliúkin ö÷eler 7. Sportif ve rekreasyonel etkinlik atÕflarÕ 8. Di÷er bireysel atÕflar
37 14 37 4 6 20 3 8 26 6 26 - - 7 1 3 12 12 28 - 1 9 8 19 9 2 23 - - 1 1 1 9 27 28 - - 3 1 5 10 9 26 - - 6 3 9 6 10 37 - - 4 1 5 13 13 36 - - 11 - 8 12 5 25 - - 9 - - 9 10 26 - - 17 6 6 145 108 284 4 7 87 36 66
Zihinsel haritalarda iúaret edilen ikinci a÷ÕrlÕklÕ kategori, kentin yerleúti÷i alanÕn co÷rafi özelliklerine iliúkin deniz, körfez, iklimi, kordonu, yamaçlardaki yerleúimleri gibi co÷rafi semboller ve atÕflar içermektedir. Tüm ö÷renciler tarafÕndan 145 kez iúaretlenen bu co÷rafi atÕflar içinde, en sÕk tekrarlanan kavram “deniz” olup bu özellik de en fazla Co÷rafya Bölümü ö÷rencileri (ùekil 8) tarafÕndan belirtilmiútir. Buna karúÕlÕk Tarih, Arkeoloji ve øngiliz Dili EdebiyatÕ Bölümü ö÷rencilerinin zihinsel haritalarÕnda belirtilen co÷rafi unsurlarÕn iúaretleme sÕklÕ÷Õ önemsiz düzeydedir.
Kentin zengin geçmiúini yansÕtan tarihi ve kültürel ö÷eler (ùekil 9) ise 108 kez tekrarlanmÕútÕr. Bu ö÷e kategorisinde øzmir kentinin sembol mimari unsuru olmasÕnÕn yanÕ sÕra özellikle OsmanlÕ Dönemi’nden kalan tarihi ve kültürel mirasÕn önemli bir aktörü olan “Saat Kulesi” 49 kez iúaret edilmiú ve bu kategoride de ilk sÕraya yerleúmiútir. Zihinsel haritalarda en çok belirtilen di÷er unsurlar, BatÕ Anadolu’nun tarihi geçmiúi açÕsÕndan en çok bilinen ve Hristiyan dünyasÕ açÕsÕndan önem taúÕyan “Efes Antik Kenti” ve “Meryem Ana Kilisesi” olmuútur (ùekil 9). Ancak her yÕl milyonlarca yerli ve yabancÕ turistin ziyaret etti÷i sözü edilen bu ören yerlerinin katÕlÕmcÕlar tarafÕndan tekrar edilme sÕklÕ÷Õ yalnÕzca sekiz ve üç kezdir. Bu unsurlarÕ söyleyenlerin büyük kÕsmÕ Tarih Bölümü ö÷rencileri iken Sanat Tarihi ve Arkeoloji Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan neredeyse hatÕrlanmamÕútÕr (Çizelge 3).
ùekil 7. Kent kimli÷ini yansÕtan bir zihinsel harita (Co÷rafya Bölümü) ve øzmir Saat Kulesi
ùekil 8. Co÷rafi atÕflarÕn ön plana çÕktÕ÷Õ bir zihinsel harita (Co÷rafya Bölümü) ve øzmir körfezini çevreleyen kent yerleúimi
Kentsel yaúam alanlarÕ ve kent donatÕlarÕna iliúkin ö÷eler 87 kez ifade edilerek 4. sÕraya yerleúmiútir. Bu ö÷eler arasÕnda kentsel hareketlili÷in fazla oldu÷u “Alsancak”, “KarúÕyaka” ve
“Konak” ile “Bornova-Küçük Park” semtleri ön plana çÕkmÕútÕr (ùekil 10). ùüphesiz sözü edilen
yerlerin bu denli sÕk hatÕrlanmasÕnda, kentin rekreasyon, alÕúveriú ve kafeleriyle gençler tarafÕndan daha çok tanÕnan ve günlük aktiviteleri içerisinde daha sÕk u÷radÕklarÕ mekanlar olmasÕnÕn rolü büyüktür. Ancak yine øzmir’in e÷lence ve alÕúveriú hayatÕnÕn en canlÕ mekânlarÕnÕn baúÕnda gelen Alsancak da KarúÕyaka ile birlikte katÕlÕmcÕlar tarafÕndan zihinsel haritalarda sÕkça yer bulmuútur (ùekil 10). AynÕ kategori içinde, ulaúÕmla ilgili atÕflara da yer verilmiú, özellikle “bitmeyen metro” gibi olumsuz atÕflarla metro sembolü 12 kez iúaretlenmiútir. Bu kategoride de kent ve kentsel yaúam konusunda aldÕklarÕ e÷itimin katkÕsÕyla Co÷rafya Bölümü ö÷rencileri kent donatÕlarÕna en fazla atÕf yapan grup olmuútur. Buna karúÕlÕk, inceleme konularÕ arasÕnda kent, gecekondu, insan ve toplum faktörlerinin ön planda tutuldu÷u Sosyoloji bölümü ö÷rencileri, bu kategoride en az sembol belirten gruplar arasÕnda yer almÕú ve zihinsel haritalarÕnda kent yaúamÕna iliúkin en basit unsurlara dahi yer vermemiúlerdir.
Rekreasyonel etkinlik ve e÷lence içerikli atÕflarÕ (ùekil 11) 36 kez tekrarlanarak altÕncÕ sÕraya yerleúmiútir. En fazla “Alsancak”, “ KarúÕyaka”, “Teleferik” ve “ønciraltÕ Gençlik Merkezi ”nin iúaret edildi÷i bu kategoride Psikoloji Bölümü ilk sÕraya yerleúmiútir. Alman ve Türk Dili EdebiyatÕ Bölümü ö÷rencileri bu kategoride neredeyse hiç iúaretleme yapmazken di÷erlerininki de önemsiz düzeydedir. Buna ba÷lÕ olarak fuar etkinlikleriyle Türkiye’nin hatta Dünya’nÕn gözde kentleri arasÕnda yer alan øzmir’in bu özelli÷inin hatÕrlanmamasÕ üniversite ö÷rencilerinin øzmir kentsel yaúamÕna beklenen düzeyde dâhil olamadÕ÷ÕnÕ düúündürmektedir.
Dinsel içerikli atÕflar ise yedi kez tekrar edilerek 7. sÕraya yerleúmiútir. Bu kategoride en fazla ifade edilen ö÷e, øzmir’in tarihi ve kültürel ö÷eleri grubunda çok az hatÕrlanan “Efes Kütüphanesi” ve
“Meryem Ana Kilisesi” kavramlarÕdÕr (ùekil 9, 12). BunlarÕn yanÕsÕra zihinsel haritalarÕn birço÷unda
da cami, kilise ve havra sembolleri bir arada kullanÕlmasÕ, øzmir’in geçmiúteki kÕsmen de bugünkü çok kültürlülü÷üne yapÕlan atÕfÕn karúÕlÕ÷ÕdÕr. Özellikle Co÷rafya ve Psikoloji Bölümü ö÷rencilerinin zihin haritalarÕnda sÕkça yer alan bu ö÷elerle, kentte dinsel özgürlü÷ün üst seviyede oldu÷u vurgusu verilmeye çalÕúÕlmÕútÕr. Hatta ankete katÕlanlarÕn birço÷u tarafÕndan øzmir “çan sesi ezan sesine
karÕúan, herkesin dinini özgür biçimde yaúayabildi÷i yer” úeklinde tanÕmlanmÕútÕr (ùekil 12).
Zihinsel haritalarda en az iúaret edilenler siyasal içerikli atÕf ve sembollerdir. Bununla birlikte, sadece Co÷rafya Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan iúaretlenen siyasi ö÷eler kategorisinde (ùekil 13) öne çÕkan tek sembol “CHP”dir. øzmir tanÕmlarÕnda 33 kez tekrarlanan kavram, zihin haritalarÕnda 4 kez iúaretlenmiútir ve katÕlÕmcÕlardan biri zihin haritasÕnda øzmir’e “CHP’nin kalesi” úeklinde bir atÕf yapmÕútÕr.
ùekil 11. Kentiçi rekreasyonel etkinliklere dair atÕflarÕnÕn yer aldÕ÷Õ bir zihinsel harita (Psikoloji) ve Alsancak-Kordonboyu
ùekil 12. Dinsel içerikli atÕflarÕn ön plana çÕktÕ÷Õ bir zihinsel harita (Co÷rafya) ve Alsancak Ortodoks Kilisesi
ùekil 13. Siyasi içerikli atÕflarÕn öne çÕktÕ÷Õ bir zihinsel harita (Co÷rafya Bl) ve øzmir’in siyasi duruúuna dair bir gazete
øZMøR
ùekil 14. Bireysel atÕflarÕn ön plana çÕktÕ÷Õ bir zihinsel harita (øngiliz Dili ve EdebiyatÕ) ve øzmir’den kareler
Zihinsel haritalarda tam olarak bir kategoriye yerleútirilemeyen kiúiye özgü atÕflar di÷er bireysel atÕflar kategorisinde toplanmÕútÕr. AtÕf sayÕsÕnÕn çoklu÷u nedeniyle 5. sÕraya yerleúen bu kategorideki kavramlar toplamda 66 kez tekrarlanmÕú olup bu ifadeler arasÕnda “øzmir’in havasÕ ve
kÕzlarÕ”, “aúk”, “KarúÕyaka vapuru”, “martÕlar”, “gevrek”, “boyoz”, “Sevinç Pastanesi” gibi
sembollerin ilk sÕralarda yerleúti÷i gözlenmiútir (ùekil 14). Kentin olumlu ve olumsuz yanlarÕyla birlikte tanÕmlandÕ÷Õ özellikle de kentte bu anlamda kozmopolit yapÕsÕ, bu yapÕda ortaya çÕkan sosyal ve mekânsal ayrÕúma süreçlerine de atÕf yapan çizimler de bu grupta dikkat çeken örnekler arasÕndadÕr (ùekil 14).
3.4. Kentsel memnuniyet üzerine de÷erlendirmeler
øzmir ile ilgili olarak, kentsel çevre algÕsÕnÕ olumlu ve olumsuz yönde etkileyen faktörleri belirlemek üzere ö÷rencilere ‘øzmir’in en sevdi÷iniz ve rahatsÕz oldu÷unuz ilk beú yanÕ ya da özelli÷i
nedir?’ sorusu sorulmuú ve alÕnan yanÕtlardan hareketle øzmir kentinin sakinleri için çekici ve itici
yönleri anlaúÕlmaya çalÕúÕlmÕútÕr. YanÕtlarÕn her biri bir önceki sorularda oldu÷u gibi sayÕsallaútÕrÕlmÕú ve alÕnan yanÕtlar tekrarlanma sÕklÕklarÕna göre ça÷rÕúÕm burçlarÕna aktarÕlmÕútÕr. Bu bölümde ö÷rencilerin bu soruya verdi÷i yanÕtlarÕn alt sÕnÕrÕ biraz daha yüksek tutulmuú ve sadece 14 ila 94 kez ifade edilen özellikler burçlara aktarÕlmÕútÕr (Karada÷, Turut, Mirio÷lu 2012; ùekil 15).
ùekil 15. øzmir’in sevilen ve sevilmeyen özelliklerine iliúkin olarak öne çÕkan ifadeler
Buna göre, øzmir ile ilgili olarak kentsel çevre algÕsÕnÕ olumlu yönde en fazla etkileyen faktör “deniz”dir. Bütün örneklem grubunca “deniz” sözcü÷ü 94 kez ifade edilmiú ve ça÷rÕúÕm burcunda merkeze en yakÕn kavram olmuútur. Anketin ilk bölümündeki “øzmir” tanÕmlarÕna iliúkin sorulara verilen yanÕtlarda da birinci sÕrada yer alan kavramÕn kentin en sevilen özelli÷i olmasÕnda do÷al bir unsur olmasÕ ve kentsel yaúamÕ rahatlatan rolü, ayrÕca øzmirlilerin “deniz” tutkusunun payÕ büyüktür. Nitekim tarih boyunca liman kent özelli÷i ile birlikte büyüyen geliúen ve anÕlan øzmir kenti, bu yönüyle bir taraftan sürekli olarak istilalara u÷rarken di÷er taraftan kÕsa sürede toparlanÕp yine dünya ticaretinin kalbi olmayÕ sürdürmüútür. Di÷er bir ifade ile do÷al çevrenin sundu÷u bir avantaj olan “deniz” antik ça÷lardan bu yana øzmir kentinin en sevilen ve hatÕrlanan özelli÷idir. Zihinsel haritalarda da en fazla Co÷rafya, Psikoloji ve Felsefe Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan ifade edilmiútir. Bu bilgiye dayanÕlarak bu bölümde e÷itim gören ö÷rencilerin kent algÕsÕnda do÷al çevre unsurlarÕnÕn ön plana çÕktÕ÷ÕnÕ söylemek mümkündür. Buna karúÕlÕk, özellikle Türk Dili ve EdebiyatÕ, Alman Dili ve EdebiyatÕ ve ne yazÕk ki Tarih bölümü ö÷rencileri arasÕnda, geçmiúten bu yana liman kent kimli÷ine sahip øzmir’in “deniz”i ile hatÕrlanamamasÕ anlaúÕlamamÕútÕr (Çizelge 5).
A÷ÕrlÕklÕ olarak Co÷rafya Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan øzmir kenti ile birlikte ifade edilen “sÕnÕrsÕz özgürlük” kavramÕ 61 kez tekrar edilerek kentsel memnuniyetin ikinci önemli nedenini oluúturmuútur. Ancak burada önemli bir noktaya de÷inmekte yarar vardÕr. Bu kavramÕ, øzmir’in olumlu yanÕ olarak öne çÕkaranlarÕn ço÷unun, kente göçle gelen ve ço÷unlu÷unu Do÷u ve Güneydo÷u Bölgesi illerinde do÷anlarÕn oluúturdu÷u bir grup oluúu dikkat çekicidir. øzmir do÷umlular arasÕnda bu algÕ daha az dile getirilmiútir. Buradan hareketle øzmir’e dÕúarÕdan gelenler tarafÕndan “özgürlük ve
rahatlÕk algÕsÕ” ayÕrt edici bir özellik olarak hemen fark edilirken, øzmir do÷umlularÕn yÕllardan beri
zaten böyle bir ortamda yetiútikleri için bu farkÕ net olarak göremedikleri ve bu durumun kendileri açÕsÕndan øzmir’e yakÕúan normal bir durum olarak algÕladÕklarÕ anlaúÕlmaktadÕr.
Ankete katÕlan ö÷rencilerin yarÕdan fazlasÕ kentin en be÷enilen yanÕ olarak “zengin kültürel
çeúitlili÷ini” ifade etmiúlerdir. Özellikle Sanat Tarihi Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan, cami, kilise ve
sinagog gibi farklÕ dinlere ait ibadethanelerin kent içinde çok sayÕda ve bir arada bulunmasÕnÕn, kentin kültürel çeúitlili÷ini yansÕtmada önemli bir avantaj oldu÷u vurgulanmaktadÕr. Hatta katÕlÕmcÕlar arasÕnda zaman zaman ifade edilen “øzmir’i dinler bahçesi oldu÷u için be÷eniyorum” ifadesi de bunu kanÕtlar niteliktedir (ùekil 12). Di÷er bölüm ö÷rencileri arasÕnda, øzmir’in kültürel zenginli÷ini bir be÷eni nedeni olarak ifade edenlerin oranÕ ve bu yöndeki kentsel algÕ yada farkÕndalÕk beklenenin altÕndadÕr.
øzmir’in en sevilen/be÷enilen yanlarÕ arasÕnda “yüksek yaúam kalitesi” úeklinde ifade edilen yanÕt, kent toplumun refah düzeyine yönelik çalÕúmalara a÷ÕrlÕk veren Sosyoloji Bölümü’nden ö÷renciler tarafÕndan sÕkça dile getirilmiú ve toplamda 40 kez tekrarlanmÕútÕr (Çizelge 4). Kentin refah düzeyini be÷enenlerin büyük bir ço÷unlu÷unu yine Do÷u-Güneydo÷u Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nden gelenler oluúturmaktadÕr. Sözgelimi Do÷u ve Güney Do÷u Anadolu Bölgesi’nden gelenlerin tamamÕ, Karadeniz Bölgesi kökenlilerin ise % 70’i “øzmir’in refah düzeyinin kendi
bölgelerindeki illere göre çok yüksek oldu÷unu” ifade etmektedir. AynÕ zamanda iú olanaklarÕnÕn daha
Çizelge 4. Kentsel memnuniyet analizi I : øzmir’in en be÷enilen özellikleri
Be÷enilen Özellikler Co÷rafya Sosyoloji Psikoloji Felsefe Tarih Sanat
Tarihi øngiliz Dili Edb. Alman Dili Edb. Türk Dili Edb. Arkeoloji 1.Deniz 2.Kültürel zenginlik 3. SÕnÕrsÕz özgürlük 4. øklim
5. Yüksek yaúam kalitesi 6. ønsanlarÕn sÕcaklÕ÷Õ 7. Cumhuriyetçili÷i 8. Hoúgörüsü yüksek insanlarÕ 9. Üniversite kenti olmasÕ
14 2 17 4 1 3 2 6 - 10 5 5 3 13 4 2 - - 14 10 5 6 5 5 3 2 - 14 10 5 6 5 5 3 2 - 7 6 3 8 5 6 11 - - 19 13 4 6 3 2 4 - 2 7 6 3 6 1 6 2 7 1 10 1 4 5 4 5 1 4 5 5 3 6 1 5 - 1 - - 9 5 7 6 2 3 - 1 3
Cumhuriyetin kuruluú yÕllarÕnda Atatürk’ün en gözde kentleri arasÕnda yer alan ve memleketin kaderini de÷iútirecek pek çok kararlarÕn alÕndÕ÷Õ ve yenilenme adÕna ilk adÕmlarÕn atÕldÕ÷Õ øzmir kenti, katÕlÕmcÕlarÕn gözünde hala “modern kentsel yaúamÕn temsilcisi” durumundadÕr. Kentin “Cumhuriyetçi” yönünü be÷enenler Atatürk ve Cumhuriyete sÕk sÕk atÕfta bulunarak be÷enilerini ifade etmektedir. Kentin en sevilen özelliklerine iliúkin soruda øzmir’in “Cumhuriyetçi” yapÕsÕnÕ en fazla be÷enen grup olan Tarih Bölümü ö÷rencileri, “kentin bu yanÕ ile birçok yere örnek
gösterilebilece÷ini” söylemiúlerdir. Özetle, ö÷renciler arasÕnda bütünüyle “Cumhuriyetçilik ve øzmir kent kimli÷i” arasÕnda do÷rudan bir ba÷lantÕ kurulamasa da genel e÷ilim, øzmirli yaúamÕn bu konudaki
hassasiyetinin ve ayrÕcalÕ÷ÕnÕn da göz ardÕ edilemeyece÷i yönündedir (Karada÷, Turut, Mirio÷lu 2012). Anket çalÕúmasÕna dahil ö÷rencilerin øzmir konulu kentsel çevre algÕsÕnÕ olumsuz yönde etkileyen özelli÷ini tespit etmek için kendilerine bu kez “øzmir’in en be÷enmedi÷iniz/rahatsÕz
oldu÷unuz yanÕ nedir?” denmiú, ve Psikoloji Bölümü (Çizelge 6) ö÷rencilerinin hepsi, di÷er bölüm
ö÷rencilerinin yarÕsÕ, “kentin kozmopolit yapÕsÕnÕn kentteki bütünleúme sürecini engellemesi ve kent
sakinleri arasÕnda iletiúim güçlü÷ü yaratmasÕ” yanÕtÕnÕ vermiútir (ùekil 15, Çizelge 5) Oysa bir önceki “kentin en sevilen yanlarÕ” sorusuna verilen yanÕtlar içinde aynÕ kozmopolit yapÕ, “kültürel çeúitlili÷i sa÷lamasÕ açÕsÕndan bir avantaj” olarak ifade edilmiútir. Özetle, ö÷renciler arasÕnda hÕzlÕ göçe ba÷lÕ
kentleúme modelinin örne÷i olan øzmir kentinin kozmopolit yapÕsÕ, bir yanÕyla kültürel çeúitlilik/zenginlik di÷er yanÕyla kentsel bütünleúmeyi güçleútiren bir özellik olarak algÕlanmaktadÕr.
Yapay nüfuslanma ile büyüyen “çarpÕk kentleúme” olgusu ise, daha çok Sanat Tarihi Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan, kentin dezavantajÕ olarak ifade edilmiútir. ølgili olduklarÕ alandan ve aldÕklarÕ e÷itimden kaynaklanan görsel ve estetik algÕlarÕndaki seçicilik bu ö÷renciler arasÕnda Sözkonusu sorunu öne çÕkarmÕútÕr. Ö÷renciler, özellikle gecekondulaúmadan dolayÕ sanat ö÷elerinin zarar gördü÷ünü ve Kadifekale’nin eteklerinde kurulan Agora Antik Kenti’nin bu nedenle yok olma tehlikesiyle karúÕ karúÕya gelmesinden duyduklarÕ rahatsÕzlÕ÷Õ bizlerle paylaúmÕútÕr. Gecekondulaúma olgusu, Co÷rafya Bölümü ö÷rencileri arasÕnda da kentin önemli bir sorunu olarak ifade edilmiútir. Ancak, ö÷rencilerin kendi ifadeleri ile “gecekondulaúma bir kentleúme sorunudur, metropolleúme
sürecinin de do÷al bir sonucudur ve sadece øzmir’in de÷il tüm büyük kentlerin karúÕ karúÕya kaldÕ÷Õ bir sorundur”.
Anket de÷erlendirmelerinde kentin be÷enilmeyen bir baúka özelli÷i olarak da “çevre kirlili÷i” gösterilmiútir (ùekil 15, Çizelge 5). Özellikle Co÷rafya bölümü ö÷rencileri tarafÕndan, “deniz
kirlili÷ine” olumsuz atÕflarda bulunulmuútur. Bu gruptaki ö÷rencilerden biri “deniz taúÕmacÕlÕ÷Õ ve ticaret gemilerinin denizi kirletmesinden rahatsÕzlÕk duydu÷unu” belirtirken bir di÷eri “yerel yönetimi
suçlayarak derhal önlemlerin alÕnmasÕ gerekti÷ini” vurgulamÕútÕr. Bir baúka katÕlÕmcÕ ise “sanayi faaliyetlerinin do÷al dengeden daha üstün tutulmasÕ”ndan yakÕnmÕútÕr. Co÷rafya Bölümünden sonra
çevre kirlili÷ine yönelik memnuniyetsizli÷i en fazla tekrar eden grup ise øngiliz Dili ve EdebiyatÕ Bölümü ö÷rencileridir. Özellikle “körfez kirlili÷inin kentte görsel kalite kaybÕna yol açmasÕ ve sanayi
bölgelerinden kaynaklanan hava kirlili÷inin ileri düzeyde olmasÕ” kentle ilgili çevre kirlili÷ine
yönelik memnuniyetsizli÷in temel nedenleri olarak gösterilmiútir (Çizelge 5).
Çizelge 5. Kentsel memnuniyet analizi II : øzmir’in en be÷enilmeyen, rahatsÕzlÕk duyulan özellikleri
Be÷enilmeyen Özellikler Co÷rafya Sosyoloji Psikoloji Felsefe Tarih Sanat Tarihi øngiliz Dili Edb. Alman Dili Edb. Türk Dili Edb. Arkeoloji 1. Kozmopolit yapÕ 2. Trafik yo÷unlu÷u 3. ÇarpÕk kentleúme 4. Çevre kirlili÷i 5. UlaúÕm zammÕ 6. Sosyo mekansal ve siyasi kutuplaúma
7 De÷iúken hava
8. Belediye hizmetlerinin yetersizli÷i 1 6 1 12 5 - 1 2 3 5 9 2 - 2 7 2 - - 13 - 3 1 6 - 5 1 - 3 7 - - - 18 1 - 1 8 4 4 - - 1 3 2 - 5 - 15 5 4 - - 6 - 6 - 4 7 7 - 1 3 - 3 4 2 1 - - 5 2 1 3 5 8 5 - - 1 - 7 3 6 - 5 4 - 3 1 2
KatÕlÕmcÕlarÕn kente yönelik olumsuz algÕlarÕ içinde yer alan bir kavram da “sosyo-mekânsal ve siyasÕ kutuplaúma”dÕr (Çizelge 5, ùekil 15). Bu kavram ise en çok Felsefe Bölümü ö÷rencileri tarafÕndan dile getirilmiú ve bu konuda birbiri ile farklÕlaúan görüúler belirtilmiútir. Sözgelimi katÕlÕmcÕlardan biri bu konudaki rahatsÕzlÕ÷ÕnÕ “iktidar ve muhalefet kavgasÕnÕn soka÷a taúmasÕndan/
halka karÕúmasÕndan hoúlanmÕyorum” úeklinde ifade ederken, øzmir dÕúÕndan gelen bir baúka
katÕlÕmcÕ, “insanlara siyasi görüúlerine göre davranÕldÕ÷Õna ilk kez bu kentte úahit oldu÷unu ama
zamanla alÕútÕ÷ÕnÕ” belirtmiútir.
Sonuç olarak ö÷renciler arasÕnda øzmir’in sevilen ve sevilmeyen özelliklerinin seçiminde, hemúehri profillerinin, kiúisel ve mesleki ilgi alanlarÕnÕn ve tabii siyasi görüúlerinin etkili oldu÷unu söylemek yanlÕú olmaz. Bununla birlikte, tüm bu de÷erlendirmelere göre, ankete katÕlan ö÷rencilerin øzmir’in en sevdikleri yanÕ “denizi, demokratik duruúu, özgürlük anlayÕúÕ, hoúgörüsü, kültürel
çeúitlili÷i-zenginli÷i” kavramlarÕ ile ifade edilirken, kentin be÷enilmeyen, rahatsÕzlÕk duyulan yanlarÕn “kozmopolit nüfus profili ve yol açtÕ÷Õ sosyo-mekânsal ve kültürel ayrÕúma, trafik yo÷unlu÷u, çarpÕk kentleúme” úeklinde özetlenebilir (Karada÷, Turut, Mirio÷lu 2012; Çizelge 4,5).
4. Özet ve Sonuç
ønsanÕn çevresel algÕ süreçleri ve mekânsal davranÕúlarÕ, belirli bir fiziksel ve toplumsal çevrede gerçekleúmektedir. Sosyal yaúamÕn kendisinden küçük di÷er yerleúmelere göre çok daha hareketli oldu÷u kent alanlarÕ ise bu çevrenin en önemli parçasÕdÕr. Bu nedenle kentler, davranÕúsal co÷rafya yaklaúÕmÕyla gerçekleútirilen “çevre algÕ” konulu çalÕúmalar için son derece uygun ve zengin örnekler sunan mekânlardÕr. Kentler yerleúilen alanÕn do÷al ve yapay çevre unsurlarÕ üzerinde çok daha yo÷un ve farklÕ kullanÕm örnekleri açÕsÕndan da dikkat çekici yerleúmelerdir. Nüfus mozai÷i ve yapÕlaúma modelleri a÷ÕrlÕklÕ olarak, çevre yerleúmelerden aldÕklarÕ göç hareketleri ile úekillenen kentlerin sahip olduklarÕ bu kozmopolit yapÕ, bir yanÕ ile kültürel çeúitlili÷in kayna÷Õ iken di÷er yanÕyla olasÕ kentsel bütünleúme sorunlarÕna, sosyo-mekânsal ve kültürel ayrÕúma (!) açÕsÕndan da uygun zemin oluúturmaktadÕr. ùüphesiz ki böylesi özelliklere sahip yerleúmede hayatlarÕnÕ sürdüren
farklÕ sosyo-ekonomik altyapÕya sahip kentli nüfusun ortak yaúam alanlarÕ olan kenti farklÕ biçimlerde ve farklÕ önceliklerle algÕlamalarÕ da beklenen bir durumdur. Özetle aynÕ kentte yaúayan ancak ço÷u zaman aynÕ kenti yaúama fÕrsatÕ bulamayan kent sakinlerinin algÕladÕklarÕ kentsel çevre ve bunu tanÕmlamada kullandÕklarÕ semboller de farklÕlaúmaktadÕr.
Nitekim bu çalÕúmamÕzda da, øzmir kent sakinlerinin genç grubunu temsil eden üniversite ö÷rencileri üzerinden øzmir temalÕ kentsel çevre algÕsÕnÕn nasÕl farklÕlaútÕ÷ÕnÕn ve bu farklÕlaúma üzerinde etkili faktörlerin ne oldu÷u ve nasÕl iúledi÷i, uygulanan anket formu ve kendilerince hazÕrlanan “øzmir” temalÕ zihinsel haritalarÕnÕn analizi ile ortaya konulmaya çalÕúÕlmÕútÕr.
BatÕ Anadolu’da 8500 yÕllÕk güçlü ve kentli geçmiúiyle øzmir, kuruluúundan bu yana kendine özgü ve davam eden kent kültürü/gelene÷i, gerisindeki geniú tarÕm hinterlandÕndan beslenen uluslararasÕ ticaret ve liman kenti kimli÷i sayesinde hemen her dönemde kendisinden söz ettirmeyi baúarmÕú bir metropol kenttir. øzmir aynÕ zamanda, bu ekonomik güç ve potansiyelini sosyal ve kültürel yaúamÕna büyük ölçüde canlÕlÕk olarak yansÕtabilmiú bir metropoldür. Ancak, yine bu çekici özellikleri nedeniyle özellikle 1950’lerden sonra kente yönelmiú göç hareketleri ile kentleúme ve kentlileúme adÕna farklÕ bir sürece girmiú ve 1990 lara gelindi÷inde bu kez adÕ daha çok kentsel çevre iliúkin sorunlar ile anÕlan bir metropol görüntüsü vermeye baúlamÕútÕr. DolayÕsÕyla øzmir kent sakinlerinin, kenti algÕlayÕú biçimi ve kentsel çevreye yükledikleri anlamlar da farklÕlaúmÕútÕr. Bu yanÕyla da çalÕúma konumuz için, zengin bir malzeme sunan øzmir, kentsel çevre analizi çalÕúmasÕ için araútÕrma alanÕ olarak belirlenmiú ve kent yaúamÕnÕn en aktif grubu kabul edilen üniversite ö÷rencileri üzerinden bir de÷erlendirmeye gidilmiútir. Daha önce ifade edildi÷i gibi, bu çalÕúma için belirlenen örneklem grubu, yine øzmir’in en eski ve köklü üniversitesi olan Ege Üniversitesinin Edebiyat Fakültesi ö÷rencileri arasÕndan seçilmiútir.
AraútÕrmadan elde edilen verilere göre, üniversite ö÷rencilerinin øzmir kentsel çevre algÕsÕ ve üzerinde etkili faktörler úöyle özetlenebilir. Büyük bölümü üniversite e÷itimi amacÕyla øzmir’e gelip yerleúen, ya da baúÕndan bu yana øzmir’de yaúayan ve e÷itimlerini de aynÕ kentte sürdüren ö÷rencilerin øzmir kentsel çevre algÕsÕnda; “ferahlatan havasÕ, denizi”, “kent yaúamÕ içinde bireylerin diledi÷i gibi
davranmasÕnÕ sa÷layan özgürlükçü, medeni ve hoúgörü düzeyi yüksek yaúam anlayÕúÕ”, “körfez vapurdan martÕlara paylaúÕlan yada kordonda çayla birlikte øzmir sabahlarÕna ayrÕ bir lezzet katan boyozu, gevre÷i”, “sÕcakkanlÕ insanlarÕ ile iletiúime açÕk modern yapÕsÕ”, “kentin en önemli buluúma noktalarÕndan biri olan Saat kulesi” ve “kentin kanÕksanmÕú, batÕya dönük sosyal demokrat duruúu”
gibi tanÕmlamalar öne çÕkmaktadÕr. Bunun yanÕsÕra, örneklem grubuna dahil ö÷renciler tarafÕndan “øzmir’de kent sakinleri için günlük yaúamÕnÕn daha çok ev dÕúÕnda kurgulanmasÕ” ifadesi ile kent yaúamÕnÕn hareketlili÷ine özel bir vurgu yapÕlmÕútÕr. øzmir’in bu özelli÷i, kente dÕúarÕdan gelip yerleúenlerin øzmir’e daha kolay ve hÕzlÕ uyum göstermeleri açÕsÕndan da ciddi bir avantaj olarak gösterilmiútir.
Nitekim alan araútÕrmasÕnda kentsel aidiyet duygusunu ölçmeye yönelik sorulan sorular analiz edildi÷inde de kentin bu yanÕnÕ ön plana çÕkaran ifadeler sÕklÕk göstermektedir. Örne÷in görüúülen ö÷rencilerin sadece, % 26’sÕnÕn øzmirli iken “kendini øzmirli yada øzmir’in bir parçasÕ olarak hissedenlerin” oranÕ % 58’e yükselmiútir. Bunu “øzmir’de çok daha özgür, çok daha mutlu olduklarÕ
için kendilerini bu kentte ait hissettikleri” úeklindeki açÕklamalarÕ da çok anlamlÕ bulunmuútur.
ùüphesiz kente göçle gelenlerin kente entegrasyon süreçlerini kolaylaútÕran bu úartlar, øzmirlilerin yaúadÕklarÕ kentle kurduklarÕ duygusal ba÷ ve kentlilik bilincinin geliútirilmesine yönelik çalÕúmalar adÕna øzmir’i avantajlÕ bir konuma taúÕmaktadÕr. Ancak aynÕ çalÕúmada, øzmir kent sakinlerinin kentle kurduklarÕ bu duygusal bir ba÷a karúÕn, yaúadÕklarÕ kentle sembolleúmiú pek çok mekânÕnÕ da aslÕnda yeterince tanÕmadÕklarÕ ortaya çÕkmÕútÕr. Sözgelimi kentin en önemli kültürel ö÷esi olan ve her yÕl binlerce turist a÷Õrlayan Efes antik kentinin øzmir’e iliúkin tanÕmlarda ifade edilme sÕklÕ÷Õ % 6’yÕ geçmemiú ve hazÕrlanan zihinsel haritalarda % 8 oranÕnda yer bulmuútur. Özetle, ankete dâhil ö÷rencilerin kendilerini a÷ÕrlÕ olarak øzmirli hissettiklerini söylemelerine karúÕn, kentsel mekân ve sosyo-kültürel geçmiúe iliúkin yeterince bilgi sahibi olmadÕklarÕ anlaúÕlmaktadÕr.
